خروج نخبگان از کشور نمی‌تواند موضوع بی‌اهمیتی باشد، درواقع سرمایه بسیار ارزشمندی به نام نیروی انسانی بااستعداد و نخبه که هزینه‌های بسیار زیادی برای آموزش آنها شده است، دقیقاً درزمانی که باید به ثمر بنشیند با بی‌برنامگی و ضعف‌های ساختاری دودستی تقدیم کشورهای توسعه‌یافته می‌شود.
به نظر کارشناسان اطلاع از آمار مهاجرت نخبگان از این نظر می‌تواند اهمیت داشته باشد که با برنامه‌ریزی‌های دقیق و رفع ‏کاستی‌های موردنیاز نخبگان و استعدادهای برتر، می‌توان مانع از خروج آنها از کشور شد. ‏اما مهاجرت و فرار نخبگان، ازجمله موضوعاتی است که هر از چند گاهی برای انتقاد به وضعیت علمی کشور، مورد توجه منتقدان قرار می‌گیرد و عدم وجود آمار خروج نخبگان بعد از سال 91، نشان از عدم توجه به این موضوع است. این مسئله تا جایی ادامه یافت که مقام معظم رهبری نیز، بر بررسی مهاجرت نخبگان تاکید کردند.
شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز در همین زمینه و در راستای سند راهبردی کشور در امور نخبگان مبنی بر ارائه آمار خروج نخبگان از کشور توسط بنیاد ملی نخبگان، این آمار را از بنیاد مذکور مطالبه کرد.
گزارشی که به گفته دبیر شورا قرار بود در پایان سال 94 ارائه شود که این کار انجام نشد. با ‌وجود این پس از کش‌وقوس‌های فراوان و با تأخیر چندماهه، بنیاد ملی نخبگان گزارش مهاجرت نخبگان را در اواخر مهرماه 95 به شورای عالی انقلاب فرهنگی تحویل داد. این گزارش به گفته ستاری قرار بود در صورت صلاحدید شورا منتشر شود لکن هفته قبل از سوی یکی از خبرگزاری‌ها انتشار یافت.
نکته قابل‌توجه در گزارش مذکور، اتکا به گزارش‌های یونسکو و موسسه بروکینز است. آمارهایی که به‌روز نیستند و سال‌های قبل نیز وجود داشته‌اند. در همین زمینه باید افزود که، آمارهای مراجعی مانند سازمان ثبت ‌احوال و اداره نظام‌ وظیفه ، پلیس گذرنامه و... نیز در گزارش بنیاد استفاده ‌نشده است. اعداد و رقم‌هایی که به‌صورت دقیق تعداد افراد تحصیل‌کرده و نخبه را که از  کشور خارج ‌شده‌اند مشخص کرده است. از طرف دیگر جای خالی آمار اداره مهاجرت کشورهای صادرکننده ویزای تحصیلی برای ایرانیان ازجمله آمریکا یا مطالعه روند خرید و فروش کتاب آزمون‌های GRE برای ورود به دانشگاه‌های امریکا نیز احساس می‌شود. برخی با استناد به این موارد، جامعیت گزارش بنیاد را مخدوش می‌دانند. همچنین این مسئله در کنار تعلل‌های بنیاد ملی نخبگان در ارائه گزارش مذکور، کم‌کاری بنیاد را به ذهن متبادر می‌سازد.
گذشته از ابهام فوق، برخی کارشناسان معتقدند اطلاعات گزارش بنیاد ملی نخبگان، چندان به واقعیت نزدیک نیست زیرا با آمار گزارش‌ سال‌های قبل مرکز علوم ‌انسانی و مطالعات ‌فرهنگی ایران، مجلس شورای اسلامی ‏ و ‏صندوق بین‌المللی پول، اختلافاتی فاحش دارد.‏
توضیح بیشتر آنکه مرکز علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ایران در سال 91 با انجام پژوهشی به‌صورت دقیق موضوع مهاجرت نخبگان را در دستور کار خود قرار داد. پژوهش مذکور بیان می‌کند در 80 روز نخست سال 91 بیش از هزار جوان ایرانی، که بیشتر 22 ساله بوده‌اند، با هزینه شخصی برای ادامه تحصیل به خارج از کشور رفته‌اند. همچنین به گزارش صندوق بین‌المللی پول در سال 2009 ایران بین 91 کشور توسعه‌یافته رتبه نخست را در مهاجرت نخبگان کسب کرده است.
