* محمداحسان آزادی

انسان موجودی اجتماعی است و برای نیازهای عاطفی و مادی و مانند آن نیازمند دیگران است. از این رو میان انسان‌ها ارتباط اجتماعی شکل می‌گیرد که یکی از آنها در قالب دوستی و رفاقت و صداقت است. نویسنده در مطلب حاضر راه‌های افزایش محبوبیت در جامعه و کسب دوستان را تبیین کرده است.
***
ارتباط و محبوبیت اجتماعی، نیاز بشر
انسان، خیر و خوبی را دوست می‌دارد و از شر و بدی بیزاری می‌جوید؛ زیرا فطرت بشر گرایش به کمال دارد. کمال‌خواهی بشر به این معناست که انسان نسبت به نواقص و فقر خود آگاه است. هر حرکتی که انسان انجام می‌دهد در پاسخ به انگیزه کمال‌خواهی و نقص‌گریزی اوست. بر همین اساس می‌کوشد تا به کمالی برسد که نقصی در آن نیست. خردمندان این کمال را در خالق و آفریدگار خود یافته و می‌کوشند تا بدان متصل شوند و از غنای خداوندگار حمید، مستغنی شوند. (فاطر، آیه 15)
البته نظام احسن خداوند این‌گونه سامان یافته که انسان در ذات خویش نیازمند جفت و زوج باشد؛ چنانکه دیگر موجودات آفرینش را این‌گونه آفریده است. (یس، آیه 36؛ نجم، آیه 45؛ نحل، آیه 72) پس نیاز انسان به دیگر همنوعان و دست‌کم جنس مخالف، یک نیاز طبیعی و فطری است.
انسان برای اینکه به درستی از دیگران بهره‌مند شود، نیازمند ارتباط درست و صحیحی است که بدون هیچ‌گونه تنش و خشونت و برخوردی نیازهای خود را برآورده سازد و دیگران به وی گرایش ویژه‌ای پیدا کنند. این گرایش زمانی شکل می‌گیرد که دیگران او را دارای ویژگی‌هایی بدانند که می‌تواند به سبب همان صفات و ویژگی‌ها، نیازهای آنان را به آسانی و بهترین وجه برآورده سازد. اینجاست که مسئله محبوبیت و ستایش و ثنا، مطرح می‌شود؛ زیرا ستایش دیگران زمانی شکل می‌گیرد که فرد به ویژگی‌های برجسته‌ای شناخته شود. وجود این ویژگی‌ها موجب ستایش دیگران و محبوبیت در نزد آنان می‌شود. پس هر کسی دوست می‌دارد با کسی که دارای برجستگی‌ها و ویژگی‌های انحصاری یا برتری است ارتباط پیدا کرده و از وی بهره‌مند شود؛ زیرا کمالی در او می‌یابد و می‌کوشد تا خود را به آن برساند و این‌گونه از نقص و کمبود بگریزد.
اصلاح ارتباط با خدا، سبب اصلاح ارتباط با خلق
اما از آنجا که کمال مطلق خداوند است و خاستگاه و منشأ هر کمال و خیری خداوند تبارک و تعالی است، باید گفت فردی که دارای برجستگی‌های کمالی است،‌ آن را از خداوند دارد؛ زیرا بشر به طور طبیعی فاقد چیز کمالی است. (فاطر، آیه 15) پس این کمالی که در فرد است کمالی است که خداوند به او بخشیده است.
بر همین اساس هر کسی بخواهد در جامعه به محبوبیت برسد و به سبب وجود کمالی ممدوح دیگران شود و مردم به ثنا و ستایش وی بپردازند، می‌بایست خودش را به خداوند وصل کرده و رابطه خویش را با خدا اصلاح کند، وگرنه رابطه او با خلق و دیگران به هم می‌خورد؛ زیرا هرگونه فساد ارتباطی با خدا، به معنای قطع بهره‌مندی از کمالی است که خداوند به شخص داده است و قطع ارتباط و افاضات الهی نیز به معنای تبدیل نعمت به نقمت و در نهایت بازگشت به فقر و نداری است که پیش از آن دارا بوده است.
