گنجینه طلای سبز در دست دوستداران طبیعت (بخش پایانی)
قامت باشکوه طلای سبز در روح جنگل (گزارش روز)
صدیقه توانا
من و تو با دست‌هایمان نهال کوچک را به خاک سرد اسفند می‌سپاریم و آفتاب گرمای خویش را هدیه راه طولانی‌اش می‌کند و آب با پاکی‌اش بدرقه شکفتنش می‌شود.
زمین سبز، دوست داشتنی و خیال‌انگیز است، چشم را نوازش می‌دهد و زبان را به تسبیح وامی‌دارد. با هم در روز درختکاری قرار سبز بگذاریم و همدیگر را به کاشت و حفظ این موجود زیبای خداوندی سفارش کنیم. این قامت بلند و باشکوه، طلای سبزی است که زیستن، شکوفایی، حرکت و پویایی را به ما می‌فهماند و خداوند این موجود سبز و با برکت را مایه عبرت، حکمت و قدرت خویش قرار داده است.
حضرت علی(ع) در نهج‌البلاغه چنین می‌فرماید: «همه موجودات، سنگین و سبک، بزرگ و کوچک و نیرومند و ضعیف در اصول حیات و هستی یکسان‌اند و آفرینش آسمان و هوا و باد و آب یکی است. پس در آفتاب و ماه و درخت و گیاه و آب و اختلاف شب و روز و جوشش دریاها اندیشه کن که نشانه‌های پروردگارند.» همچنین حضرت حفظ و نگهداری درختان را امری ضروری می‌داند و به حراست از آن سفارش می‌کند.
تأثیر درختان در محیط زیست شهری
در بیشتر موارد نگریستن به یک درخت با لذت بسیاری همراه است، اما در مناظر شهری مشاهده توده‌ای از درختان با شاخ و برگ طبیعی در مقایسه با اشکال مختلف ساختمان‌ها لذت بیشتری داشته و در حالت کلی منظره ساختمان‌ها به همراه درختان، زیباتر از تک‌تک اجزای تشکیل‌دهنده آن می‌باشد.
دکتر فرهاد پرتوی، استاد دانشگاه و فعال محیط‌زیست در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان بر تحقیقی که در مورد تأثیر درختان در محیط‌زیست شهری داشته اشاره کرده و می‌گوید: «درختان رنگ، بافت و اشکال مختلی را در محیط‌های مسکونی ایجاد می‌کنند و بازگوکننده فرم‌ها و رنگهای طبیعی در الگوهای هندسی جاده‌ها و ساختمان‌ها می‌باشند. تغییر رنگ درختان در فصول مختلف موجب تنوع و شادابی بسیار در محیط می‌شود.
درختان در بهار سرسبز و شاداب همراه با شکوفه‌های زیبا هستند، در تابستان به صورت یک گوی بزرگ سبز درمی‌آیند که تاج آنها سایه سنگینی بر زمین می‌اندازد و در پاییز میوه و بذر آنها رسیده و خزان خوش‌رنگی دارند.»
به اعتقاد این استاد دانشگاه «حتی در زمستان نیز درختان بدون برگ منظره زیبایی دارند، شاخه‌های برهنه این درختان سایه‌های زیبایی را روی دیوارها و سنگفرش‌ها ایجاد نموده یا به صورت ضد نور در برابر آسمان عمل می‌کنند.» دکتر پرتوی به ویژگی‌های برخی از درختان اشاره کرده و می‌گوید: «درختان بزرگ از قبیل بلوط و راش تداعی‌کننده جنگلهای انبوه هستند. صنوبرهای بلند و استوار به مثابه ستون‌های ساختمان‌های بزرگ می‌باشند، درختان بید بیانگر وجود آب در منطقه هستند و ریزش نرم باران از لابه‌لای شاخ و برگ آویخته و زیبای آنها، احساس خوبی را در انسان ایجاد می‌کند.»
دکتر پرتوی همچنین به تأثیرات فیزیولوژیکی درختان در محیط‌های شهری اشاره می‌کند و می‌گوید: «درختان در سلامتی و آسایش ساکنان شهرها سهم بزرگی دارند زیرا اکسیژن تولید می‌کنند، آب را به چرخه طبیعت بازمی‌گردانند، کیفیت خاک را بهبود می‌بخشند و قابلیت جذب مقادیر زیادی گردوغبار از اتمسفر را دارند.»
