* مصطفی نیک‌منش
چشم‌چرانی یکی از بیماری‌ها و آفات شایع در جامعه ما به شمار می‌رود. بسیاری از بانوان از هیزی چشم‌های برخی مردان شکوه و ناله می‌کنند و از نگاه‌های هوس‌آلود آنان آزار می‌بینند. نویسنده در مطلب حاضر به واکاوی این بیماری روانی و پیامدهای آن و راه‌های درمان این معضل اجتماعی پرداخته است.
***
چشم‌چرانی انحراف جنسی و خیانت چشم
یکی از توانایی‌های انسان دیدن است. چشم به انسان این امکان را می‌‌دهد تا پیرامون خویش را ببیند و بصیرت و آگاهی دیداری پیدا کند. از این‌رو چشم در کنار گوش به عنوان دو ابزار شناختی مهم بشر معرفی شده است؛ زیرا معرفت و علم حسی انسان نسبت به خارج و محیط اطرافش از طریق این دو حواس به قلب به عنوان قوه مدرکه انتقال می‌یابد.
در آموزه‌های قرآنی واژه عین به معنای چشم، با عناوینی چون نظر به معنای نگاه و نگریستن، روایت به معنای دیدن و بصر به معنای بینایی و آگاهی به کار رفته است ولی باید توجه داشت که هر یک از این عناوین هر چند در کلیت با هم اشتراک دارند، اما تفاوت‌های لطیفی میان آنها وجود دارد.
واژه نظر در فرهنگ زبان عربی به نگاه کردن و نگریستن اختیاری و ارادی همراه با توجه به دقت اطلاق می‌شود؛ درحالی که رویت به معنای دیدن غیراختیاری است. در تحقق مفهومی نظر و نگاه، «توجه و دقت» شرط است و این نیازمند اراده ناظر برای نگریستن چیزی است که به آن نگاه می‌کند. این نوع از مشاهده، به سبب همین ارادی و اختیاری بودن، احکام و آثار خاصی دارد که بخشی از آموزه‌های تکلیفی قرآن و اسلام به مسئله نگاه کردن اختصاص یافته است. البته انسان ممکن است به چیزی نظر کند ولی آن را نبیند و رویت نکند. از این‌رو گفته می‌شود: نظرت الهلال و لم اره؛ یه هلال ماه نگریستم؛ ولی آن را ندیدم. البته بصر ناظر به بینایی همراه با ادراک و عقلانیت است. همچنین بصیرت، با نوعی شهود، بریدن از امور مادی و کلی‌نگری، دور‌نگری، بینش و دانش خاص و عقلانی همراه است (نگاه کنید: طه، آیه96؛ آل‌عمران، آیه13؛ انعام، آیه 1‍03؛ حج، آیه46) از همین‌رو به صاحبان خردورزی و عقلانیت، اولی الابصار می‌گویند. (آل‌عمران، آیه13؛ نور، آیه44)
در آیات قرآن، واژه چشم‌چرانی به کار نرفته است، ولی از خیانت چشم (خائنه الاعین) سخن به میان آمده، چنانکه می‌فرماید: یعلم خائنه الاعین و ما تخفی الصدور؛ خدا خیانت چشم‌ها و نگاه‌های دزدانه و آنچه را که دلها نهان می‌دارند، می‌داند. (غافر، آیه19) پس باید گفت چشم‌چرانی از جمله رفتارهای خیانت‌آمیز چشمان است که باید انسان از آن پرهیز کند؛ زیرا اگرچه دیگران متوجه این خیانت چشم‌ها نیستند، ولی خداوند از آن آگاه است و نسبت به آن واکنش نشان می‌دهد و شخص را در دنیا و آخرت مجازات می‌کند.
از نظر قرآن، خیانت چشم‌ها، یک انحراف جنسی است که باید درمان شود. واژه فارسی چشم‌چرانی، به معنای چریدن چشم است و در اصطلاح، خیره‌چشمی و هرزه‌نگاهی، هیزنگری، نگاه کردن از روی لذت به چهره خوبرویان و زیبارویان و نظر بازی است. (نگاه کنید: لغت‌نامه دهخدا، ج5، ص7147، «چشم‌چرانی».)
