دفتر پژوهش‌های مؤسسه کیهان

وقتی ساعت 8 صبح روز 13 شهریور 1357، نماز عید فطر به امامت حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمد مفتح در تپه‌های قیطریه تهران بر پا شد، رژیم شاه و ساواکش براین باور بود که قضیه مانند سال گذشته است. 

سال گذشته نیز نماز عید فطر در همین تپه‌های قیطریه به امامت دکتر مفتح برپا شده و اتفاق چندان غیرقابل کنترلی نیفتاده بود. اگرچه حضور جمعی از روحانیون انقلابی سابقه دار و مبارزین و پیروان آیت‌الله خمینی در آن نماز برجسته شده و مورد توجه گزارش نویسان ساواک قرار گرفته بود، اما در عید فطر 57 بسیاری از آن روحانیون انقلابی از جمله حجت‌الاسلام والمسلمین سید علی خامنه‌ای در تبعید بوده و عده‌ای نیز در حبس و حصر قرار داشتند.

خود دکتر مفتح هم اگرچه از نظر ساواک، سوابق سوئی داشت و در آذرماه 1353 هم پس از تبدیل مسجد جاوید تهران به کانون انقلابیون، بازداشت و مسجد تعطیل شده بود اما چندی بود امامت مسجدی واقع در جاده قدیم شمیران به نام مسجد قبا، را برعهده گرفته و جلسات دینی و علمی با حضور متفکران و اندیشمندان برگزار می‌کرد. ولی ساواک به سختی وی را زیر نظر داشت!

اما در ماه رمضان آن سال، مسجد قبا کانون پرجوش و خروش انقلاب شد، هر شب مراسم سخنرانی برپا بود و علاوه‌ بر شبستان مسجد، تمامی خیابان‌ها و کوچه‌های اطراف آن که توسط بلندگو تحت پوشش برنامه‌های مسجد قرار می‌گرفت، مملو از جمعیت می‌گردید. سخنرانان اغلب از مبارزان و روحانیون انقلابی پیرو امام بودند، از شخص دکتر مفتح تا دکتر باهنر و استاد مطهری و... که بیشتر بر مسائل انقلاب و نهضت تاکید داشتند.

ظاهرا فقط یک اعلامیه ساده بود

تا اینکه شب عید فطر‌، پس از نماز جماعت مغرب و عشاء این اطلاعیه در صحن مسجد قبا خوانده شد:

«به شکرانه توفیق انجام فریضه روزه ماه مبارک رمضان و به منظور تعظیم شعائر اسلامی، در صورت ثبوت عید، نماز عید فطر در جاده قدیم شمیران، پل رومی ساعت 8 صبح برگزار می‌گردد 

سید ابوالفضل موسوی زنجانی، محمد مفتح»1

اما در اواخر شب به گونه‌ای که مزدوران جاسوسان ساواک متوجه نشوند، اعلام نمودند ساعت 6 صبح روز عید فطر دکتر مفتح از منزل خود واقع در جاده قدیم شمیران (دکتر شریعتی امروز)، با پای پیاده به سمت محل برگزاری نماز عید فطر واقع در خیابان کوروش کبیر، پل رومی، زمین‌های قیطریه حرکت خواهد کرد.2 

راس ساعت 6 صبح روز 13 شهریور 1357، جمعیت انبوهی در جلوی منزل دکتر مفتح اجتماع کرده و همراه وی به سمت محل برگزاری نماز عید فطر حرکت کردند. مرحوم محمود مرتضایی‌فر تکبیرهای مخصوص عید فطر را با صدای بلند می‌خواند و مردم هم به‌طور دسته‌جمعی تکرار می‌کردند. به تدریج پلاکاردهایی که آیات قرآن بر روی آن نوشته شده بود، بیرون آمد و در دست‌های مردم قرار گرفت و شعارها به شعارهای انقلابی تبدیل شد و برخی پلاکاردها هم با شعارهای علیه رژیم شاه برافراشته شد.3

برنامه نماز عید فطر 1357، پس از حدود 10 ماه که از اوج گیری نهضت امام می‌گذشت، قرار بود نقطه عطفی برای این نهضت باشد. جامعه روحانیت مبارز تهران و دکتر مفتح نحوه حضور مردم در نماز عید فطر را به گونه‌ای تدارک دیدند که منجر به یک راهپیمایی شود و چنین برنامه‌ای پس از خرداد 1342 سابقه نداشت. آنها برای انجام راهپیمایی، سیره حضرت امام رضا علیه‌السلام را ملاک قرار داده و راهپیمایی تا مکان برگزاری نماز عید فطر در زمین‌های قیطریه را اعلام نمودند.