به اعتقاد وی، برخی گونه‌های درختی بخصوص سوزنی برگان و درختان همیشه سبز قادرند گردوغبار و سایر آلودگی‌های موجود در هوا را روی سطح برگ خود جذب کنند، شست‌وشوی این مواد در اثر بارندگی موجب افزایش حاصلخیزی خاک در درازمدت می‌شود.
در مورد فواید بیشتر درختان در محیط‌های شهری از این استاد دانشگاه می‌پرسم، می‌گوید: «برخی فوائد درختان از تأثیر کاهش دما در محیط اطراف ناشی می‌شود که هم به خاطر سایه آنهاست و هم نتیجه تبخیر و تعرق می‌باشد.»
سرمایه‌های ملی یک کشور؛ جنگل
کلمه باغ و جنگل و پارک یا هر فضای سبز دیگری، همیشه احساس خوب و شادی را در روح و روان آدمی بر جای می‌گذارد.
در توصیف بسیار زیبا و دل‌انگیزی از امیرمؤمنان علی(ع) در مورد باغ و درختان آمده است: «پس زمین به‌وسیله باغ‌های زیبا، همگان را به سرور و شادی دعوت کرد و با لباس نازک گلبرگ‌ها که بر خود پوشید، هر بیننده‌ای را به شگفتی واداشت و با زینت و زیوری که از گلوبند گل‌های گوناگون فخرکنان خود را آراست، هر بیننده‌ای را به وجد آورد.» پس می‌بینیم که در چرخه طبیعت درخت نقش مهمی در تأمین سلامت و بهسازی و سلامت انسان دارد و جنگل گردوغبار را در خود رسوب می‌دهد و مثل ریه‌های شهر عمل می‌کند و باعث برکت در یک کشور و سرمایه ملی و جهانی محسوب می‌شود و همه موظف به حفظ و نگهداری از این همه نعمت هستیم.
عوامل مخرب فضای سبز چیست؟
چه عواملی باعث تخریب فضای سبز، جنگلها و منابع می‌باشد؟
مراد شیخ رئیسی، معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان در پاسخ به این سؤال با اشاره به اینکه در جنگلهای زاگرس عمدتا بلوط و گونه‌های بنه (پسته وحشی) و گلابی وحشی وجود دارد به عوامل تخریب و خطراتی که این جنگلهای نایاب را تهدید می‌کند، اشاره کرده و می‌گوید: «حضور دام‌ها در عرصه‌های جنگلی و چرای بی رویه یکی از دلایل تخریب فضاهای سبز و جنگلهای منطقه غرب کشور می‌باشد که باعث از بین رفتن پوشش کف جنگل می‌شود و باعث می‌گردد آب روان (بارندگی) در سطح جنگل تبدیل به سیلاب شده و خاک کف جنگل نیز شسته و آب فرصت نفوذ به داخل زمین را پیدا نکند، بنابراین، خشکسالی جنگلهای بلوط نیز ناشی از مسائل فوق است.»
آقای شیخ رئیسی تغییر اقلیم و کاهش آب سفره‌های زیرزمینی را هم به عوامل بالا اضافه می‌کند و می‌گوید: «بیماری ذغالی و آفت چوب‌خوار بلوط نیز از تهدیدهای دیگر جنگلهای این منطقه است که به خاطر کم‌آبی به درخت بلوط حمله کرده و به مناطق گرمسیری نیز گسترش می‌یابد.»
به گفته معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه «از 6 میلیون هکتار جنگل زاگرس، یک میلیون هکتار دچار آفت شده است که شدت خشکیدگی در جنگل بین 5 تا 50درصد است. ضمنا عامل گردوغبار هم به خشکیدگی درختهای بلوط کمک می‌کند.»
زراعت «زیراو‌شکوب» (زراعت زیر درختان جنگلی) یکی دیگر از عوامل تخریب مناطق طبیعی و رویش‌گاه‌های جنگلی است.
شیخ رئيسی توسعه زیرساختهای طرح‌های ملی مثل پروژه‌های گاز و خطوط جاده بدون مطالعه در این محدوده را هم از دیگر تهدیدات مناطق سبز و فضاهای جنگلی زاگرس برمی‌شمارد و به عوامل انسانی دخیل در این موارد هم اشاراتی می‌کند.
وی می‌گوید: «عوامل انسانی عمدتا باعث آتش‌سوزی در جنگلها می‌شوند که به صورت عمدی یا سهوی اتفاق می‌افتد و خوشبختانه خطرات آتش‌سوزی و حریق در سطح استان کرمانشاه از 3هزار هکتار در سال 91 به 500 هکتار در سال جاری کاهش یافته است.»
