آثار و برکات فردی و اجتماعی حجاب
رامین تدین
یکی از مسائل مهم اسلامی حجاب و پوشش مسلمانان به خصوص زنان است که در کلام‌الله مجید هم به آن اشاره شده است و آنچه مسلم است، حجاب مایه مباهات یک زن و حفظ ارزش وجودی اوست. حجاب در شریعت اسلام واجب شمرده شده و علمای اسلام به اتفاق آن را از ضروریات دین می‌دانند و حکمت‌ها و فواید متعددی را می‌توان با استفاده از قرآن، سنت و عقل در آثار حجاب و بی‌حجابی بیان داشت که نوشتار حاضر به آن می‌پردازد.
***
تعریف حجاب
مفهوم لغوی حجاب به معنای، پرده و پوشش آمده. استعمال این کلمه، بیشتر به معنای پرده است. این کلمه به آن جهت معنای پوشش می‌دهد که پرده وسیله پوشش است ولی هر پوششی حجاب نیست بلکه آن پوششی حجاب نامیده می‌شود که از طریق پشت پرده واقع شدن صورت می‌گیرد. (حمد بن محمد بن علی الفیومی، مصباح‌المنیر: واژه حجب)
اما مفهوم اصطلاحی حجاب: این واژه در فقه به معنای لغوی خود، که پرده حایل میان دو چیز باشد، به کار رفته و معنای جدیدی برای آن ایجاد نشده بود. در دوران متأخر این واژه معنای اصطلاحی خاصی پیدا کرد و به پوشش خاص زنان اطلاق شده است. (قاسم نصیرزاده، زن، بصیرت، حجاب، ص12)
حجاب در قرآن و روایات
در قرآن کریم، آیاتی چند به طور صریح در مورد حجاب و کیفیت آن نازل شده است. در سوره نور طی آیات مفصلی آمده است: «... و به مردان مؤمن بگو که چشمان خود را از نگاه به نامحرمان فرو گیرند و نیز دامان خویش را، که برای ایشان پاکیزه‌تر است. همانا خداوند به آنچه انجام می‌دهند آگاه است.» «و به بانوان با ایمان بگو چشم‌های خود را از نگاه هوس‌آلود فرو گیرند و دامان خویش را حفظ کنند و زینت‌های خود را جز آن مقداری که ظاهر است نمایان نکنند و روسری‌های خود را بر سینه افکنند و زینت خود را آشکار نسازند مگر برای شوهرانشان و پدرانشان یا پدر شوهرانشان یا برادرانشان، پسر برادرانشان، زنان هم‌کیششان، کنیزانشان، مردان سفیهی که تمایلی به زنان ندارند، و یا کودکانی که غیرممیز هستند. و پاهای خود را به زمین نکوبند تا زینت‌های پنهانشان آشکار شود. و همگی به سوی خداوند بازگردید، ای مؤمنان باشد که رستگار شوید.» (نور ـ 30 و 31)
همچنین در سوره احزاب آمده است: «ای پیامبر! به همسران و دختران خویش و بانوان باایمان بگو روسری‌های بلند خود را فرو افکنند تا به عفاف و حریت شناخته شوند و مورد آزار و تعرض هوس‌رانان قرار نگیرند و خداوند آمرزنده و مهربان است.» (احزاب ـ 59)
«ای زنان پیامبر! شما اگر تقوا داشته باشید همانند دیگران نیستید بنابراین هرگز نرم و نازک با مردم سخن مگویید تا آنکه دلش بیمار است به طمع افتد. بلکه متین و نیکو سخن بگوید.» «خانه را منزل‌گاه خویش قرار دهید و هرگز مانند دوره جاهلیت نخستین، آرایش و خودآرایی نکنید و نماز را به پا دارید و زکات را بپردازید و از خدا و رسولش اطاعت کنید.» (احزاب ـ 32 و 33)
پیامبر گرامی اسلام(ص) و ائمه معصومین(ع) علاوه بر تأکیداتی که بر رعایت حجاب داشتند، با ارائه دستور‌العمل‌هایی جامعه اسلامی را به سوی تهذیب و پاکی رهنمود می‌سازند که در این قسمت برخی از آنها را نقل می‌کنیم.