با این حال باز هم ساواک و مامورین آنها براین باور بودند که همه چیز در همان تپه‌های قیطریه خاتمه یافته و نماز عید فطر هم مانند پارسال بدون هیچ مسئله‌ای برای آنها و رژیم شاه، برگزار خواهد شد.

نماز عید به راهپیمایی بدل می‌شود

در ساعت 9/30 صبح اقامه نماز عید فطر توسط حجت‌الاسلام دکتر مفتح پایان یافت و حجت‌الاسلام دکتر باهنر به سخنرانی درباره نهضت امام و قیام مردم مسلمان پرداخت. براساس اسناد ساواک و گزارش ماموران و جاسوسانش، «لحظه به لحظه بر تعداد دوازده هزار نفری» جمعیت در تپه‌های قیطریه افزوده می‌شد.

سخنرانی دکتر باهنر پس از 15 دقیقه به اتمام رسیده و دکتر مفتح خود به ایراد سخنرانی می‌پردازد. ساواک در گزارش خود، نوشته است:

«... در ساعت 9/45 سخنرانی باهنر خاتمه یافت که یاد شده از دولت انتقاد و مردم را تحریک و اظهار داشت: این روش دولت، فریبکارانه است. سپس دکتر مفتح سخنرانی را آغاز نمود و در حال حاضر مشغول سخنرانی می‌باشد. ضمنا جمعیت در حدود 14 هزار نفر در قیطریه حضور دارند.

پرنیان‌فر»4

اما آنچه که ساواک و مزدوران رژیم شاه اطلاع نداشتند، برگزاری راهپیمایی بعد از مراسم نماز عید فطر بود که جامعه روحانیت مبارز و شخص دکتر مفتح برای آن هم برنامه‌ریزی کرده بودند. به این ترتیب پس از پایان یافتن مراسم نماز عید و سخنرانی‌های پس از آن، جمعیت ابتدا با شعارصلوات و سپس تکبیرهای عید فطر به حرکت درآمده و از جاده قدیم شمیران به سمت جنوب سرازیر شدند. 

شعارهای صلوات و تکبیرهای عید فطر، به تدریج تبدیل به شعارهای انقلابی شد و رژیم شاه بازهم در مقابل یک عمل انجام شده قرار گرفت. شعارهای «الله اکبر و خمینی رهبر» جمعیت که برای نخستین بار در یک راهپیمایی عظیم سر داده می‌شد با پخش اعلامیه‌هایی همراه شد. در گزارش ساواک، اولین راهپیمایی مردم تهران علیه رژیم شاه در دوران اوج‌گیری نهضت، اینچنین توصیف شده است:

«... تا ساعت 11/15 صبح که مردم پس از سخنرانی محمد مفتح به سمت مسجد همت، مسجد قبا، 

رستم آباد و سلطنت آباد تظاهرات خود را شروع کرده بودند، خبری از آتش‌سوزی واصل نگردیده بود...»5

راهپیمایان شمال تا جنوب تهران را در برگرفتند

راهپیمایی که از تپه‌های قیطریه آغاز شده بود، در مقابل حسینیه ارشاد، با پیوستن گروههای دیگری از مردم گسترده‌تر گردید و جمعیت راهپیمایان به حدود 500 هزار نفر رسید. هر چه جمعیت پیش‌تر می‌رفت، بر شمار آنها افزوده می‌گشت. در میدان 24 اسفند (انقلاب کنونی) راهپیمایان کرجی ملحق شدند و پس از رسیدن به میدان قزوین و افزوده شدن گروه‌های دیگری از مردم، جمعیت به طرف میدان راه‌آهن، شوش، شهناز، ژاله، دروازه شمیران، شمیران و راهپیمایی کردند و در ساعت نیم بعد از نیمه شب، راهپیمایان به تدریج خیابان‌ها را ترک کردند.6

بدین ترتیب راهپیمایی پس از نماز عید فطر 1357 به نقطه عطفی در مبارزات ملت مسلمان ایران علیه شاه و آمریکا بدل گردید. پس از این بود که راهپیمایی‌های میلیونی و فراز و نشیب‌های دیگر نهضت آغاز شد. ابتدا راهپیمایی بزرگ 16 شهریور که از همین تپه‌های قیطریه آغاز شد و تا پیچ شمیران ادامه یافت و سپس راهپیمایی‌های تاریخی تاسوعا و عاشورا که رفراندوم ملت برای سرنگونی رژیم شاه بود و پس از آن راهپیمایی‌های اربعین و 28 صفر 1357 که سرانجام طومار رژیم ستم‌شاهی را در هم پیچید.

