علی خوشه‌چرخ آرانی
  دگربار در گردونه زمان و در چرخه منظم هستی که جلوه‌ای از جلوات حی ذات و آیه‌ای از آیات خداوند بی‌همتاست؛‌ به رمضان رسیده‌ایم به موسم رحمت و تجلی حقیقت،‌ نزول برکت، شهر تطهیر قلب و پرگشودن به جانب رب، ماه بی‌اعتنایی به عالم سفلی و صعود به جهان والا، فصل آگاه کردن آنها که نمی‌دانند و تذکر به آن‌ها که می‌دانند، شهر برانگیختن آن‌ها که نشسته‌اند و بازگرداندن آن‌ها که برگشته‌اند. از دیگر سو ادبیات گران‌قدر فارسی را باید به جهت گستردگی موضوع و غنای علمی و اخلاقی و دینی و هم‌چنین گستره جغرافیایی آن از درخشان‌ترین آثار ادبی جهان برشمرد؛ به گونه‌ای که با تورقی بر کتب تاریخ ادبیات و تذکره شعرا به این نکته ظریف خواهیم رسید که ادبیات‌گران سنگ ما را از آن زمان که تاریخ ادبیاتش را نگاشته‌اند با فضایل و خوبی‌ها عجین و در آن دعوت به فرایض و واجبات الهی و نهی از مناهی و رذایل جایگاهی والا دارد و در آثار ادبی همه شاعران فارسی زبان، فراخوانی به خوبی‌ها و پرهیز از بدی‌ها، قابل مشاهده است. یکی از فرایض و واجبات الهی، روزه ماه مبارک رمضان است. در «غیاث اللغات»‌ در توصیف ماه مبارک رمضان آمده است؛ ‌ماه نهم از ماه‌های قمری بین شعبان و شوال و رمضان سنگ گرم است و از سنگ گرم پای روندگان می‌سوزد و شاید که به وقت وضع این اسم ماه صیام درشدت گرما باشد و یا مآخوذ است از «رمض» که به معنای سوختن است؛ چون ماه صیام گناهان را می‌سوزد و معنی «رمض» سوخته شدن پای از گرمی زمین چون ماه صیام موجب سوختگی و تکلیف نفس است.
رمضان از دیرباز در ادبیات فارسی و شعر شاعران فارسی‌گوی جایگاهی ویژه و ممتاز دارد؛ به گونه‌ای که از گذشته بسیار دور شاعران فارسی زبان حلول هلال شهر صیام را به مخاطبان خود تبریک و شادباش می‌گفته‌اند و رعایت حرمت این ماه را به مخاطبان و ممدوحان خویش گوشزد می‌نمودند، تا آن‌جایی که شاید بتوان یکی از خصوصیات برجسته شعر فارسی را «رمضان ستایی» دانست.
خجسته باد و مبارک قدوم ماه صیام
بر اولیا و احبای شهریار انام
«نزاری قهستانی»
مرحبا نو شدن و آمدن ماه صیام
حبذا واسطه العقد و شهور ایام
«انوری»
آمد رمضان و عید با ماست
قفل آمد و آن کلید با ماست
آمد رمضان به خدمت دل
و آن کس که دل آفرید با ماست
(مولانا)
در این ماه مرغ باغ ملکوت که اسیر جسم آدمیان است، چند صباحی در زندان را گسسته و پرده‌های جهل و ظلمت جسم را پاره و برای طواف در عالم بالا، بال می‌گشاید و لباس ترک تعلق به تن می‌کند.
این دهان بستی، دهانی باز شد
کز خورنده‌ی لقمه‌های راز شد
(مولانا)
اندرون از طعام خالی‌دار
تا درآن نور معرفت بینی
(سعدی)
دیگر بسی مخور که هر آن کس که سیر خورد
اعضاش جمله گرسنه گردند و بی‌قرار
 (عطار)
رمضان؛ ‌ماه مهمانی بزرگ الهی است که دروازه‌های مهمان‌سرای بزرگ الهی گشوده می‌شود و شمیم دلنواز عطر بهشت ربانی، مشام جان‌های عشاق را می‌نوازد و سرود عشق و وصال را در دل عاشقان می‌انگیزد. رمضان ماه نزول رحمت و فرود عزت و عروج عبادت و صعود طاعت و سپر محکم خداوند است که بندگان خوب خدا را به مصداق کلام امام عارفان و امیرمؤمنان «صوم؛ شهر رمضان، فانه جنته من العقاب» (خطبه 110 نهج‌البلاغه ) روزه، ماه رمضان از عذاب اخروی مصون و محفوظ می‌دارد.
