زهرا عباسی
منطقه مهم و استراتژيک خاورمیانه بعد از وقوع خیزش‌های مردمی در کشورهای این منطقه و شمال آفریقا که به بهارعربی و بیداری اسلامی موسوم است دومینووار شاهد تحولات پیچیده یکی پس از دیگری است. تحولاتی که بازیگران منطقه‌ای در آن به نقش‌آفرینی پرداخته و هر کدام سعی می‌کنند مسیر این تحولات را به نفع خود پیش ببرند.
ترکیه، عربستان و قطر کشورهایی هستند که تلاش کردند با کمک کشورهای فرامنطقه‌ای برموج تحولات سوار شوند و جایگاه خاصی برای خود در منطقه ایجاد کنند. بدون توجه به این واقعیت که افکار عمومی منطقه‌ای و جهانی هوشیارتر از آنها است و مسیر تحولات را به خوبی درک می‌کند. دخالت ترکیه، قطر و عربستان در تحولات سوریه پس از چهار سال حمایت بی‌دریغ از تروریست‌های تکفیری نه تنها اعتبار و جایگاهی برای این کشور در منطقه به وجود نیاورد بلکه خود را در گرداب عمیقی فرو رفته دیدند که به راحتی امکان بیرون آمدن از آن وجود ندارد به همین دلیل برخی از این کشورها مانند عربستان و ترکیه مسیر خود را تغییر و تلاش کردند تا دخالت در کشورهای دیگر فشارهای جهانی را از خود منحرف سازند.
در همین رابطه عربستان به یمن حمله کرد و ترکیه نیروهای نظامی خود را وارد خاک عراق کرد.
ورود شماری از نیروهای نظامی ترکیه با ادوات و تجهیزات نظامی به عراق در 13 آذرماه جاری و نقض حاکمیت این کشور تحولات پیچیده این کشور بحران زده غربی را دو چندان ساخت.
ورود صدها سرباز ارتش ترکیه با 25 دستگاه تانک و خودروهای زرهی که ظاهرا با عنوان آموزش نیروهای عراقی صورت گرفت در حالی بود که دولت عراق، چنین پیشنهادی را مطرح نکرده بلکه نسبت به ورود هرگونه نیروی خارجی به عراق هشدار داده بود.
حضور نیروهای ترکیه در خاک عراق آن هم ساعاتی پس از اینکه دولت عراق در واکنش به اظهارات باراک اوباما رئیس‌جمهور آمریکا مبنی بر اینکه قصد اعزام نیروهای نظامی به عراق دارد قابل تعمق و تأمل است.
مقامات ترکیه چنین وانمود می‌کنند که در پاسخ به درخواست دولت عراق برای مبارزه با تروریست‌های داعش این نیروها را اعزام کرده است اما چرا در این زمان و درست پس از آنکه باراک اوباما چنین پیشنهادی را مطرح و با پاسخ منفی روبه‌رو می‌شود؟!
به راستی چرا نیروهای ترکیه که هنوز سرگرم دخالت در خاک سوریه به بهانه مبارزه با تروریست‌ها هستند به یکباره حاکمیت عراق را نقض می‌کنند؟
تحلیلگران دلایل عمده‌ای را برای این دخالت نظامی ناگهانی و شتابزده مطرح می‌سازند و معتقدند که ترک‌ها پیش از این نیز منتظر فرصت بودند تا به نوعی خود را در بازی عراق داخل سازند و نشان دهند که در هرگونه معاملات منطقه‌ای نقش دارند اما تنش در روابط مسکو و آنکارا و سقوط جنگنده سوخو توسط نیروی هوایی ترکیه جرقه‌ای بود که دخالت نظامی ترکیه در عراق را تسریع بخشید.
به اعتقاد کارشناسان چندین عامل می‌توان برای ورود نیروهای ترک به عراق عنوان کرد از جمله:
1- واکنش قاطع دولت عراق به اظهارات باراک اوباما به مذاق آمریکایی‌ها خوش نیامده و از طریق دخالت نظامی ترکیه در عراق در صدد مقابله‌جویی و اعتراض برآمده‌اند.
واقعیت این است که آمریکایی‌ها به ظاهر از این کشور مهم و استراتژیک منطقه خارج شده‌اند و حاضر نیستند که منافع خود در این کشور مهم را با کشور دیگر تقسیم کرده یا ببخشند بنابراین هر از گاهی به بهانه نبود امنیت، عدم کارایی دولت و اخیرا هم که به بهانه مبارزه با داعش تلاش می‌کنند بار دیگر حضور خود را پررنگ سازند.
به همین دلیل حالا که عراقی‌ها آن‌ها را از در بیرون کرده‌اند سعی دارند از پنجره وارد شوند و اگر با حضور خودشان مخالفت می‌شود نماینده خود را به عراق می‌فرستند.
2- حضور پررنگ روسیه در سوریه و پیروزی‌های پی‌درپی نیروهای ارتش سوریه در مقابله با تروریست‌های تکفیری که با کمک و همراهی رزمندگان مقاومت اسلامی و همچنین نیروهای ایران صورت گرفته شکستی مفتضحانه برای مقامات ترکیه است و ترکیه ایجاد اتاق عملیاتی و امنیتی با مشارکت ایران، روسیه، عراق و سوریه را به ضرر منافع خود می‌داند برای همین گمان می‌کند که باید به نوعی در برابر این اقدام واکنشی نشان دهد.