از همین رو امامان معصوم(ع) اصلاح ارتباط صحیح با خداوند را عامل اصلاح میان انسان و دیگران دانسته و می‌فرمایند: من اصلح فیما بینه  و بین‌الله اصلح‌الله ما بینه و بین‌الناس؛ کسی که بین خود و خدایش را اصلاح کند خداوند بین او و مردم را اصلاح می‌کند. (جهاد‌النفس، حدیث 355؛ من لایحضره الفقیه ج4، ص 396، ح 5845)
سه صفت برجسته افزایش محبوبیت
امام حسن عسکری(ع) سه صفت برجسته را مهم‌ترین عامل در محبوبیت در میان خلق و افزایش دوستان صدیق و صادق می‌داند و می‌فرماید: من کان الورع سجیته، والکرم طبیعته، والحلم خلته، کثر صدیقه و الثناء علیه؛ هر کس ورع و احتیاط در روش زندگی‌اش، بزرگواری و سخاوت و صبر و بردباری برنامه‌اش باشد؛ دوستانش زیاد و تعریف‌کنندگانش بسیار خواهند بود. (اعلام‌الدین: ص 314، س7، بحارالانوار؛ ج 75، ص 379، س 22)
1- ورع و پارسایی: ورع از لگام زدن به حیوان و جلوگیری از خوردن و نوشیدن و فاصله انداختن میان غذا و حیوان گرفته شده است. اینکه برخی آن را به معنای تقوا گرفته‌اند به یک معنا درست است، ولی باید توجه داشت که فرق ظریف و لطیفی میان تقوا و ورع است؛ تقوا به یک معنا لفظی عام است؛ تقوا از وقایه به معنای سپر گرفتن نسبت به هر خطری است؛ از همین رو به پرهیزگاری معنا می‌شود که انسان با سپر گرفتن از خطر پرهیز می‌کند؛ اما ورع نوعی خاص از تقواست که با لگام زدن بر خواهش‌های نفسانی و فاصله انداختن میان نفس و خواسته‌هایش و احتیاط کردن در مواقع شبهه است. امام صادق(ع) برای تقوا درجات و مراتبی ذکر می‌کند. آن حضرت(ع) یکی از آن مراتب تقوا را ورع می‌داند و می‌فرماید: شما را به تقوای الهی و  اطاعت فرمان خدا سفارش می‌کنم.
پس بدانید که از مراتب تقوا، طاعت خدا، رعایت وروع و تواضع برای خدا است. (سیدهاشم بحرانی، تفسیر البرهان، ج1، ص 54)
آیت‌الله جوادی آملی نیز می‌فرماید: «تقوا» از ماده «وقایه» به معنای نگهداری است و در اصطلاح دین یعنی نفس را کنترل کردن و انجام دادن واجبات و ترک کردن محرمات اما «ورع» درجه بالاتری از تقوا است، چون «ورع»؛ یعنی علاوه بر انجام واجبات و محرمات، از مکروهات و بلکه از بعضی مباحات هم پرهیز کردن و نیز همان‌طور که در ظاهر و بین مردم رعایت این جهات می‌شود، در باطن و خلوت هم مواظب نفس بوده و از ارتکاب محرمات و مکروهات خودداری شود.
ورع خود درجاتی دارد و اولین درجه آن، که از همه نازلتر است، ورع اهل توبه است که موجب می‌شود انسان از معصیت پرهیز کرده و توبه کند و به اطاعت روی آورد.
از این بالاتر ورع اهل صلاح است، که از مشتبهات نیز پرهیز می‌کنند. رسول گرامی اسلام(ص) فرمودند: دع ما یریبک الی ما لایریبک (وسائل الشبعه، ج 18، ص 124) چیزی را که شبهه‌ناک است و کاری که مشتبه است و حلال بودن آن روشن نیست ترک کنید.» غذای شبهه‌ناک و حرف شبهه‌ناک را گرچه ظاهرا حلال است، ولی چون حلیتش مشکوک است، ترک کنید. این ورع صالحین است. از این بالاتر ورع اهل تقوا است؛ که نه تنها از محرمات و مشتبهات پرهیز دارند بلکه حتی از حلالهایی که انسان را به سوی مشتبه می‌کشاند نیز می‌پرهیزند. گاهی انسان درباره افرادی سخن می‌گوید، ولی کم‌کم ممکن است سخن منتهی شود به جایی که احتمال هتک حیثیت یا غیبت مومنی در آن باشد و در این صورت البته باید آن را ترک کند. یا آن مسائل مالی را که کم‌کم ممکن است با اشتغال به آن دستش به مال مشتبه آلوده شود، ترک کند. آن حلالی را که احتمال می‌دهد کم‌‌کم پیامد شبهه‌ناک داشته باشد نیز ترک کند. این ورع اهل تقوی است. از این بالاتر ورع صدیقین است.