در کاربردهای عرف فارسی، مقصود از چشم‌چرانی، نگاه شهوت‌آمیز به نامحرم و نیز نگاهی است که انسان را در معرض خطر وقوع در حرام نسبت به نامحرم قرار می‌دهد. در آیات قرآن با واژگانی چون «غض» و مشتقات آن و نیز تعبیرهایی مانند «خائنه الاعین»، درباره چشم‌چرانی مطالب و احکامی بیان شده است. برخی مفسران «خائنه الاعین» در آیه 91 سوره غافر را به چشم‌چرانی و نگاه دزدانه به نامحرم تفسیر کرده‌اند (التفسیر المنیر، ج24، ص99)؛ زیرا حرکات مخفی و دزدانه چشم برای بهره‌گیری و التذاذ موجب می‌شود تا انسان از مسیر امانت الهی دور شود و ابزارهای رشدی را در مسیر نادرست به کار گیرد. از آنجا که خداوند مالک اعضا و جوارح است و این ابزارهای شناختی در اختیار بشر قرار گرفته تا خداشناسی و هستی‌شناسی داشته باشد، ولی شخص با بهره‌گیری نادرست از این ابزارها در حقیقت در امانت خیانت می‌کند. از این‌رو چشم‌چرانی از مصادیق خیانت چشمان شمرده می‌شود.
یکی دیگر از فرمان‌های الهی «غض بصر» به معنای چشم فروهشتن است که خداوند درباره نگاه بیان کرده و از مؤمنان خواسته تا در برابر نامحرمان از مرد و زن چشم فرو گیرند و در دیگران به صورت خیره، هیز و تیز و مستقیم نگاه نکنند. (نور، آیه 30)
پس چشم‌چران کسی است که از نگاه کردن به چهره و اندام  ظاهر و پوشیده زنان یا نوجوانان، لذت بصری می‌برد. این چشم‌چرانی ممکن است به انحراف دیگر جنسی، چون خود ارضائی نیز کشیده شود. البته این انحراف و معضل اجتماعی منحصر به جنس مرد نیست، بلکه در میان مردان و زنان در حالت‌ها و روش‌های گوناگونی دیده می‌شود، از این‌رو خداوند غض البصر را برای مردان و زنان به عنوان یک واجب مطرح کرده است.
آثار و پیامدهای چشم‌چرانی
برای چشم‌چرانی دوگونه از آثار روانی و جسمی بیان شده است. چشم‌چرانی از دیدگاه روانشناسان، یک بیماری انحرافی روانی محسوب می‌شود. هنگامی که این پدیده روحی در شخص بوجود می‌آید کم‌کم این بیماری به صورت یک بیماری دائمی و همیشگی درمی‌آید، چنانکه با نگاه کردن و چشم‌چرانی یک لحظه و یا چندین ساعت، نفس و چشمهایش سیر نخواهد شد و رفته‌رفته منجر به یک بیماری مزمن روحی روانی می‌شود به نحوی که از تماشا کردن چهره و اعضاء و جوارح دیگران لذت می‌برد و این به اثبات رسیده و همگان متوجه می‌شوند. هنگامی که در وجود شخص حیاء و غیرت نباشد به انجام هر کاری دست می‌زند و شخص چشم‌چران فاقد ایمان و حیاء است و چشمانش سیری ندارند و تا به مقصد نهایی خود نرسد آرام و قرار ندارد و مانند گرگی گرسنه است که از نگاه کردن به گوسفندان چیزی عایدش نمی‌شود مگر با دریدن و پاره کردن گوسفندان و این بیماری در جامعه کنونی ما به وفور مشاهده می‌شود. شروع آن از نگاه کردن‌های عمیق و تیز و هیز به اطرافیان و رهگذران است و وقتی به مرحله شدیدتر می‌رسد، به صورت یک بیماری مزمن درمی‌آید.
اگر چه مناظر شهوت‌انگیز مصادیق متعدد و فراوانی دارند و دیدن بدن نامحرم، دیدن انواع عکس‌ها، تصاویر تحریک کننده ماهواره‌ای و اینترنتی و... را دربر می‌گیرد، اما به لحاظ اینکه مردان بیشتر از زنان نسبت به مناظر شهوت‌انگیز حساس هستند، بنابراین روی سخن در اینجا بیشتر با مردان و پسران جوان خواهد بود.
