پرسش:
مفهوم پلورالیسم دینی چیست و آیا آموزه‌های قرآنی چنین رویکردی را تایید می‌کند؟
پاسخ:
در بخش نخست پاسخ به این سوال به موضوعاتی همچون مفهوم پلورالیسم، انواع پلورالیسم و نقد مبانی و اصول پلورالیسم دینی شامل نفی شکاکیت و نسبیت‌گرایی در رسیدن به حقیقت پرداخته شد. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی‌ می‌گیریم.
2- عدم قبول دینی غیر از اسلام
این آیات با صراحت، دین اسلام را تنها دین حق و صراط مستقیم معرفی می‌کند، و عقاید پیروان سایر ادیان را باطل دانسته و آنان را به پیروی از دین اسلام دعوت می‌کند.
الف- هرکس جز دین اسلام، دینی (دیگر) جوید، هرگز از وی پذیرفته نشود و او در آخرت از زیانکاران است (آل‌عمران- 58)
ب- هرگز یهودیان و مسیحیان از تو راضی نمی‌شوند، مگر آنکه از کیش آنان پیروی کنی. بگو! در حقیقت، تنها هدایت خداست که هدایت (واقعی) است، و چنانچه پس از آن علمی که تو را حاصل شد، از هوس‌های آنان پیروی کنی، در برابر خدا، سرور و یاوری نخواهی داشت. (بقره- 120)
ج - یهود گفتند: عزیر، پسر خداست و مسیحیان گفتند: مسیح، پسر خدا است! این سخنی است (باطل) که به زبان می‌آورند، و به گفتار کسانی که پیش از این کافر شده‌اند، شباهت دارد، خدا آنان را بکشد، چگونه (از حق) بازگردانده می‌شوند؟! (توبه- 30)
آیات دیگری از این سنخ وجود دارد. (آل‌عمران- 61)، (توبه- 31و 32)، (نساء- 157و 171)، (مائده- 51و 73)، (فتح- 28)، (صف-9)، (مریم- 88 و 91)، (بقره- 79)
3- اسلام دین همه انسان‌ها
بسیاری از آیات قرآن، همه انسان‌ها را مخاطب قرار داده و به دین اسلام دعوت نموده و قرآن و پیامبر اسلام را هادی همه انسان‌ها معرفی می‌کند، به عنوان نمونه:
«و ما تو را نفرستادیم، مگر برای همه مردم تا (آنها را به پاداش الهی) بشارت دهی و (از عذاب او) بترسانی» (سبا-28) درجای دیگر می‌فرماید: «بگو! ای مردم! من فرستاده خدا به سوی همه شما هستم» (اعراف- 158)، (نساء- 79) و... اما در رابطه با همگانی بودن قرآن در موارد مختلفی می‌فرماید: «آن کتاب (قرآن) نیست، مگر تذکری برای همه جهانیان» (آل‌عمران- 138)، (انعام- 18 و 90)، (نساء- 174)، (فرقان-1)
4- فراخوانی اهل کتاب به اسلام
قرآن کریم، اهل کتاب را به دین اسلام فراخوانده و روی‌گردانی از آن را کفر و حق‌پوشی تلقی نموده و به شدت توبیخ می‌کند.
«ای اهل کتاب! چرا به آیات خدا کافر می‌شوید، درحالی که (بر دوستی آن) گواهید» (آل‌عمران- 70- 71)، (بقره- 41) و... آیات دیگری از این سنخ مانند: (مائده- 15و16) وجود دارد.
تفکیک حقیقت و معذور بودن
دین حق و صراط مستقیم، واحد است و باید معذور بودن را از مسئله حقانیت جدا کرد. پیروان سایر ادیان، خارج از شریعت حق و مطلوب الهی‌اند؛ اما چه‌بسا در صورت وجود شرایطی، از جمله: جهل غیر مقصرانه نسبت به اسلام، طالب حقیقت بودن در سویدای دل، جست‌وجوی آن در حد مقدور و پای‌بندی به احکام عقل و فطرت، اهل نجات به شمار آیند.
براین اساس هرچند راهشان «صراط مستقیم» و دین حق نیست، اما در روز قیامت نزد خداوند معذورند، قرآن کریم از این گروه به «مستضعف» و «مرجون‌لامرالله» یاد کرده است. این گروه ضمن معذور بودن، به تناسب صدق باطنی و نوع عقاید و رفتار و به عبارت دیگر متناسب با میزان «حسن فاعلی» و «حسن فعلی» بهره‌ای از سعادت برده و به درجه‌ای از سعادت نائل خواهند شد. بنابراین جمع‌بندی دیدگاه اسلام در نقد پلورالیسم دینی چنین است:
1- دین حق تنها اسلام است. اسلام همان آیین توحیدی به معنای کامل کلمه، و در همه ابعاد آن است که دین همه پیامبران الهی بوده و آنان، همگان را به سوی آن دعوت کرده‌اند. بنابراین آموزه‌هایی چون: ثنویت و تثلیث و... هرگز بنیاد و اساس درستی ندارد.
2- ازنظر اسلام، شریعت دارای کثرت طولی است، یعنی، آنچه در طول تاریخ تغییر کرده، شریعت الهی بوده است و هر پیامبر صاحب شریعت، شریعت پیشین خود را نسخ نموده و شریعت کاملتر و متناسب با رشد بشر و مقتضیات زمان را عرضه کرده است.
بنابراین تکثر طولی، نه عرضی، شریعت وجود داشته است و با شریعت خاتم همه شرایع پیشین نقض شده، و تنها دین مقبول، شریعت محمدی(ص) است.
3- نجات و رستگاری انسان، تابع حجت‌هایی است که خداوند بر انسان تمام کرده و پاسخ ایجابی انسان به آنها است. هرکس درحد حجت‌های درونی (عقل، فطرت و...) و بیرونی (تعالیم پیامبران) که به آنها دسترسی داشته و یا می‌توانسته دست یابد مسئول و رأی آن معذور است.
معرفی منابع برای مطالعه بیشتر:
1- علی ربانی گلپایگانی، تحلیل و نقد پلورالیسم دینی (تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1378)
2- کتاب نقد، شماره4 (همان)