که از هر چه غیر خداست وارسته‌اند؛ و از هر چه غیر حق است پرهیز می‌کنند. اگر قلب جز محبت خدا چیز دیگر نپذیرفت قلب صدیقین است. خدای سبحان فرمود: «ما جعل الله لرجل من قلبین فی جوفه» (احزاب، آیه 4) قلب، یعنی همان لطیفه الهی، که در یک انسان دو قلب وجود ندارد. به ما هم آموختند که از خدای سبحان مسئلت کنید که در این قلب جز محبت حق چیزی را پیدا نکند. «و قلبی بحبک متیما (از فقرات دعای کمیل) بار الها قلب مرا به محبت و دوستی خود شیدا و بیقرار کن.» این تربیت، تربیت صدیقین است که قلب، از غیر خدا وارسته باشد. (آیت‌الله جوادی آملی، حکمت عبادات)
برای تقوا مراتبی گفته شده که مرتبه نخست تقوا، مرتبه ایمان و تسلیم است، مرتبه دوم آن مقام «توبه» است. در این مقام مومن از همه گناهان اجتناب می‌ورزد، مرتبه سوم تقوا آن است که «ان یتقی الشبهات و هو مقام الورع» یعنی اجتناب از شبهات است. امام‌صادق(ع) فرمود: ورع عاملی است که انسان را از محرمات خداوند باز داشته و او را از شبهات دور گرداند (مستدرک الوسایل) ج 17، ص 324
امام حسن عسکری(ع) یکی از مراتب ورع را وقوف در برابر شبهات دانسته و می‌فرماید: اورع الناس من وقف عند الشبهه، اعبد الناس من اقام الفرائض، ازهد الناس من ترک الحرام، اشد الناس اجتهادا من ترک الذنوب؛ با ورع‌ترین و پارساترین مردم آن کسی است که از موارد گوناگون شبهه و مشکوک اجتناب کند؛ عابدترین مردم آن شخصی است که قبل از هر چیز، واجبات الهی را انجام دهد؛ زاهدترین انسان‌ها آن فردی است که موارد حرام و خلاف را مرتکب نشود؛ قوی‌ترین اشخاص آن شخصی است که هر گناه و خطائی را - در هر حالتی که باشد- ترک کند. (مستدرک الوسائل: ج 12، ص 261، ح 14061)
به هر حال، یکی از مهم‌ترین عوامل و موجبات محبوبیت و افزایش دوست آن است که انسان به بهبود روابط خود با خدا بیندیشد و با اصلاح میان خود و خدا، زمینه محبوبیت و اصلاح میان خود و دیگران را فراهم آورد و دوستان صادق خویش را افزایش دهد.
2- کرامت: از دیگر عوامل موثر در محبوبیت و افزایش دوست صادق، داشتن خصلت کرامت است. کرامت برترین مرتبه احسان است. انسان دارای کرامت، نه تنها اهل عفو و بخشش نسبت به گناهکار و خطاکار است، بلکه به خطاکار، نیکی نیز می‌کند؛ چنانکه امام حسن مجتبی(ع) نسبت به مرد شامی رفتار کرد و نه‌تنها از گناه و خطای او گذشت بلکه او را مهمان کرد و نیازهای مادی و معنوی‌اش را برآورده ساخت.
خداوند خود (رحمن، آیات 27 و 78) و فرشتگان و اهل بهشت را به کرامت ستوده است. (عبس، آیه 16؛ انفطار، آیه 11)
نخستین سوره و آیاتی که از سوی خداوند نازل شده ناظر به کرامت خداوند است: اقرأ و ربک الأکرم؛ بخوان در حالی که پروردگارت کریم‌تر است (علق، آیه 1)؛ زیرا خداوند اکرم، درس کرامت به تو می‌آموزد. پس هدف آموزه‌های قرآنی این است که انسان به مقام کرامت برسد؛ زیرا خداوند در مقام پروردگاری با اسم اکرم ظهور می‌کند تا پیامبرش را به مقام اکرم برساند و مظهر خویش قرار دهد و او نیز به عنوان معلم و مزکی، دیگران را به این مقام برساند. (بقره، آیات 129 و 151؛ آل‌عمران، آیه 164؛ جمعه، آیه 2)
در همین چارچوب است که معیار ارزش‌گذاری انسان، تقوا قرار گرفته است؛ زیرا با تقواست که انسان به مقام گرامی‌ترین انسانها می‌رسد. (ان اکرمکم عندالله اتقاکم؛ حجرات، آیه 13)
همچنین خداوند در بیان صفات مومنان می‌فرماید که آنان از کنار لغو و سخنان یاوه و بیهوده دیگران به کرامت و بزرگواری عبور می‌کنند.