به طور کلی چشم دروازه ورود تصورات و اندیشه‌ها به وجود انسان است. در اکثر موارد ما ابتدا چیزی را می‌بینیم و سپس درباره آن می‌اندیشیم و در ذهن آن را پردازش می‌کنیم. از این‌رو نگاه، مواد اولیه و مصالح لازم تصور و تخیل را فراهم می‌کند؛ لذا اگر نگاه ما شهوانی و نامشروع باشد بدون شک زمینه‌ساز افکار خطرناک و دردهای روحی و روانی خواهد بود.
افرادی که چشم‌های هرزه دارند همیشه دستخوش رنج‌های روحی و دردهای درونی بی‌شماری می‌شوند که همه آن محصول نگاه‌های نامشروع و نظربازی‌های آنهاست. چشم‌چرانی که خود در واقع نوعی از انحراف‌های اخلاقی و جنسی است، به تعبیر روایات اسلامی یک نوع زنا محسوب می‌شود. چشم‌چرانی افزون بر تأثیرات روحی و روانی فراوان مهم‌ترین تأثیر آن به تعبیر روایات؛ حسرت و اندوه و گرفتاری در دام فساد و منکرات جنسی است و دارای عوارض مادی و منشا بیماری‌های جسمانی زیادی نیز می‌باشد که برخی از آنها عبارتند از دشواری تنفس، درد اطراف قلب، ضعف و خستگی عمومی و دائمی بدن و تپش قلب.حسرت و اندوه طولانی، از پیامدها و آثار روحی و روانی این انحراف جنسی است. امام صادق(ع) می‌فرمایند: نگاه شهوت‌آلود، تیری مسموم از تیرهای شیطان است و چه‌بسا نگاه شهوت‌آلودی که حسرتی طولانی بر جای می‌گذارد. امیرمؤمنان علی(ع) نیز در این‌باره می‌فرمایند: هر فردی که چشم خود را آزاد بگذارد و به هر چیزی نگاه کند، حزن و اندوهش زیاد می‌شود. نیز می‌فرمایند: بسا نهال هوسی که از نیم نگاهی کاشته می‌شود. (بحارالانوار، ج101، ص40)
براساس روایات، انحراف و هلاکت از دیگر پیامدهای آن است. خداوند متعال در حدیثی قدسی درباره چشم‌چرانی می‌فرمایند: نگاه اول تصادفی مال توست، ولی نگاه دوم ضرر و زیان توست و نگاه سوم باعث انحراف و هلاکت توست. (من لایحضره الفقیه، ج3، ص474، ح4658)
رویش فسق و دوری از مسیر هدایت نیز از دیگر پیامدهای انحراف چشم‌چرانی است. نقل شده است که حضرت عیسی(ع) به حواریون فرمودند: از نگاه کردن به دختران اجتناب کنید زیرا نگاه، بذر شهوت و تمایلات جنسی است و باعث رویش فسق در وجود انسان می‌شود. چه‌بسا انسان با چشم‌چرانی و نگاه به زنان و دختران، آنچنان اسیر شهوت شود که از دین خدا و مسیر هدایت خارج گردد و تمام هم و غمش ارضاء غریزه‌اش شود و جز به شهوت و اطفا آن به چیز دیگری نیندیشد.
حکم نگاه در اسلام
چنانکه گفته شد، نظر و نگاه، نوعی دیدن ارادی و اختیاری همراه با دقت و توجه است. بصر نیز به معنای بینایی امری ارادی و اختیاری و در راستای کسب دانش و علم و شهود است. در اسلام به سبب آنکه این نوع از دیدن، امری ارادی و اختیاری است در حوزه تکلیف قرار می‌گیرد و احکامی چون حرمت و کراهت برای آن بیان شده است.
به این معنا که شخص می‌بایست در نگاه کردن متوجه این معنا باشد که برخی از نگاه‌ها حرام و برخی دیگر مکروه است چنانکه خداوند در آیه 19 سوره غافر از نگاه خائنانه سخن به میان می‌آورد. این نگاه، نگاهی است که شخص زیرچشمی به قصد تلذذ یا جاسوسی و تجسس در زندگی مردم و حرکات و سکنات دیگران انجام می‌دهد.