پرهیز از پوشش بدن‌نما و نازک
روزی اسماء که خواهر همسر پیامبر بود، با جامه بدن‌نما و نازک به خانه پیامبر آمد. پیامبر روی خود را از او برگرداندند و فرمودند: «ای اسماء! زن وقتی به حد بلوغ رسید، نباید جایی از بدن و اندامش دیده شود، مگر صورت و دست‌ها.» (ابو داود سلیمان‌بن‌اشعث سجستانی، سنن ابی داود: ج2 ص 383)
پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «خداوند مردانی که شبیه زن می‌شوند و زنانی را که خود را شبیه مرد قرار می‌دهند، نفرین کرده است.» (بحار الانوار: ج103، ص242)
پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «نسبت به زنان مردم، عفیف باشید تا زنان شما عفیف بمانند.» (وسائل الشیعه: ج14، ص 141)
از امام صادق(ع) نقل شده که می‌فرمایند: «چشم‌چرانی تیری است مسموم از تیرهای شیطان، چه‌بسا نگاهی که حسرت‌های طولانی را در پی دارد.» (وسائل الشیعه: ج 14، ص 138)
آثار و فواید حجاب
در فلسفه حجاب همین بس که حجاب جایگاه پاکی و تقوا و متانت است. حجاب مصونیت زن و جامعه از لغزش‌ها و مفاسد اجتماعی است و در حقیقت لطف و عنایتی است از طرف خداوند متعال به زن مسلمان.
1- پاکیزگی معنوی و تقویت عفاف
اولین حکمت یا فایده‌ای که برای حکم حجاب و به همراه آن حفظ نگاه می‌توان نام برد، طهارت روح است.
عفاف که از ریشه عفت و به معنی منع و حفاظت از غیر حلال است، در حقیقت ریشه درونی برای حجاب بیرونی است و پوشش ظاهر به تقویت روحیه عفاف و خویشتن‌داری کمک می‌کند. خداوند در سوره احزاب آیه 53 می‌فرماید: «وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ» «و هنگامي كه چيزي از وسائل زندگي (به عنوان عاريت) از آنها (همسران پيامبر) ميخواهيد از پشت پرده بخواهيد، اين كار دل‌هاي شما و آنها را پاک‌تر ميدارد.»
حضرت علی(ع) می‌فرمایند: «صِیانَۀ المَرأهِ اَنعَمُ لِحالِها و اَدوَمُ لِجَمالها» «محفوظ بودن زن برای حال و وضعیت او بهتر و موجب پایدار‌تر بودن زیبای اوست.» (ناصرالدين انصارى قمى، غررالحکم، ح 8520)
2- شناخته شدن انسان به ایمان، عفاف و تقویت امنیت اجتماعی زنان
حجاب زن موجب می‌شود تا بینندگان بفهمند که این زن مؤمن و پاک است و این شناخت و تصویر از زن مومن باحجاب باعث می‌شود تا ملعبه دست هوس‌رانان نباشد.
در نامه 31 نهج‌البلاغه آمده است: «فاِن شِدّّهًْ الحجاب اُبقی علیهنُّ» «حجاب و پوشش بیشتر زنان، موجب بقاء و پایداری بیشتر آنان خواهد بود.»
یکی از سازمان‌های زنان در آمریکا نیز که زنان را در موضوع جنسی آسیب‌پذیر می‌بیند، سیزده توصیه به آنان ارائه کرده است که از جمله آنها: عدم حضور در خلوتگاه، عدم معاشرت با غریبه‌ها، اصرار به تنها نبودن در خیابان در ساعات پایانی شب و همراه داشتن چیزی که به مثابه سلاح دفاعی عمل کند. (زن، بصیرت، حجاب ص88)
گنج‌هــــا با زحمت بسیـار می‌گردد عیان
گرد هـر گنجینه ماری خفته، بهرش پـاسبان
بهر مخفی بودن از چشم بداندیش حـریص
جنس با ارزش درون سینه خاک است نهان
آدم بــاارزش از چشــمان افــــراد مریض
حفظ گردد با حجاب و پوشش کـامل، جوان!
چشـــــم بیـمار هــوس‌بازان نامرد و دغل
می‌رود دنبــال افــرادی به سبک آنچنان!
3- افزایش آرامش روانی در جامعه
هر نظامی که انتظارات و نقش‌هایی را از گروه‌های مختلف اجتماعی انتظار دارد، باید مکانیزم حمایت از نقش‌ها را نیز تمهید کند.