رفتارهای کریمانه موجب می‌شود که انسان نسبت به خطاهای دیگران گذشت داشته باشد و آنان را مورد سرزنش قرار ندهد بلکه در پاسخ بدی و زشتی آنان کار نیک انجام دهد. اگر انسان به چنین ملکه‌ای دست یابد به طور طبیعی جاذبه‌ای برای او ایجاد می‌شود که مردم به سمت او کشیده می‌شوند و او می‌تواند دوستان صادق و راستین خویش را افزایش دهد و از میان مردمان بهترین‌ها و برترین‌ها را برای خود انتخاب کرده و به عنوان دوست با آنان ارتباط داشته باشد.
برخلاف انسان کریم، انسان لئیم است که به هیچ اصل اخلاقی پایبند نیست و با لئامت خویش آبروی خویش و دیگران را می‌برد و شرافت انسانی را لکه‌دار می‌سازد.
خداوند در آیات قرآن از خود به عنوان کریم (نمل، آیه 40) و اکرم، همچنین از قرآن به عنوان کریم (نمل، آیه 29؛ واقعه، آیه 77) یاد کرده است؛ چنانکه از انسانها خواسته تا سخن کریم داشته باشند و از کرامتی که خداوند به آنان ارزانی داشته حفاظت کنند.
در روایات بسیاری به این نکته توجه داده شده که کرامت آدمی موجب می‌شود تا انسان به خصلت‌هایی چون رفق و مدارا و تعاطف و محبت و مانند آن دست یابد.
براساس کتاب غرر‌الحکم از امیر‌المؤمنین(ع) روایات بسیاری در تبیین و تشریح صفت کرامت و شیوه‌ها و نشانه‌های آن بیان شده که از جمله آنها می‌توان به این روایات اشاره کرد. امام علی(ع) می‌فرماید: الکرم ملک اللسان و بذل الاحسان؛ کرم و بزرگواری، مالک بودن زبان و بذل احسان است.
امام علی(ع) همچنین می‌فرماید: ان من الکرم لین الکلام؛‌ نرم و لین بودن سخن، از کرامت و بزرگواری است.
امام علی(ع) دیگر مصادیق کرامت را نیکویی خلق و پرهیز از پستی می‌داند؛ الکرم حسن السجیه و اجتناب الدنیه؛ کرم و بزرگواری نیکویی خلق و پرهیز از پستی است. آن حضرت می‌فرماید: کریم و بزرگوار هرگاه قدرت (بر انتقام) پیدا کند، گذشت می‌کند و هرگاه مالی به دست آورد، بخشش می‌کند و هرگاه چیزی از او خواسته شود، برآورده می‌سازد.
نیز می‌فرماید: «الکریم یتغافل و ینخدع»؛ آدم کریم و بزرگوار، خود را به غفلت می‌زند و به ظاهر فریب می‌خورد. همچنین می‌فرماید: «أشرف أخلاق الکریم تغافله عما یعلم»؛ بالاترین و شریف‌ترین اخلاق کریم آن است که بسیاری از چیزهایی که می‌داند، نادیده بگیرد.
تغافل، عبارت است از اینکه انسان، از مطلبی آگاهی داشته باشد و به خاطر مصلحت، خود را غافل و بی‌خبر نشان دهد و بگونه‌ای رفتار کند که طرف مقابل گمان برد او بی‌خبر است و بدین وسیله، رشته محبت و دوستی میان او و آن شخص گسسته نمی‌شود و رفاقت حسنه به سردی نمی‌گراید.
در روایاتی که در این باب وارد شده ویژگی‌های دیگری برای کریم بیان شده که مجموعه آنها نشان می‌دهد که رفتار کریمانه تا چه اندازه می‌تواند انسان را به اوج انسانیت برساند.
به هر حال، داشتن چنین خصوصیت بزرگی موجب می‌شود که انسان محبوب دل مردم شده و دوستان صادق بسیاری بیابد.