آمد از راه با سرافرازی
ماه تزکیه، ماه خودسازی
رمضانا تو بهترین ماهی
چون که ماه ضیافت اللهی
(عباس خوش‌عمل)
کسان که در رمضان چنگ می‌شکستندی
نسیم گل بشنیدند و توبه بشکستند
(سعدی)
چون حیات عاشقان از مطبخ تن تیره بود
پس مهیا کرد بهر مطبخ ایشان صیام
(مولانا)
در این ماه حضرت دوست از بندگان خود می‌خواهد با تلاش و ستیزی همیشگی به یاری ایمان، تمایلات و خواهش‌های سرکش نفس را مهار و نفس خویش را از آلودگی‌ها، خور و خواب و خشم و جهل و ظلمت برکنار زده و خالصانه و صادقانه با انجام تعهدات و وظایف انسانی-اسلامی خویش بر مرکب راهوار ایام به سوی لقاءالله طی مسیر نمایند.
سالی دراز بوده‌ای اندر هوای خویش
ماهی خدای را شو و دست از هوا بدار      (عطار نیشابوری)
دلا در روزه مهمان خدایی
طعام آسمانی را سزایی
در این مه چون در دوزخ ببندی
هزاران در ز رحمت برگشایی
(مولانا)
ای دل که همی ترسی از مشعل آتش
والله که به جز روزه مر او را سپری نیست
(سنایی)
اهل روزه واقعی تقوی پیشه‌گانی هستند که انبان بطن را از نان تهی و از انوارهای آسمانی آکنده می‌سازند و با توسل به قرآن و تمسک بر اهل البیت (علیهم‌السلام) و در پرتو عنایات و برکات این ماه و انجام واجبات و مستحبات و پذیرایی از مهمانان خوب خدا و بهره‌مندی از اوقات ارجمندش سنگ سراچه دل را با آب الماس دیده سفته و رازهای خویش را با صاحب این ماه، خدای سبحان گفته و سر به آستان ربوبی نهاده و با رب‌الکریم خویش به نجوا می‌نشینند و برترین و والاترین گوهر را صوم و والاترین فرصت را «رمضان» می‌دانند.
از جسم بهترین سکناتی صلات ببین
و از نفس بهترین سکناتی صیام دان
گه در سجود باش چو در مغرب آفتاب
گه در رکوع باش چو بر مرکز آسمان
 (خاقانی)
نزد خداوند عرش، بادا قبول
طاعت خیر تو و صیام و قیامت
(مسعود سعد)
روزه‌دار و به دیگران بخوران
نه مخور روز و شب شکم بدران
(اوحدی مراغه‌ای)
«رمضان» نردبان ترقی و معراج انسانی به عالم والا و بالا و به سان اسب تیزرو و تندپایی است که با استعانت از آن می‌توان راه عشق و تعالی را پیمود و آن را برای صعود زیربنا قرار داد.
گر تو را سودای معراج است بر چرخ حیات
دان که اسب تازی تو هست در میدان صیام
(مولانا)
و اینک رمضان است و ماه ضیافت رو در رو و امید استفاده و بهره‌مندی از نعمات وعنایات بی‌انتهای معنوی‌اش و بدانیم که در مهمانی فضل الهی، نخوردن هدف نیست، بلکه وسیله‌ای برای رشد و عروج روح به ملکوت است و نباید از کسانی باشیم که از این ماه رحمت، دست‌مان از الوان نطع کرم بی‌انتهای کردگار خالی باشد و بیاموزیم که همه اعضا و جوارح‌مان را باید از دعوت کریمانه و مهربانانه حق متمتع سازیم و دل و قلب و جسم را از منازعه، حسد، مجادله، ظلم، بی‌خردی و دل‌تنگی تهی کنیم و به فرموده امام سجاد(ع) در دعای فرا رسیدن ماه رمضان که: خدایا! بر محمد و آل محمد(ص) درود فرست و شناخت و فضیلت این ماه و بزرگداشت حرمتش و خودداری از محرماتش را به ما الهام نما و ما را به روزه داشتن با حفظ اعضا از نافرمانی‌ات و به کار گرفتن آن‌ها در این ماه به گونه‌ای که خشنودت سازد، مدد فرما تا با گوش‌های‌مان به سخن لغوی گوش ندهیم و با چشمان‌مان به تماشای لهوی ننشینیم و دست‌هایمان را به حرامی نگشاییم و زبان‌های‌مان مگر به حاجت ذکر تو، گویا نشود.
پنداشتی که چون نخوری روزه آن توست
بسیار چیز هست جز این شرط روزه‌دار
هر عضو را بدان که به تحقیق روزه‌ای است
تا روزه تو روزه بود نزد کردگار
اول نگاه دار نظر تا رخ چو گل
ور چشم تو نیفکند از عشق خویش خار
دیگر ببند گوش ز هر ناشنیدنی
کز گفت و گوی هرزه شود عقل تار و مار
دیگر زبان خویش که جای ثنای دوست
غیبت و دروغ فرو بند، استوار
دیگر به وقت روزه گشادن مخور حرام
زیرا که خون خوری تو از آن هزار بار
«عطار»