دلیل این مسئله را از آقای شیخ رئیسی می‌پرسم، می‌گوید: «علاوه بر حفاظت سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری در راستای طرح ملی صیانت از جنگلها و رویش‌گاه‌ها، فرهنگ مردم در استفاده بهینه از فضای سبز و جنگلها و نگهداری از درختان بالا رفته و رویکردها نیز عوض شده است. همچنین با ایجاد جایگاه سوخت فسیلی از قطع شدن درختان به‌خاطر تولید هیزم جلوگیری به عمل آوردیم.»
وی اضافه می‌کند: «در اراضی‌ای که قبلا تخریب شده گیاهان دارویی کشت می‌کنیم تا هم پوشش گیاهی چند ساله دارویی داشته باشیم و هم از تخریب زمین جلوگیری شود.»
کاشت گیاهان دارویی
«در سال گذشته، 700 تا 800 هکتار گیاه دارویی و گیاهان مثمر جنگلی کشت کردیم و امسال در سطح 2هزار هکتار توسعه یافته است.»
وی به برنامه‌های روز درختکاری و هفته منابع طبیعی هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «با هدف فرهنگ‌سازی و توسعه درختکاری و حفاظت از فضای سبز، درختکاری را امسال به مناطق حفاظت شده مثل پادگانها و کارخانه‌ها سوق داده‌ایم. در شرکت نفت در نفت‌شهر 30هزار اصله درخت، به پالایشگاه در حال احداث آناهیتا 20هزار اصله و به شرکت سیمان سامان هم 8هزار اصله درخت توزیع شده است.»
شیخ رئیسی ضمن توصیه به مردم در خصوص مراقبت از درختان و جنگلها در ایام نوروز و مسافرتهای تابستانی، می‌گوید: «شماره تلفن رایگان «1504 امداد جنگل» به صورت شبانه‌روزی در سراسر کشور آماده پاسخگویی و کمک‌رسانی در صورت وقوع هر حادثه یا آتش‌سوزی در جنگل به شهروندان می‌باشد.»
سرانه فضای سبز در کشور
سرانه فضای سبز در کشور 2درصدو در جهان 7درصد می‌باشد، در کشور هم 7درصد فضای سبز داریم و سهم استان کرمانشاه و جنگلهای زاگرس 21درصد از 25درصد کل جهان است.
در نتیجه شاهد وضعیت بحرانی در جنگلهای زاگرس هستیم چون درختان بلوط گرفتار آفتها و بیماری‌های زیادی شده‌اند و جنگلها در معرض تخریب قرار دارند.
مهندس حسین سلیمانی، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری کرمانشاه در گفت‌وگو با کیهان ضمن ارائه آمار فوق از مسئولان ذی‌ربط و دولتمردان برای نجات جنگلها و حفاظت از فضاهای سبز و رویش‌گاه‌های جنگلی درخواست کمک کرده و می‌گوید: «اهمیت رویش‌گاه‌های جنگلی کشور به‌خصوص جنگلهای غرب کشور کمتر از دریاچه ارومیه نیست چرا که 40درصد آب کشور از منطقه زاگرس استحصال می‌شود و جنگل زاگرس بزرگ‌ترین فیلتر ریزگردها در کشور محسوب می‌شود.»
وی با اشاره به این نکته که هر هکتار جنگل 60 تن ریزگرد را رسوب می‌کند، خاطرنشان می‌سازد: «3هزار خانوار در استان از محصولات جنگلی ارتزاق می‌کنند و این جنگلها 27هزار شغل ایجاد می‌نمایند بنابراین سهم بسزایی در اقتصاد منطقه دارد و این مسئله ضرورت حفظ جنگلها و فضاهای سبز را چندین برابر افزایش می‌دهد.»
سلیمانی با اعلام اینکه 6هزار سند از عرصه منابع طبیعی به مردم واگذار شده است می‌گوید: «مشارکت مردم در حفظ و حراست از منابع طبیعی و زیست‌گاه‌های جنگلی نکته حائز اهمیتی است و در همین راستا 70 جایگاه سوخت فسیلی را جایگزین قلع و قمع درختان برای تأمین سوخت کرده‌ایم.»
مدیرکل مناطبع طبیعی و آبخیزداری استان نیز در ادامه به طرح ملی صیانت از جنگلها در شهرهای کشور به‌خصوص کرمانشاه اشاره کرده و می‌گوید: «طرح کمربند سبز از ابتدای ورودی استان تا بزرگراه کربلا به طول 250 کیلومترمربع نیز ایجاد شد. همچنین اعتباری به مبلغ 30میلیارد تومان برای طرح توسعه فضای سبز و حفاظت از جنگلها هم در این استان اختصاص یافته است.»