از امام صادق(ع) پرسیده شد که مراد از خیانت چشمان چیست؟ آن حضرت پاسخ داد: آیا ندیده‌ای که شخصی به چیزی نگاه می‌کند که گویا نگاه نمی‌کند. این همان خیانت چشم‌هاست. (تفسیر نورالثقلین، ج 4، ص 517، حدیث 33)
خداوند در همین آیه به انسان‌ها هشدار می‌دهد که از نگاه خیانت‌آمیز پرهیز کنند؛ چرا که اگر دیگران از این نگاه زیرچشمی خیانت‌آمیز شما آگاه نشوند، خداوند بدان آگاه است و از شما در قیامت بازخواست خواهد کرد. پس نگاه زیرچشمی خیانت‌آمیز، از مصادیق نگاه‌های حرام است و بر انسان است که از این نوع دیدن اجتناب کند و اهل تقوا باشد.
یکی از مأموریت‌های پیامبر(ص) این بود که به مؤمنان فرمان دهد تا مراقب چشمان خویش باشند و از نگاه هرزه و هیز اجتناب کنند. (نور، آیه 30) خداوند در این آیه «یغضوا» را مترتب بر «قل» کرده است. علامه طباطبایی در ذیل آیه می‌فرماید: از این ترکیب روشن می‌شود که منظور از «قل» امر است، یعنی امر کن به اجتناب از چشم‌چرانی که اگر امر کردی، آنان نیز اجتناب خواهند کرد. (المیزان، ج 15، ص 110-111)
از نظر آموزه‌های قرآن، نگاه خیانت‌بار و چشم‌چرانی حرام است و بر زنان و مردان است که از چشم‌چرانی پرهیز کنند. (نور، آیات 30 و 31) خداوند در همین آیات و نیز آیات 17 تا 19 سوره غافر چشم‌چران را تهدید به مجازات می‌کند. بنابراین پرهیز از چشم‌چرانی وظیفه و تکلیف هر زن و مرد مسلمان و مؤمنی است.
همچنین هر مقدمه‌ای که موجب می‌شود تا انسان به گناه چشم‌چرانی گرفتار شود، باید از آن پرهیز کرد. از این رو خداوند مثلا از رودررو شدن با زنان پرهیز می‌دهد؛ چرا که زمینه‌ساز پیدایش چشم‌چرانی در جامعه است. (احزاب، آیه 53)
از طرفی رعایت حجاب و حیا و عفت لازم و بایسته است؛ چرا که بی‌حجابی و یا بدحجابی، خود زمینه ساز ارتکاب این گناه است و مؤمن می‌بایست از آن اجتناب ورزد. (احزاب، آیه 59؛ نور، آیه 31)
خداوند در آیاتی از جمله 30 و 31 سوره نور از بیماردلانی سخن به میان می‌آورد که نگاه‌هایی پیگیر به نامحرمان دارند. به این معنا که چشمشان دنبال کاوش نامحرمان است. خیره شدن در زن نامحرم از مصادیق این نگاه‌های حرام است.
در روایت است که در زمان پیغمبر مردی متوجه زن نامحرمی می‌شود و چنان به او خیره شده و مجذوب وی می‌شود که سرش به چیزی می‌خورد و خون‌آلود می‌شود. (المیزان، ج 15، ص 16 و نیز تفسیر نورالثقلین، ج 3، ص 588، حدیث 93) از این رو خداوند به مردم دستور می‌دهد تا چشم فرو هشته و از نگاه کردن و دقت ورزیدن در صورت نامحرم از مرد و زن اجتناب کنند؛‌ چرا که غض‌البصر به معنای چشم فروهشتن و کاستن از نگاه است. این مسئله اختصاص به دیدن ندارد و انسان می‌بایست از صدای نامحرم نیز خود را بپوشاند و بگونه‌ای دقت و استماع نکند که تحریک شود؛ چرا که استماع و دقت در برخی از صداها، خود عامل تحریک جنسی است و قلب را گمراه می‌سازد و به تشویش می‌افکند. از این رو راغب اصفهانی در فرهنگ قرآنی خویش غض را به معنای کاستن از نگاه و صوت دانسته است. (مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 607)
از دیگر احکام نگاه و نگریستن، حرمت نگریستن به عورت دیگران است. بر هر مرد و زنی واجب است تا عورت خویش را بپوشاند و در این میان بر دیگران است که از دیدن عورت دیگری خودداری کند. به این معنا که حرام است مرد به زن یا زن به مرد یا همجنس به همجنس، به عورت یکدیگر نگاه کنند.