بنابراین انتظار مشارکت اجتماعی، فعالیت‌های علمی و سیاسی از تمام مردم یا گروه‌های خاص می‌طلبد که زمینه‌های مناسب برای حسن اجرای نقش‌ها فراهم شود و رعایت حجاب از زمینه‌هایی است که می‌تواند به افزایش آرامش روانی زن و مرد، کم شدن گناه و بالا رفتن توانمندی اجتماعی منجر شود. به تعبیر دیگر آرامش روانی می‌تواند استهلاک قوا در محیط اجتماعی را کاهش دهد.
در اینجا نقش قوانین محدود‌کننده دین در موضوع پوشش شبیه به نقش قوانین محدود‌کننده در میادین ورزشی است که با ایجاد محدودیت در اعمال رفتارهای غیر ورزشی و در نظر گرفتن جریمه خطا، کارت زرد، کارت قرمز، سعی می‌کند تا استعداد بازیکنان را به سمت انجام رفتار ورزشکارانه متمرکز کند. (نظام اسلامی و مسئله پوشش زنان، ص 455)
4- استحکام پیوند خانواده
حجاب و پوشش موجب استحکام و استمرار پیوند خانوادگی و صمیمیت زوجین می‌شود لذا باید در حفظ آن کوشید و بالعکس باید با هر چیزی که موجب سستی این کانون می‌شود مبارزه کرد.
مردانی که همه روزه زنان بسیاری را با آرایش‌های گوناگون و لباس‌های رنگارنگ و جلوه‌های مختلف (بی‌حجابی) که قطعا برخی از آنها زیباتر و جوان‌تر از همسر او هستند، مشاهده می‌کند، به طور طبیعی، خواسته یا ناخواسته تمایل کمتری به زن خود نشان می‌دهد. بنابراین یکی از مهم‌ترین فواید حجاب تحکیم بنیان زناشویی و خانواده و جلوگیری از طلاق و تنش‌های بین زوجین است. و همچنین با توجه به اینکه حجاب عفت و پاک‌دامنی زنان را در پی دارد، باعث اطمینان بیشتر زوجین نسبت به یکدیگر می‌شود.
یکی از مسائل مهم اسلامی حجاب و پوشش مسلمانان به خصوص زنان است که در کلام‌الله مجید هم به آن اشاره شده است و آنچه مسلم است، حجاب مایه مباهات یک زن و حفظ ارزش وجودی اوست. حجاب در شریعت اسلام واجب شمرده شده و علمای اسلام به اتفاق آن را از ضروریات دین می‌دانند و حکمت‌ها و فواید متعددی را می‌توان با استفاده از قرآن، سنت و عقل در آثار حجاب و بی‌حجابی بیان داشت که نوشتار حاضر به آن می‌پردازد.
***
تعریف حجاب
مفهوم لغوی حجاب به معنای، پرده و پوشش آمده. استعمال این کلمه، بیشتر به معنای پرده است. این کلمه به آن جهت معنای پوشش می‌دهد که پرده وسیله پوشش است ولی هر پوششی حجاب نیست بلکه آن پوششی حجاب نامیده می‌شود که از طریق پشت پرده واقع شدن صورت می‌گیرد. (حمد بن محمد بن علی الفیومی، مصباح‌المنیر: واژه حجب)
اما مفهوم اصطلاحی حجاب: این واژه در فقه به معنای لغوی خود، که پرده حایل میان دو چیز باشد، به کار رفته و معنای جدیدی برای آن ایجاد نشده بود. در دوران متأخر این واژه معنای اصطلاحی خاصی پیدا کرد و به پوشش خاص زنان اطلاق شده است. (قاسم نصیرزاده، زن، بصیرت، حجاب، ص12)
حجاب در قرآن و روایات
