نگاهی به وضعیت کمی و کیفی پژوهش‌سراهای دانش آموزی و تاثیرات آنها بر پیشرفت‌های علمی کشور- بخش نخست
پژوهش سرا فرصتی برای یادگیری علمی و عملی
گروه گزارش
این روز‌ها پژوهش‌سراهای دانش‌آموزی هر یک از مهم‌ترین قطب‌های علمی کشور هستند و نقش بسیار مهمی در روند پژوهش دانش‌آموزان دارند؛ این در حالی است که در شهر تهران، پایتخت کشور، هنوز حتی واژه پژوهش‌سرا برای بسیاری از دانش‌آموزان و خصوصا اولیای آنان نامی نا آشنا است. بسیاری از اولیای دانش‌آموزان هنوز نمی‌دانند که حضور دانش آموزانشان در پژوهش‌سراها و استفاده از امکانات پژوهشی، جزئی از حقوق آنان است و این عدم آشنایی، فرصتی می‌شود برای کم کردن کیفیت فعالیت در پژوهش‌سراها که گاه حتی مبدل شدن محل پژوهش و آزمایش به یک ساختمان بی‌مصرف را درپی دارد.
متأسفانه پژوهش‌سرا به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز منابع یادگیری اثر بخش در نظام آموزشی هنوز جایگاه خاص خود را به دست نیاورده است. از پژوهش سرا به عنوان انبار مهمات آموزشی یاد می‌شود؛ جایی که فرصت یادگیری اثر بخش با استفاده از آخرین تکنولوژی‌های روز بستری مهیا است.
پژوهش‌سرا زمانی فعالیت و سازمان خود را شاهد و گواه بر حرکت علمی کشور می‌بیند که مدارس ما هنوز مجهز به فنون یادگیری اثرگذار نشده‌اند. این بدان معناست که محدودیت‌های زمانی و مکانی و مالی مانع از بروز حرکت‌های علمی گسترده از مدارس می‌شود.
همچنین نبود نیروی انسانی متخصص در زمینه‌های مختلف علمی (ریاضی، فیزیک، زیست، زمین‌شناسی، شیمی، رایانه، تکنولوژی سمعی و بصری، کتابخانه و ...) در مدارس حجمه کار را بر دوش معلم و احیانا معاون و مدیر مدرسه انداخته است. از جهتی آشنا نبودن معلمین به فنون یادگیری آزمایشگاهی این هدف بزرگ را با چالش روبرو کرده است.
مدارس امروز ما باید همسنگر و خاستگاه تمامی طرح‌ها از حوزه‌های نظری و عملی باشد.
پژوهش‌سرا این امکان را دارد که بتواند با ارائه کلاس‌های آزمایشگاهی به صورت تخصصی زمینه بروز خلاقیت فکری نوآموزان عرصه علم را صیقل داده و معلمین را علاقه‌مند و دانش‌آموزان را مشتاق‌تر از گذشته به یادگیری دعوت کند. از این راهبرد، اولیا هم در چند و چون کار قرار گرفته و اذهان آنان متوجه این اتفاقات شگرف خواهد شد.
کشور به تربیت پژوهشگر نیازمند است
پای صحبت محمدعلی دشتی‌پور می‌نشینیم و آغاز شکل‌گیری پژوهش‌سراها را این گونه شرح می‌دهد: «در سال 82 با توجه به عدم وجود کار علمی و آزمایشگاهی در مدارس که البته به علت نبود بودجه کافی و نیروی انسانی و امکانات لازم بود، فکر ایجاد مکانی در هر منطقه تحت عنوان آزمایشگاه مرکزی شکل گرفت.
فکر ایجاد آزمایشگاه مرکزی در سال 82 به سرعت اجرا شد. که البته نام آن به پژوهش‌سرا تغییر پیدا کرد.»
وی ادامه می‌دهد: «پژوهش‌سرایی که در سال 82 در هر منطقه بنا شد، تنها مکانی برای انجام آزمایش‌های علمی دانش‌آموزان بود. افزوده شدن تدریجی رشته‌های مختلف را می‌توان حاصل از اختیارات مدیران پژوهش‌سراها و علاقمندی افراد هر منطقه دانست. پس از طی شدن دوره‌ای حدودا 8 ساله که پژوهش‌سراها به اغما رفته بودند از سال 90 نگرش مثبتی در این حوزه ایجاد شد. در کشور‌های توسعه یافته برای پژوهش، از در آمد ناخالص کشور حدود 3 درصد به عنوان سهم پژوهش در نظر گرفته می‌شود؛ این در حالی است که ما کمتر از حتی یک صدم درصد بودجه برای پژوهش داریم و این موضوع را می‌توان یکی از عوامل مهم در تلقی شدن کشور به عنوان وارد‌کننده دانست.»