به گفته سلیمانی: «یک میلیون اصله نهال سردسیری و گرمسیری در استان بین مردم توزیع شده است. برنامه کشوری کاشت 9هزار و 800 درخت و نهال به یاد 9هزارو 800 شهید در کرمانشاه جزو برنامه‌های هفته درختکاری و منابع طبیعی این استان است که در 5 استان دیگر هم این برنامه به یاد شهدای بزرگوار اجرا می‌شود. همچنین در جشن درختکاری در استان کرمانشاه 4هزار هکتار باغات در قصرشیرین نیز افتتاح می‌شود.»
بازسازی جنگل غیرممکن است
14میلیون و 300 هزار هکتار جنگل در کشور داریم که در 5 ناحیه مختلف گسترش دارد ولی بحث اصلی حفاظت از منابع پایه و طبیعی کشور و پایه همچنین بهره‌برداری اصولی پس از حفاظت از درختان و جنگلها (منابع طبیعی) از وظایف دولتها و ملتها هر یک به سهم خود می‌باشد ولی در شرایط فعلی کشور در بحث منابع طبیعی با مشکل جدی روبه‌رو هستیم و این مشکل عدم توانایی اصولی از امر حفاظت به وسیله دولت است.
دکتر شمس‌الله شریعتنژاد، عضو کمیسیون کشاورزی مجلس و نماینده مردم عباس‌آباد، تنکابن، رامسر و کلارآباد در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان در توضیح بیشتر مطالب فوق خاطرنشان می‌کند: «مشکلات اقتصادی، تورم و بیکاری تهدیدات جدی برای حفاظت از منابع طبیعی به‌خصوص جنگلها و درختان است.»
به اعتقاد وی، مشکلات سهم مناطقی که از نظر شرایط طبیعی مستعدتر هستند مثل شمال و غرب کشور که از سرمایه‌داری کلان در بحث صنعت از آن برخوردار می‌باشند در مناطق بیابانی حداقل است.
این عضو کمیسیون کشاورزی مجلس در ادامه تأکید می‌کند: «عدم توسعه‌یافتگی مناطق و افرادی که در جنگلها هستند و معیشت آنها کاملا سنتی است، نیازمند کارهای فرهنگی است، البته ناگفته نماند علی‌رغم تلاشهای زیاد هنوز خیلی عقب هستیم و حفاظت از منابع طبیعی را باید در تعامل با کشورهای همسایه و همجوار در دستور کار خود قرار دهیم.»
نماینده مردم عباس‌آباد، تنکابن و رامسر در ادامه می‌گوید: «جنگلها و منابع طبیعی یک جریان عادی تلقی نمی‌شود، حالت تصاعدی دارد و بی‌توجهی نسبت به آن به صورت صعودی تشدید می‌یابد و اگر یکی از جنگلها تخریب شود بازسازی آن غیرممکن است.»
دکتر شریعتنژاد می‌گوید: «متأسفانه جنگلهای شمال به زباله‌دانی تبدیل شده است و جایگاه زباله برای کسانی که جهت تفرج و تفریح می‌آیند جنگل شده است و خانواده‌ها در مسافرتها خسارتهای زیادی به درختان می‌زنند و در این شرایط سرمایه‌گذاری حداقلی برای جمع‌آوری زباله نداریم و زباله‌ها را در نزدیک‌ترین منطقه در جنگل می‌ریزیم و این امر باعث آلودگی زیست‌محیطی می‌شود، در حالی که اولین مصوبه هیئت دولت در سفر به شمال کشور در همین زمینه بوده ولی هنوز یک قدم هم برنداشته‌اند.»
از وی می‌پرسم چگونه می‌توان با کاشت درختان سازگار با وضعیت جوی ایران در روز درختاری محیط‌زیست را از آلودگی نجات داد، می‌گوید: «انتخاب گونه مناسب برای مناطق مختلف کشور یک امر فنی است. اینکه فقط کسی بگوید فلان درخت زیبا و همیشه سبز است این درخت را باید کاشت این تحمیل اراده خود بر طبیعت است، باید یاد بگیریم خود را با طبیعت همراه کنیم و با نگاه به طبیعت و گونه‌هایی که در اقلیم‌های مختلف است می‌توان متناسب با شرایط اکولوژی گونه‌های گیاهی را شناخت و به کاهش آلودگی در زیستگاه‌ها کمک نمود.»