در قرآن کریم، آیاتی چند به طور صریح در مورد حجاب و کیفیت آن نازل شده است. در سوره نور طی آیات مفصلی آمده است: «... و به مردان مؤمن بگو که چشمان خود را از نگاه به نامحرمان فرو گیرند و نیز دامان خویش را، که برای ایشان پاکیزه‌تر است. همانا خداوند به آنچه انجام می‌دهند آگاه است.» «و به بانوان با ایمان بگو چشم‌های خود را از نگاه هوس‌آلود فرو گیرند و دامان خویش را حفظ کنند و زینت‌های خود را جز آن مقداری که ظاهر است نمایان نکنند و روسری‌های خود را بر سینه افکنند و زینت خود را آشکار نسازند مگر برای شوهرانشان و پدرانشان یا پدر شوهرانشان یا برادرانشان، پسر برادرانشان، زنان هم‌کیششان، کنیزانشان، مردان سفیهی که تمایلی به زنان ندارند، و یا کودکانی که غیرممیز هستند. و پاهای خود را به زمین نکوبند تا زینت‌های پنهانشان آشکار شود. و همگی به سوی خداوند بازگردید، ای مؤمنان باشد که رستگار شوید.» (نور ـ 30 و 31)
همچنین در سوره احزاب آمده است: «ای پیامبر! به همسران و دختران خویش و بانوان باایمان بگو روسری‌های بلند خود را فرو افکنند تا به عفاف و حریت شناخته شوند و مورد آزار و تعرض هوس‌رانان قرار نگیرند و خداوند آمرزنده و مهربان است.» (احزاب ـ 59)
«ای زنان پیامبر! شما اگر تقوا داشته باشید همانند دیگران نیستید بنابراین هرگز نرم و نازک با مردم سخن مگویید تا آنکه دلش بیمار است به طمع افتد. بلکه متین و نیکو سخن بگوید.» «خانه را منزل‌گاه خویش قرار دهید و هرگز مانند دوره جاهلیت نخستین، آرایش و خودآرایی نکنید و نماز را به پا دارید و زکات را بپردازید و از خدا و رسولش اطاعت کنید.» (احزاب ـ 32 و 33)
پیامبر گرامی اسلام(ص) و ائمه معصومین(ع) علاوه بر تأکیداتی که بر رعایت حجاب داشتند، با ارائه دستور‌العمل‌هایی جامعه اسلامی را به سوی تهذیب و پاکی رهنمود می‌سازند که در این قسمت برخی از آنها را نقل می‌کنیم.
پرهیز از پوشش بدن‌نما و نازک
روزی اسماء که خواهر همسر پیامبر بود، با جامه بدن‌نما و نازک به خانه پیامبر آمد. پیامبر روی خود را از او برگرداندند و فرمودند: «ای اسماء! زن وقتی به حد بلوغ رسید، نباید جایی از بدن و اندامش دیده شود، مگر صورت و دست‌ها.» (ابو داود سلیمان‌بن‌اشعث سجستانی، سنن ابی داود: ج2 ص 383)
پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «خداوند مردانی که شبیه زن می‌شوند و زنانی را که خود را شبیه مرد قرار می‌دهند، نفرین کرده است.» (بحار الانوار: ج103، ص242)
پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «نسبت به زنان مردم، عفیف باشید تا زنان شما عفیف بمانند.» (وسائل الشیعه: ج14، ص 141)
از امام صادق(ع) نقل شده که می‌فرمایند: «چشم‌چرانی تیری است مسموم از تیرهای شیطان، چه‌بسا نگاهی که حسرت‌های طولانی را در پی دارد.» (وسائل الشیعه: ج 14، ص 138)
آثار و فواید حجاب
در فلسفه حجاب همین بس که حجاب جایگاه پاکی و تقوا و متانت است. حجاب مصونیت زن و جامعه از لغزش‌ها و مفاسد اجتماعی است و در حقیقت لطف و عنایتی است از طرف خداوند متعال به زن مسلمان.
1- پاکیزگی معنوی و تقویت عفاف
اولین حکمت یا فایده‌ای که برای حکم حجاب و به همراه آن حفظ نگاه می‌توان نام برد، طهارت روح است.
عفاف که از ریشه عفت و به معنی منع و حفاظت از غیر حلال است، در حقیقت ریشه درونی برای حجاب بیرونی است و پوشش ظاهر به تقویت روحیه عفاف و خویشتن‌داری کمک می‌کند. خداوند در سوره احزاب آیه 53 می‌فرماید: «وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ» «و هنگامي كه چيزي از وسائل زندگي (به عنوان عاريت) از آنها (همسران پيامبر) ميخواهيد از پشت پرده بخواهيد، اين كار دل‌هاي شما و آنها را پاک‌تر ميدارد.»