دشتی پور در تکمیل صحبت هایش می‌گوید: «در چند سال اخیر پژوهشسرای دانش‌آموزی شهر تهران طی یک حرکت خودجوش با توجه به باور‌های موجود در سند تحول بنیادین و نیاز کشور به تربیت پژوهشگر، اموری را در جهت پژوهش محور بودن نظام آموزشی انجام داده است.»
این کارشناس تعلیم و تربیت این موضوع را در شرایطی بیان می‌کند که نظام آموزشی فعلی یک نظام کنکور محور است و مدیران مدارس با توجه به آنکه میزان قبولی کنکور از آنان مطالبه می‌شود، ناگزیر به کم رنگ کردن یا بعضا حذف پژوهش هستند.
احیای نظام آموزشی در دستان پژوهش
پژوهش‌سراهای دانش‌آموزی به عنوان یک مرکز تخصصی در هر منطقه نیازمند متخصص‌ترین کارشناسان
هر رشته در آن منطقه هستند، اما با توجه به اظهارات دانش آموزانی که با پژوهش‌سراها در ارتباط هستند و همچنین برخی مدیران پژوهش‌سرا می‌توان نتیجه گرفت، برخی دبیرانی که دچار مشکل جسمانی شده‌اند یا به هر دلیلی قادر به انجام امور دبیری نیستند به پژوهش‌سراها فرستاده می‌شوند تا از وظایف سبک‌تری برخوردار شوند.
محمدعلی دشتی‌پور از نتایج فعالیت‌های جهادی در پژوهش‌سراهای استان تهران در سال‌های اخیر به دبیرخانه جشنواره ملی دریا در پژوهشسرای منطقه سه، دبیرخانه ملی زیست فناوری در منطقه ده، قطب نور و لیزر در منطقه چهارده، قطب سلول‌های بنیادین در منطقه هجده و همچنین همکاری ستاد فناوری ریاست جمهوری با پژوهش‌سراها اشاره کرد.
این کارشناس تعلیم و تربیت یکی از مهم‌ترین دلایل نیاز به پژوهش در آموزش متوسطه را این‌گونه بیان می‌کند: «اگر در مقطع متوسطه یک مسئله برای دانش‌آموزان که آنها را به پژوهش و تحقیق وا دارد، طرح کنیم، از آن پس دانش‌آموز در اینترنت، در کتابخانه و یا در تفریحات با دوستان درگیر آن خواهد بود، نه اینکه سرگرم موارد بیهوده برای وقت تلف کردن شود.»
رویکرد پژوهش‌سراهای دانش‌آموزی تهران در سال‌های اخیر گواه آن است که پژوهش‌سرا این ظرفیت را دارد که به طور واقع آنچه را که هدف سند تحول بنیادین است یا به عبارت دیگر تربیت پژوهشگر را محقق کنند.
از محمد علی دشتی‌پور در مورد عملکرد پژوهش‌سراها در جهت ایجاد علاقمندی به پژوهش می‌پرسم؛ وی در پاسخ می‌گوید: «طرحی را که سه سال روی آن فکر کرده بودیم، از سال گذشته تحت عنوان طرح نوین انجمن‌های علمی به طور آزمایشی اجرا کردیم.»
وی اظهار می‌دارد: «در صورت حمایت از این طرح و اجرای آن، پتانسیلی برای ارتقاء کل نظام آموزشی وجود دارد.»
این کارشناس با تجربه در انتهای کلامش می‌گوید: «این باور که در ده سال آینده در نظام آموزش و پرورش ایران اتفاقات خوبی می‌افتد و به شرایط مطلوبی می‌رسد یک خوش‌بینی محض است.
شرایط حاکم که عاملی برای نابود کردن عمر نسل‌ها است تنها نیاز مند یک تغییر اساسی که در آن افراد، حقوق خود را از نظام تعلیم و تربیت طلب کنند و همچنین طبق فرمایش رهبری نیازمند جریان‌های خودجوش فرهنگی خواهد بود.»
از ایده تا عمل
سارا روحی یک جوان پژوهشگر برخاسته از پژوهش‌سراهای دانش‌آموزی برایمان از آغاز فعالیت در پژوهشسرای دانش‌آموزی تا کسب رتبه اول در مسابقات کشوری تبیان در رشته شیمی می‌گوید. این جوان باانگیزه که در حوزه نانو و شیمی و ایده‌پردازی و خلق کسب و کار‌های نو پا و همچنین برنامه‌نویسی فعالیت دارد، در توصیه به دانش‌آموزانی که به تازگی می‌خواهند وارد عرصه پژوهش شوند، می‌گوید: «صرفا داشتن ایده خوب کافی نیست و باید با تلاش پی‌درپی طرح یا ایده خود را به ثمر برسانند.»