روزنامه‌ها‌ كیهان‌ و اطلاعات‌ كه‌ وابسته به دربار و سناتورهای شاه بودند نیز نتوانستند شکوه و عظمت راهپیمایی عید فطر را نادیده گرفته و زبان به اعتراف باز نکنند. كیهان‌ با انعكاس‌ تصاویری‌ از این‌ راهپیمایی‌ بزرگ‌، 9 صفحه‌‌ خود را به‌ آن اختصاص‌ داد و در سوتیتر خود نوشت‌: 

«تظاهرات‌ و راهپیمایی‌ چند میلیونی‌. عظیم‌ترین‌ نماز عید فطر تاریخ‌ ایران‌ برگزار شد». «راهپیمایان‌، سربازان‌ و افسران‌ را در خیابان‌ها گلباران‌ كردند». «دریای‌ جمعیتی‌ كه‌ دیروز خیابان‌های تهران‌ را پوشانده ‌بود، چهره‌‌ سیاسی‌ـ مذهبی‌ خود را در آرامش‌ شگفت‌آوری‌ پوشاند. صد هزار تظاهركننده‌ هر جا به‌ مأموران‌ و كامیون‌های‌ پر از سرباز رسیدند چون‌ دریایی‌ كه‌ جزیره‌ای‌ را در میان‌ بگیرد، به‌ گرمی‌ برای‌ سربازان‌ و نظامیان‌ دست‌ تكان‌ دادند»7

خارجی‌ها هم اعتراف کردند

خبرگزاری یونایتدپرس نوشت: «امروز هزاران تن از مردم مسلمان ایران در خیابان‌های پایتخت به راهپیمایی پرداختند و شعارهای ضد دولتی سردادند. آنها پشتیبانی خود را از حکومت اسلامی ابراز داشتند... تظاهر کنندگان در منطقه قیطریه به سربازانی که سر راه آنها بودند، گل تقدیم کردند.»8

و روایت خبرگزاری آسوشیتدپرس چنین بود‌: «در تهران‌ حدود صد هزار تن‌ در تظاهرات‌ شركت‌ كردند. در این‌ تظاهرات‌ زنان‌ مسلمان‌ نیز چادر به‌ سر شركت‌ كردند». رادیو بی‌بی‌سی فردای آن روز گفت: «... تظاهرات دیروز به آرامی به پایان رسید. تظاهر کنندگان با مامورین انتظامی برخوردی نداشتند، بلکه آنها را غرق در گل و بوسه کردند. در واقع صدها هزار نفر ایرانی با راهپیمایی خود علیه دولت ایران رای دادند...»

ویلیام سولیوان، آخرین سفیر آمریکا در ایران در کتاب خاطراتش نوشت: «... راهپیمایی روز عید فطر به عنوان یک دمونستراسیون و نمایش خیابانی در تاریخ نوین ایران بی‌سابقه بود... نظم این راهپیمایی فوق‌العاده و شبیه یک رژه نظامی بود... مأموران و ناظران ما که برای گزارش مشاهده‌های خود در سفارت جمع شده بودند متفق‌القول بودند که یک سازمان مجهز و مجرب این راهپیمایی را سازمان داده است... نظم و سازمان این راهپیمایی در عین حال که موجب تحیر و شگفتی ما شد این واقعیت را هم آشکار ساخت که ما تشکیلات و فعالیت مخالفان را دست کم گرفته‌ایم...»9

______________________

1- مجموعه مستند «محراب انقلاب» – قسمت دهم – شبکه قرآن سیما- 21 بهمن 1384

2-زندگی و مبارزات آیت‌الله شهید دکتر مفتح- مرحوم رحیم نیکبخت – مرکز اسناد انقلاب اسلامی – چاپ اول – بهار 1382- صفحه 240

3- همان – صفحه 241

4-یاران امام به روایت اسناد ساواک – جلد پانزدهم- شهید دکتر محمد جواد باهنر- مرکز بررسی اسناد تاریخی – چاپ اول – 8 شهریور 1379- صفحات 656 و 657

5- گزارش ساواک تهران به اداره کل سوم به شماره 20/95694 ه 13/6/1351

6-جزوه اخبار نهضت نوین اسلامی – بی‌جا- بی‌نا و تقویم تاریخ انقلاب اسلامی – خبرها و رویدادهای روزانه محرمانه و غیرمحرمانه- مرداد 1356 تا فروردین 1358- گروه تحقیق انتشارات سروش – چاپ اول – 1369- صفحه 144

7- یک‌سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه- مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین روح‌الله حسینیان- مرکز اسناد انقلاب اسلامی

8-تقویم تاریخ انقلاب اسلامی –پیشین- صفحات 129 و 130

9- مأموریت در ایران- ویلیام سولیوان-ترجمه‌ محمود مشرقی- انتشارات هفته- صفحه 113