از طرفی بر اساس آمار ارائه ‌شده از سوی مجلس شورای اسلامی تا سال 1389، 60 هزار نخبه ایرانی از کشور مهاجرت کرده‌اند که اغلب از نخبگان المپیادهای علمی و ترازهای برتر دانشگاه‌ها بوده‌اند که به‌طورکلی همه این آمارها نشان از حضور 25 درصدی نخبگان ایرانی در خارج کشور است. حال با وجود آنکه برخی کارشناسان خبر از افزایش 16 درصدی خروج نخبگان از کشور در طی این 3 سال را می‌دهند؛ بنیاد ملی نخبگان، آمار نخبگان تحصیل‌کرده ایرانی در خارج از کشور را 15 درصد می‌داند.
نکته دیگر این است که آمارهای بنیاد ملی نخبگان در حالی خبر از کاهش خروج نخبگان از کشور را می‌دهد که برخی نهادهای رسمی بین‌المللی این موضوع را رد می‌کنند. یکی از این نهادهای رسمی، ‏ انستیتو بین‌المللی آموزش آمریکا است، که سالانه تعداد دانشجویان خارجی شاغل به تحصیل در این کشور را اعلام می‌کند. این نهاد در آخرین بیانیه‌اش اعلام نمود در سال تحصیلی 2016 - 2015 تعداد دانشجویان ایرانی شاغل به تحصیل در آمریکا به 12256 دانشجو رسیده است. نکته آمار فوق این است که حضور این تعداد دانشجو در سال‌های پس از انقلاب در آمریکا یک رکورد محسوب می‌شود. این مسئله را باید افزود که در سال تحصیلی 2011-2010 تعداد دانشجویان ایرانی آمریکا 5626 نفر بود که به استناد این گزارش این عدد در سال گذشته بیش از دو برابر شده است.
نکته‌ای که بر اهمیت این گزارش می‌افزاید این است که در بررسی آمار 25 کشور اول در اعزام دانشجو به آمریکا، ایران رتبه نخست در ارسال دانشجوی مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری دارد.
این گزارش تاکید می‌کند، حدود 80 درصد دانشجویان ایرانی شاغل به تحصیل در آمریکا در مقطع تحصیلات تکمیلی هستند. به‌ بیان‌دیگر در سال تحصیلی 95 - 94 روزانه 2 دانشجو در مقاطع کارشناسی ارشد و بالاتر کشور را به مقصد آمریکا ترک کرده است. موضوع  مهم این است که این دانشجویان پس از مدت کوتاهی فارغ‌التحصیل شده و در آمریکا مشغول به کار می‌شوند؛ لذا  بخش قابل‌توجهی از آنان به کشور بازنمی‌گردند.به‌طورکلی مسئله اصلی در گزارش بنیاد ملی نخبگان مغایرت و عدم‌جامعیت آمارها در این زمینه است. بنابراین انتظار می‌رفت که بنیاد ملی نخبگان برای جلوگیری از این مشکلات، از مراجع دیگری نیز استفاده می‌نمود و در کنار آن خود نیز نسبت به جمع‌آوری اطلاعات اقدام ‏می‌کرد. گزارش مذکور آمارهایی که در سال‌های قبل رسمیت داشته‌اند و اعداد و رقم‌های بیان‌شده در گزارش‌ نهادهای رسمی بین‌المللی را زیر سؤال می‌برد که همین موضوع موجب تشکیک در این گزارش شده است. همچنین با توجه به کیفیت گزارش منتشر شده این سوال نیز مطرح می‌شود که، چرا ارائه آمار مذکور توسط ‏بنیاد ملی نخبگان به شورای عالی انقلاب فرهنگی با تأخیر 7 ماهه روبه‌رو شد؟ ‏
درنهایت باید به این نکته اشاره کرد که عدم وجود آمارهای متقن در زمینه مهاجرت نخبگان، باعث عدم برنامه‌ریزی دقیق مسئولان و سیاست‌گذاران برای جلوگیری خروج افراد مستعد و نخبه از کشور می‌شود؛ که این مسئله از طرفی باعث هدر رفت هزینه‌های صرف شده برای تربیت این افراد می‌شود و از طرف دیگر ما را از وجود نیروی انسانی کارآمد و بااستعداد محروم می‌کند.
* امیرسعید قنبری
فعال دانشجویی و کارشناس علم و فناوری