علامه طباطبائی می‌فرماید: از مقابله «یغضوا من ابصارهم» و «یحفظوا فروجهم» در آیه 30 سوره نور به دست می‌آید که وظیفه هر کسی آن است تا عورت خویش را حفظ کند و آن را از دیگری بپوشاند تا قابل دیدن و نگاه کردن نباشد. (المیزان، ج 15، ص 111)
امام صادق(ع) درباره این آیه می‌فرماید: هر چیزی که در قرآن درباره حفظ فرج آمده، مراد حفظ آن از زنا است، مگر در این آیه که مقصود حفظ آن عورت از نگاه دیگران است. (کافی، ج 1، ص 35، حدیث 1)
یکی از مسئولیت‌های انسان و چشم، مسئولیت در برابر نگاه و حرکات از جمله حرکات خیانت‌بار است.
بر انسان است که مواظب چشمان خویش باشد؛ چرا که نگاه یکی از دریچه‌های هفتگانه آدمی به سوی گناه و دوزخ است (حجر، آیه 44)، چنانکه نگاه دریچه‌ای به سوی کمال نیز می‌باشد و آدمی با نگاه تامل‌انگیز و دقیق خود می‌تواند بسیاری از حقایق هستی را کسب کرده و از آن برای کمال خود و رسیدن به ربوبیت و خلافت بهره گیرد.
امام علی(ع) به نقش کمالی نگاه‌های دقیق و تامل‌برانگیز مومنان به هستی اشاره می‌کند و می‌فرماید: ان‌المومن اذا نظر اعتبر... والمنافق اذا نظر لها، نگاه مؤمن عبرت‌آمیز و نگاه منافق سرگرمی است. (تحف‌العقول، ص 212)
راه های درمان انحراف چشم‌چرانی
با توجه به آنچه بیان شد، برای درمان انحراف جنسی چشم‌چرانی که منجر به بیماری‌ها و اختلالات روانی جنسی دیگر چون استمنا و زنا و لواط می‌شود، می‌توان راهکارهائی ارائه داد که برخی از آنها عبارتند از:
1- توجه به عظمت و جلال الهی: یکی از راه‌های درمان انحراف چشم‌چرانی، توجه به عظمت و جلال الهی است. شخص وقتی آگاه باشد که خداوند همان گونه که رحمان و رحیم است، جبار و منتقم است، خواهد دانست که نباید به امهال و استدراج خداوند دل بست؛ زیرا این مهلت دادن‌ها زمینه‌ساز غضب و خشم الهی است. خداوند جمال وقتی غضبان شود، در صورت جلالی تجلی می‌کند و به شدت از شخص  انتقام می‌گیرد و او را مجازات می‌کند. بنابراین، برای رهایی از هر بیماری از جمله خیانت چشم‌ها و چشم‌چرانی باید شخص را متوجه جلال و جبروت و عظمت الهی کرد و او را از آن بیم داد. امام صادق(ع) در این باره فرموده است: هیچ کس به چیزی چنگ نزد، مانند چنگ‌زدن به چشم‌پوشی از حرام؛ زیرا، چشمی از محارم الهی دوری نمی‌جوید مگر اینکه پیش از آن قلبش شاهد عظمت و جلال شود. (مصباح الشریعه، ص 28)
2- توجه به حاکمیت و سلطه الهی: از دیگر روشها برای درمان بیماری‌ها و انحرافات از جمله انحرافات جنسی و چشم‌چرانی، آگاهی بخشی به افراد درباره حاکمیت و سلطه الهی بر هستی از جمله چشم و گوش افراد است.