حضرت علی(ع) می‌فرمایند: «صِیانَۀ المَرأهِ اَنعَمُ لِحالِها و اَدوَمُ لِجَمالها» «محفوظ بودن زن برای حال و وضعیت او بهتر و موجب پایدار‌تر بودن زیبای اوست.» (ناصرالدين انصارى قمى، غررالحکم، ح 8520)
2- شناخته شدن انسان به ایمان، عفاف و تقویت امنیت اجتماعی زنان
حجاب زن موجب می‌شود تا بینندگان بفهمند که این زن مؤمن و پاک است و این شناخت و تصویر از زن مومن باحجاب باعث می‌شود تا ملعبه دست هوس‌رانان نباشد.
در نامه 31 نهج‌البلاغه آمده است: «فاِن شِدّّهًْ الحجاب اُبقی علیهنُّ» «حجاب و پوشش بیشتر زنان، موجب بقاء و پایداری بیشتر آنان خواهد بود.»
یکی از سازمان‌های زنان در آمریکا نیز که زنان را در موضوع جنسی آسیب‌پذیر می‌بیند، سیزده توصیه به آنان ارائه کرده است که از جمله آنها: عدم حضور در خلوتگاه، عدم معاشرت با غریبه‌ها، اصرار به تنها نبودن در خیابان در ساعات پایانی شب و همراه داشتن چیزی که به مثابه سلاح دفاعی عمل کند. (زن، بصیرت، حجاب ص88)
گنج‌هــــا با زحمت بسیـار می‌گردد عیان
گرد هـر گنجینه ماری خفته، بهرش پـاسبان
بهر مخفی بودن از چشم بداندیش حـریص
جنس با ارزش درون سینه خاک است نهان
آدم بــاارزش از چشــمان افــــراد مریض
حفظ گردد با حجاب و پوشش کـامل، جوان!
چشـــــم بیـمار هــوس‌بازان نامرد و دغل
می‌رود دنبــال افــرادی به سبک آنچنان!
3- افزایش آرامش روانی در جامعه
هر نظامی که انتظارات و نقش‌هایی را از گروه‌های مختلف اجتماعی انتظار دارد، باید مکانیزم حمایت از نقش‌ها را نیز تمهید کند.
بنابراین انتظار مشارکت اجتماعی، فعالیت‌های علمی و سیاسی از تمام مردم یا گروه‌های خاص می‌طلبد که زمینه‌های مناسب برای حسن اجرای نقش‌ها فراهم شود و رعایت حجاب از زمینه‌هایی است که می‌تواند به افزایش آرامش روانی زن و مرد، کم شدن گناه و بالا رفتن توانمندی اجتماعی منجر شود. به تعبیر دیگر آرامش روانی می‌تواند استهلاک قوا در محیط اجتماعی را کاهش دهد.
در اینجا نقش قوانین محدود‌کننده دین در موضوع پوشش شبیه به نقش قوانین محدود‌کننده در میادین ورزشی است که با ایجاد محدودیت در اعمال رفتارهای غیر ورزشی و در نظر گرفتن جریمه خطا، کارت زرد، کارت قرمز، سعی می‌کند تا استعداد بازیکنان را به سمت انجام رفتار ورزشکارانه متمرکز کند. (نظام اسلامی و مسئله پوشش زنان، ص 455)
4- استحکام پیوند خانواده
حجاب و پوشش موجب استحکام و استمرار پیوند خانوادگی و صمیمیت زوجین می‌شود لذا باید در حفظ آن کوشید و بالعکس باید با هر چیزی که موجب سستی این کانون می‌شود مبارزه کرد.
مردانی که همه روزه زنان بسیاری را با آرایش‌های گوناگون و لباس‌های رنگارنگ و جلوه‌های مختلف (بی‌حجابی) که قطعا برخی از آنها زیباتر و جوان‌تر از همسر او هستند، مشاهده می‌کند، به طور طبیعی، خواسته یا ناخواسته تمایل کمتری به زن خود نشان می‌دهد. بنابراین یکی از مهم‌ترین فواید حجاب تحکیم بنیان زناشویی و خانواده و جلوگیری از طلاق و تنش‌های بین زوجین است. و همچنین با توجه به اینکه حجاب عفت و پاک‌دامنی زنان را در پی دارد، باعث اطمینان بیشتر زوجین نسبت به یکدیگر می‌شود.