3- حلم: حلم از دیگر عواملی است که موجب محبوبیت و افزایش دوستان صادق و صدیق می‌شود. حلم عبارت از صبر عقلانی است. حلیم کسی است که بتواند عقل و عاطفه را چنان در حالت اعتدال جمع کند که هیجانات عاطفی و احساسات با حفظ مناسب آن، در خدمت عقل باشد و صبر جمیلی را به ارمغان آورد. انسان دارای حلم کسی است که در عین توانایی، در هیچ کاری شتاب نمی‌کند و در کیفر مجرمان شتاب زده نمی‌شود، روحی بزرگ دارد و بر خشم و احساسات خود مسلط است. در روایت آمده شخصی از امام حسن مجتبی(ع) سؤال کرد: حلم چیست؟ فرمودند: الحلم کظم الغیظ و ملک النفس؛ فرو بردن خشم و تسلط بر خویشتن است. (بحارالانوار، ج78، ص102) بر همین اساس حضرت علی(ع) فرمودند: «لا حلم کالصبر و الصمت» هیچ حلمی مانند استقامت و سکوت نیست. (همان، ج77، ص78) بنابراین استقامت و کنترل زبان، از شاخه‌های مهم حلم است، پس حلم مفهومی ضد عجز و تسلیم نیز دارد.
تفاوت حلم و صبر
در کتاب فروق اللغه ابی هلال عسکری تفاوت صبر و حلم اینگونه بیان شده: «بدان که حلم، اهمال در تأخیر عقاب مستحق است و حلم از جانب خداوند تعالی نسبت به گنهکاران در دنیا، فعلی است منافی تعجیل در عقوبت از نعمت و عافیت و بدان که حلم صحیح نیست مگر از کسی که قادر بر عقوبت و امثال عقوبت مثلاً تأدیب بوسیله زدن باشد. همچنین به کسی که ترک ظلم می‌کند حلیم گفته نمی‌شود و تنها زمانی گفته می‌شود «حلم عنه: از او درگذشت» که عقابش را به تأخیر اندازد و او را عفو کند و اگر چنانچه او را عقاب کند عادل باشد نه ظالم.
بعضی گفته‌اند که حلم ضد سفه است. به خاطر اینکه «سفه» یعنی بی‌خردی و سبکسری و عجله و در حلم، بردباری و وقار و اهمال [مهلت دادن] می‌باشد.
و اما صبر: یعنی حبس نفس در مصادفه با ناملایمات و صبر مرد، حبس کردن نفس از اظهار جزع است، و جزع «بیان آنچه که رسیده به آدمی از مصائب و ضررها و غم و اندوه می‌باشد؛ و جایز نیست که صبر به این معنا، صفت برای خداوند تبارک و تعالی قرار گیرد؛ زیرا مصائب و ضررها به خداوند اصابت نمی‌کند ولی جایز است وصف حلیم را به خداوند تبارک و تعالی نسبت داد». (الفروق الغویه، فرق بین حلم و صبر، ص200)
در مورد خداوند در دعای جوشن‌کبیر می‌خوانیم: «یا من هو بمن عصاه حلیم؛ ای کسی که نسبت به عصیان‌کننده‌اش حلیم است.» (دعای جوشن‌کبیر، فراز 57) در کتاب شریف بحارالانوار ذیل حدیثی از پیامبر(ص) تفاوت این دو واژه را علامه مجلسی(ره) بیان فرموده‌اند: در بیان حلم و رفق، هر چند این دو در معنا، معنایی نزدیک به هم دارند اما فرق کمی میان آنهاست: حلم، ترک تلافی کردن نسبت به کسی است که به تو ستم کرده یا خطایی نسبت به تو مرتکب شده و سکوت در مقابل کسی است که به تو بد دهنی و سفاهت کرده. اما رفق، یعنی لطف و شفقت و احسان به بندگان و عباد.
امیرمؤمنان علی(ع) می‌فرماید: یحتاج العلم الی الحلم و یحتاج الحلم الی الکظم؛ علم به حلم نیازمند است و حلم به فروبردن خشم». (غررالحکم، ص882، ح10869)
پس این سه خصلت است که انسان را به جایی می‌رساند که مورد ستایش و مدح و ثنای دیگران قرار گرفته و محبوب خلق و خالق می‌گرداند و زمینه را برای افزایش دوستان صادق فراهم می‌آورد.