خداوند در آیه 19 سوره غافر به آگاهی خداوند نسبت به این خیانت خبر می‌دهد تا سلطه و حاکمیت خویش را به شخص اعلام کند و به او بفهماند که این انحراف جنسی هرگز دور از محضر خدا نیست و خداوند آن را می‌بیند، هرچند که دیگران از آن آگاهی و اطلاعی نداشته باشند. اگر شخص بداند در محضر خداست و سلطه خداوند او را در بر دارد، موجب خشیت و ترک گناه و رهایی از این انحراف جنسی می‌شود. از امیرمومنان امام علی(ع) سؤال شد: از چه راهی به کنترل چشمان خود کمک بگیریم؟ آن حضرت(ع) فرمود:‌ با آرمیدن در زیر سلطه خداوند که بر پوشیده‌های پنهانی‌های شما آگاه هست. چشم، جاسوس دل و پیام‌رسان عقل است. پس چشم خود را از آنچه که با دینت سازگار نیست، دلت از آن ناخشنود است و عقلت آن را نمی‌پسندد، بپوشان. (بحارالانوار، ج 101، ص 41)
3- توجه به انحرافات پیامدی: گاه شخص گمان می‌کند که مثلا چشم‌چرانی یک انحراف روانی است که تاثیر کم مزاحمتی برای دیگران دارد و این چشم‌چرانی خیلی کم‌اهمیت‌تر از بی‌حجابی، زنا و هم‌جنس‌بازی و مانند آنهاست؛ در حالی که باید توجه داشت که چشم‌چرانی خود عامل و بسترساز بسیاری از انحرافات جنسی دیگر است. از این رو، قرآن چشم‌چرانی را مقدمه فحشاء و انواع فسادهای جنسی دیگر می‌داند. (نور، آیات 360 و 31) در آیه شریفه، حکم حرمت چشم‌چرانی و نگاه به نامحرمان بیان شده است. از امام صادق(ع) نقل شده که مقصود از هر آیه در قرآن که «حفظ فروج» دارد، حفظ از زنان است؛ جز همین آیه که منظور، حفظ از نظر و چشم‌چرانی است. (تفسیر نور‌الثقلین، ج 3، ص 588، ح 91)
4. راهکار تشویقی: از جمله راهکارها برای درمان بیماری و انحراف جنسی چشم‌چرانی، تشویق است که در همه جا از جمله اینجا کاربرد دارد. امام جعفر صادق(ص) در این باره می‌فرماید: هرکس نگاهش به زنی بیفتد، آنگاه چشمش را به بالا بیندازد یا چشم خود را بر هم گذارد، (پس از آن) دیده‌اش را باز نکند، مگر اینکه خداوند حورالعینی را به همسری او درآورد. (مکارم الاخلاق، ص 271.) پیامبر(ص) نیز فرموده است: نگاه حرام تیری از تیرهای ابلیس است. پس هرکس این نگاه (حرام) را به خاطر ترس از خداوند ترک کند، خداوند به او ایمانی عطا کند که لذتش را در قلبش احساس نماید. (جامع  الاخبار، ص 243).
۵. توبه: توبه یک راه درمانی و رفتار درمانی است که در آموزه‌های اسلامی بر آن تاکید شده است. شخص منحرف باید توبه و استغفار کند تا زمینه درمان فراهم آید. پیامبر(ص) فرموده است: هرکس چشمانش را از حرام پر کند، خداوند در روز قیامت دیده‌اش را پر از آتش کند مگر اینکه توبه‌کند، بازگشت نماید. (امالی صدوق، ص 429)
۶. ازدواج در جوانی: انسان پیش از آنکه گرفتار انحرافات جنسی از جمله چشم‌چرانی شود، باید ازدواج کند و بر والدین و دولت اسلامی است تا مقدمات آن را فراهم آورد. (نور، آیه 32) در حقیقت خداوند در همین آیات نور که به مسئله چشم‌چرانی اشاره کرده راه درمان آن را با اصل ازدواج نیز مشخص کرده است. پیامبر اکرم(ص)  فرموده‌اند: ای گروه جوانان! هر کدام از شما اگر توانایی دارید، ازدواج کنید؛ زیرا ازدواج چشمانتان را از لغزش و خطا می‌پوشاند و غریزه جنسی را از کجروی و انحراف باز می‌دارد؛ و هر که توانایی ازدواج را ندارد روزه بگیرد؛ زیرا که روزه برای او سپر است.