در واقع دولت ترکیه با این اقدام می‌خواهد خط و نشان بکشد و به ائتلاف چهارگانه هشدار بدهد.
3- ترس از نفوذ ایران در میان شیعیان عراق:دولت آنکارا بیشتر از آنکه از حضور روسیه در سوریه ترس و واهمه داشته باشد از نفوذ ایران در میان شیعیان عراق به ویژه درجنوب این کشور نگران است.
ترکیه می‌خواهد نفوذ خود را در مناطق سنی‌نشین عراق تقویت کند و در این میان با هر کشوری که در مقابل این هدف مانعی به وجود آورد مخالفت می‌کند.
تحرکات ترکیه در شرایطی صورت گرفت که نیروهای ارتش عراق طی روزهای اخیر در بیشتر جبهه‌ها از جمله «رمادی»و «موصل» به پیشرفت‌های زیادی دست یافتند و همین مسئله موجب ترس و نگرانی مقامات ترکیه شد.
4- اهمیت موصل: دولت ترکیه با ورود به عراق درصدد است تا به مقامات بغداد هشدار دهد که نسبت به آزادی موصل بی‌تفاوت نیست و نیروهای عراقی به راحتی نمی‌توانند وارد این منطقه سنی‌نشین شوند.
ترک‌ها از همان ابتدا هم بارها به اطلاع مقام‌های عراقی رسانده بودند که نیروهای داوطلب مردمی نباید حتی یک قدم در خاک استان نینوا و موصل وارد شوند و در صورتی که مشاهده شود آنها به شهر موصل نزدیک شده‌اند ترکیه نیز حق خود می‌داند که نیروی نظامی در موصل مستقر کند.محسن حکیم در این باره می‌گوید: «ترک‌ها نیروهای داوطلب مردمی را شیعه می‌دانند برای همین می‌گویند نباید وارد مناطق سنی‌نشین شوند، به همین دلیل، دائما بغداد را تهدید می‌کنند.
در واقع ترکیه می‌خواهد حضور خود را از اقلیم کردستان به مناطق سنی‌نشین عراق به خصوص موصل گسترش دهد.
ترک‌ها به طور سنتی و تاریخی موصل را جزو خاک خود می‌دانند و بر این باورند که باید در حال حاضر در آنجا نفوذ داشته باشند.
این وابستگی به حدی است که با شکل‌گیری جمهوری ترکیه در سال 1921 برخی از اهالی موصل خواستار الحاق این منطقه به ترکیه بودند.
دولت ترکیه نیز به بهانه حمایت از سنی‌های این منطقه گاه‌وبی‌گاه در امور داخلی عراق دخالت می‌کند.
5- تغییر در عرصه بازی: کارشناسان بر این باورند که فشارهای وارده بر آنکارا به دلیل سقوط هواپیمای روسی در خاک سوریه آنقدر زیاد شده که ترکیه به دنبال راه فراری از این مخمصه و گرداب است و از ترس اینکه مبادا اقدامات روسیه نسبت به ترکیه شدیدتر شود در تلاش است تا نگاه‌ها را از سوریه به عراق معطوف کند.
ترکیه نه تنها به حمایت از تروریست‌های تکفیری و ارائه خدمات برای عبور تروریست‌ها به خاک سوریه در این بحران پیچیده دخالت کرده بلکه با خرید نفت از داعشی‌ها رسوایی دیگری برای خود به وجود آورده که به راحتی از اذهان منطقه و جهان پاک نخواهد شد.
انتشار تصاویر ماهواره‌ای از تردد تانکرهای نفتی داعش از مرزهای سوریه و ترکیه نه تنها تنش مسکو و آنکارا را تشدید کرد بلکه وجهه ترکیه را به عنوان حامی اصلی تروریست‌ها خدشه‌دار کرد.
به همین دلیل حضور در عراق فرصتی برای ترکیه به وجود آورد تا به ترمیم چهره مخدوش شده خود بپردازد و بار سنگین اتهامات و فشارهای وارده را کاهش دهد.
از مجموعه این عوامل مشخص است که دولت آنکارا تلاش دارد با حضور در عراق و حمایت از گروه‌های وابسته به خود در این کشور پیروزی‌های دولت عراق را کمرنگ سازد و زمینه‌ای به وجود آورد که نفوذ خود را در این کشور افزایش دهد.
این در حالی است که دولت عراق نیز بیکار ننشسته و حیدر عبادی در بیانیه‌ای شدیداللحن به مقامات ترکیه هشدار داده که اگر نیروهای خود را از شمال عراق خارج نکند به گزینه قانونی دیپلماتیک روی خواهد آورد و در این زمینه شکایتی را نیز تسلیم شورای امنیت سازمان ملل نموده است.
از سوی دیگر سخنگوی آیت‌الله سیستانی مرجع شیعیان عراق ورود نیروهای ترک را نقض حاکمیت این کشور برشمرده و خواستار خروج فوری این نیروها شده است.
در هر صورت هر چند ترکیه با واکنش شدید دولت عراق برای خروج نیروهایش از این کشور مواجه شده است اما هنوز نشانه‌ای از منصرف شدن آنکارا از این تصمیم به چشم نمی‌خورد چرا که به نظر می‌رسد عزم دولتمردان ترکیه برای تغییر در ترکیب بازی در منطقه جزم شده و می‌خواهند به هر صورت که شده خودرا بازیگر اصلی جلوه دهند.