روحی که در جشنواره نانو در سطح کشور رتبه سوم را کسب کرده است با اعتقاد به این امر که ایده وقتی ارزش پیدا می‌کند که تبدیل به محصول شود، می‌گوید: «از پژوهشگران دانش‌آموز و نوجوان تقاضا دارم که هیچ‌گاه دست از تلاش نکشند، به هیچ عاملی در مسیر اجازه توقف ندهند و بعد از هر شکست بار دیگر شروع کنند.»
مقام اول استارت آپ دانش‌آموزی، حرکت و جریان پژوهش را به طور مداوم سر لوحه مسیر خود می‌داند و نیز می‌گوید: «من در جشنواره‌های زیادی شرکت کردم و داوری در تعدادی از آنها منصفانه و به حق بود، اما نا داوری و اعمال نظر شخصی نیز در بسیاری از موارد وجود داشته که هرگز باعث ایجاد دل سردی در من نشده است.»
نخبه‌ها گاهی شاعر هستند
شرایط فعلی به‌گونه‌ای است اگر قرار باشد نگاهی هم به پژوهش و تربیت پژوهشگران شود، هیچ گاه ادیب و هنرمند به عنوان یک پژوهشگر تلقی نمی‌شود. در حالی که اختراع و ابداع از طریق فنون هنری است که می‌توانند رشد پیدا کنند.
پریسا خانگلدی که به تازگی از دوره دانش‌آموزی فارغ آمده و شاعر برگزیده جشنواره‌های مطرح دانش‌آموزی است، در این‌باره می‌گوید: «اصولا واژه نخبه در مورد ما به کار نمی‌رود و این موضوع نشان‌دهنده اهمیت کم به فعالان در حوزه ادبیات است و این موضوع راضی‌کننده نیست.»
ادیب جوان که از هشت سالگی وارد دنیای شعر شده است و در حال حاضر در حوزه شعر کلاسیک مشغول فعالیت است، همچنین اظهار می‌دارد: «ما اهالی ادبیات به بی‌توجهی‌ها عادت کردیم و من از طرف ارگان خاصی که مربوط به ادبیات باشد حامی نداشتم، اما پژوهشسرای منطقه که از دوران دانش‌آموزی با آن در ارتباط بودم همیشه سعی کردند تا از من و امثال من حمایت کنند.»
شاعر برگزیده جشنواره پروین اعتصامی در سطح کشور در پاسخ به اینکه آیا جشنواره‌ها میدان سالمی برای رقابت هستند، می‌گوید: «نمی‌توان گفت هیچ جشنواره‌ای عرصه خوب و سالمی نبوده، اما از بین جشنواره‌هایی که بوده است از تعداد کمی رضایت داشتم.»
وی می‌افزاید: «در بعضی از موارد شاهد این بوده‌ام که فردی بدون برتری شعر و زبان و عناصر شعری بنا به دلایلی دیگر انتخاب شده است.»
وی پژوهشسرای دانش آموزی منطقه را مکانی خوب می‌داند که با در نظر گرفتن کلاس‌ها و انجمن‌هایی در پیشرفت بیشتر دانش‌آموزان حوزه ادبیات بسیار موثر بوده است.
این برگزیده ادبی در انتها به تمام نوجوانان و جوانانی که وارد فعالیت در این حوزه شده‌اند، می‌گوید: «باید گفت که وارد عرصه بسیار با ارزشی شده‌اند و اینکه در بعضی مواقع نامهربانی‌هایی می‌شود، قطعا نباید باعث دل سردی شود و فراموش نکنند که باید خودشان را جدی بگیرندو محافظ ادبیات کشورشان بدانند.»
پریسا خانگلدی در ادامه تقاضا دارد که به جوان‌ها اهمیت بیشتری داده شود؛ وی در انتهای صحبت‌هایش می‌گوید: «ما در حد خودمان و سطحی که در آن فعالیت می‌کنیم، می‌توانیم افراد بسیاری را معرفی کنیم که چون اسم و رسم ندارند، دیده نمی‌شوند و نخواهند شد. بالاخره هر شاعر و ادیبی که اکنون مشهور و شناخته شده است، فرصتی برای نشان دادن خودش و استعداد‌هایش فراهم شده؛ من به عنوان یک عضو کوچک از بزرگ‌تر‌های این عرصه تقاضای ایجاد فرصت برای ما حتی در انجمن‌های کوچک را دارم.»