۷. شناخت خویش: گام نخست برای مهار نفس از انحرافات به شناخت نفس بستگی دارد. بی‌گمان دانستن توانایی‌ها و ضعف‌های نفس با شناخت دقیق از حقیقت نفس می‌تواند به آدمی کمک کند تا بدرستی از نقاط قوت و ضعف بهره گیرد و مدیریت را به حوزه وجه اللهی نفس واگذار کند که از آن به عقل و فطرت و قلب سلیم نیز یاد می‌شود.
امام‌ علی(ع) گام نخست در مجاهدت و تزکیه نفس را شناخت حقیقت نفس می‌داند و می‌فرماید: من عرف نفسه جاهدها، من جهل نفسه اهملها؛ هر که نفس خود را شناخت، به جهاد با آن برخاست و هر که آن را نشناخت، به حال خود رهایش ساخت. (غرر الحکم، ح 7855 و 7856 - منتخب میزان الحکمه، ص 364)
۸. مبارزه منفی با خواهش‌های نفس: در آیات و روایات اسلامی این نکته مورد توجه است که برای مهار نفس می‌بایست هر آن چیزی که از شهوات دوست می‌دارد و بیشتر بدان گرایش دارد، از دسترس او دور نگه داشت. اگر به مال و منال دنیا گرایش دارد باید با انفاق و صدقه و احسان، او را به سوی تزکیه نفس سوق داد (لیل، آیات 17 و 18) و اگر از ایمان و طهارت و بندگی خدا فرار می‌کند، نفس را به فراگیری معارف اسلامی و احکام دین و انجام آن وادار کرد. (آل‌عمران، آیه 164؛ جمعه، آیه 2؛ واقعه، آیات 77 و 79) اگر گرایش به آلودگی دارد او را به طهارت سوق  داد (واقعه، آیات 77 و 79؛ اعلی، آیه 14) و اگر به چشم‌چرانی عادت کرده است، باید او را وادار کرد تا غض بصر کند و چشم فروهشته دارد. (نور، آیات 30 و 31) اگر مال دوست است و بخل می‌ورزد و حرص و طمع دارد، باید با انفاق و احسان ریشه‌های بخل و دنیا‌دوستی را قطع کرد. (حشر، آیه 9؛ تغابن، آیه 16) اگر به فحشاء و شهوات گرایش دارد می‌بایست این امور را از دسترس نفس دور داشته و با اجتناب از آنها به تزکیه نفس پرداخت. (نور، آیه 21)
پس می‌بایست برای مدیریت و مهار و کنترل نفس و جلوگیری از هرگونه انحراف، نفس را به زحمت انداخت و او را بر خلاف گرایش مادی و دنیوی و شهوانی‌اش هدایت کرد و به سختی انداخت. امام صادق(ع) می‌فرماید احمل نفسک لنفسک فان لم تفعل لم یحملک غیرک؛ نفست را به خاطر خودت به زحمت و مشقت بینداز؛ زیرا اگر چنین نکنی دیگری خودش را برای تو به زحمت نمی‌افکند. (جهاد النفس، ح 2) در همین باره امام علی هشدار می‌دهد که مخالفت با هواهای نفسانی هرچند که دشوار است ولی تنها راه نجات و عامل رشد و تزکیه آدمی است. آن حضرت(ع) می‌فرماید: من لم یعط نفسه شهوتها اصاب رشده؛ کسی که به نفس خود، خواسته نفس را عطا نکند به رشد خود رسیده است. (جهاد النفس، ح 213)
در راهبرد رفتاری، اموری چون نماز، اشتغال به اذکار، معاذالله گفتن و سرگرم کردن نفس به اموری دیگر مطرح است. بی‌گمان برای مهار نفس در گام‌های نخست می‌بایست سخت‌گیری بیشتری روا داشت تا نفس رام شود از این رو در آیات قرآن روزه گرفتن بویژه ترک مباحاتی چون خوردن و آشامیدن و زناشویی حرام می‌شود تا بستر تقوا فراهم آید و انسان قدرت یابد تا در برابر خواسته‌های حرام و مکروه نفس بایستد. (بقره، آیه 183) امام علی(ع) در همین رابطه گرسنگی را عامل مهم در شهوت‌کشی می‌داند و می فرماید: نعم العون علی اشر النفس و کسر عادتها التجوع؛ گرسنگی کشیدن، چه نیکو یاری دهنده‌ای بر سرکشی نفس و شکستن عادت آن است (غرر الحکم، ح 9942)؛ چرا که اگر انسان شکم خویش را از خوراکی‌ها اشباع کند در حقیقت غذاهای دیو نفس را فراهم آورده است و اجازه داده تا او بر تمام حقیقت انسان مسلط شود. امام علی(ع) در تاثیر مخرب شکم‌پروری می‌فرماید: کثره الاکل و النوم تفسدان النفس، و تجلبان المضره؛ فراوانی خواب و خوراک، نفس را تباه می‌کند و زیان می‌آرد. (غرر الحکم، ح 7120) اصولا از نظر امام علی(ع) خوشبختی در رنج نفس است نه راحتی و آسایش آن. آن حضرت(ع) می‌فرماید: هر که نفس خود را در راه اصلاح آن به رنج افکند، خوشبخت شود و هر که آن را با لذتهایش واگذارد، بدبخت گردد و (از درگاه حق) دور شود. (غرر الحکم، ح 8246 و 8247 - منتخب میزان‌الحکمه،‌ ص 272)
۹. عبادت تقوایی: اصولا عبادت برای کسب تقوا است. (بقره، آیه 21) کسی که تقوا را کسب کند، از بسیاری از بیماری‌های روانی و حتی جسمی رهایی می‌یابد. برای اینکه نفس به مصونیت برسد و هوایی نشود و به کنترل هواهای نفسانی در نیاید می‌بایست تقوا را در او تقویت کرده و اصول حیا و عفت را در او تشدید کرد؛ چرا که اینها بنیاد هر تقوایی است. انسانی که دارای نفس عفیف باشد و نسبت به زشتی‌ها گرایشی نداشته باشد، امید است که خود را از هر پستی و زشتی گناه حفظ کند و در مسیر رشد گام بردارد.
در این میان یادآوری برخی از امور از جمله مرگ می‌تواند در کاهش خواسته‌های نفسانی تاثیرگذار باشد؛ زیرا غفلت آدمی بزرگ‌ترین دشمنی است که نفس را کمک می‌کند تا در مسیر انحراف گام بردارد. بنابراین، برای مدیریت نفست باید برخی از امور از جمله مرگ را مورد توجه قرار داد و به نفس گوشزد کرد که این دنیا گذراست و ارزش توجه بیش از اندازه را ندارد. امام‌ صادق(ع) می‌فرماید: یاد مرگ، خواهش‌های نفس را می‌میراند و رویشگاه‌های غفلت را ریشه‌کن می‌کند و دل را با وعده‌های خدا نیرو می‌بخشد و طبع را نازک می‌سازد و پرچم‌های هوس را در هم می‌شکند و آتش حرص را خاموش می‌سازد و دنیا را در نظر کوچک می‌کند. (بحارالانوار، ج 6، ص 133، ح 32 - منتخب میزان الحکمه، ص 518)
۱۰. محاسبه نفس: یکی از راهکارهای کاهش چشم‌چرانی محاسبه نفس است. انسان وقتی هر روز کارهایش را محاسبه کند، متوجه خطاها شده و به درمان آن می‌پردازد. محاسبه نفس در هر شبانه روز به آدمی این امکان را می‌دهد تا از میزان موفقیت و پیشرفت خود آگاه شود.
امام علی(ع) به مسئله محاسبه نفس توجه می‌دهد و می‌فرماید: من حاسب نفسه سعد؛ هر که نفس خود را محاسبه کند، خوشبخت شود. (غرر الحکم، ح 7887 - منتخب میزان الحکمه، ص 272)
1۱- یکی دیگر از راه‌های درمان چشم‌چرانی در جوانان مجرد، ازدواج به موقع و در مردان متاهل توجه عاطفی همسران به شوهران خود است.
اگر منشأ چشم‌چرانی در عده‌ای از مردان، بیماردلی و خباثت درونی و هیزی نفسانی باشد به تجربه ثابت شده که علت چشم‌چرانی در برخی مردان بی‌توجهی همسران به آنها و وجود کمبود عاطفی در آنان است، از این رو یکی از راههای رفع چشم‌چرانی مردان، توجه عاطفی و روحی و روانی به شوهر در داخل خانه است.