ضرورت بررسی حضور مشاوران متعهد در مقاطع مختلف تحصیلی(بخش نخست)
چراغ هدایت در دستان معلمان مشاور(گزارش روز)
همه ما این جمله را بارها شنیده‌ایم که بچه عزیز است ولی تربیتش از او عزیزتر، در واقع هیچ بچه‌ای لوس متولد نمی‌شود، ولی برخورد والدین به طور ناخودآگاه باعث بروز این خلق و خوی در بچه‌ها می‌شود.
صدیقه توانا
کودکان موجودات درحال رشدی هستند که براساس اینکه در سال‌های اولیه زندگی چگونه تربیت می‌شوند و آموزش می‌بینند سبک رفتاری خاصی پیدا می‌کنند و پایه‌های این سبک رفتاری تا سنینی که بچه‌ها وارد جامعه بزرگ‌تری به نام مدرسه می‌شوند، قوی‌تر می‌شود. چنانچه در خانه دوم بچه‌ها یعنی مدرسه، این سبک‌های غلط اصلاح نشود و خودباوری، اعتماد به نفس، احترام به حقوق دیگران، احترام به قوانین، رعایت حق تقدم دیگران بر خواسته‌های شخصی و رعایت نظم و ترتیب در کارها در امور روزمره و کارهای فردی یک دانش‌آموز جای خود را به ویژگی‌های یک فرد لوس و ناز پرورده ندهد، قطعا این دانش‌آموز در آینده و فردای خود فرد موفقی نخواهد بود.
شاید بگویید چگونه می‌توان فرزند دردانه خود را از خواسته‌هایی که مهیا کردنش برای والدین بسیار آسان است محروم کرد و به او سخت گرفت!
ولی بی‌تردید تعلیم و تربیت درنظام آموزش و پرورش ما مقدم بر هر امر دیگری است و یک تعلیم و تربیت سازنده نیازمند مشاوران و معلمانی متعهد، متخصص و با تجربه است.
در سیستم آموزش و پرورش نقش مشاوران طی سال‌های اخیر خیلی پررنگ‌تر از قبل شده است و مدارس دولتی و مخصوصا مدارس غیرانتفاعی نیز از این مشاوران در زمینه‌های رشد تحصیلی، بهره‌مندی از مسائل تربیتی و ارتقاء کیفی مسائل مذهبی خیلی استفاده می‌کنند و دانشآموزان نیز به نوبه خود ارتباط تنگاتنگی با این مشاوران برقرار می‌کنند تا جایی که بسیار دیده می‌شود در مقاطع دبیرستان دانشآموزان با مشاوران خود خیلی راحت‌تر از والدین گفت‌وگو می‌کنند در مورد مسائل درسی از راهنمایی‌های آنها استفاده بهتری می‌کنند و گاهی مسائل شخصی‌شان را راحت‌تر با آنها در میان می‌گذارند و چه بسا بسیاری از سوالاتی را که از روی شرم و حیا نمی‌توانند از پدر یا مادر خود بپرسند از طریق مشاوران به تمام آنها پاسخ داده می‌شود.
رابطه پدر و پسری بین مشاور و دانش‌آموز
جواد علی‌پور دانش‌آموز سال سوم متوسطه است با او از طریق مادرش که جزو انجمن اولیاء مربیان مدرسه‌ای در منطقه 5 تهران است صحبت کوتاهی می‌کنم. از او می‌خواهم از نوع ارتباطش با مشاور مدرسه‌اش برایم بگوید. می‌گوید: «در مدرسه ما هرپایه یک مشاور مخصوص به خود دارد که مطابق با سن و شرایط تحصیلی، بچه‌ها را راهنمایی می‌کند و رابطه من هم با مشاورم آقای... خیلی خوب است.»
از او می‌خواهم این خوب بودن را بیشتر باز کند، می‌گوید: «البته خیلی نمی‌خواهم و نمی‌توانم جزئیات را به شما بگویم ولی همین مقدار از نحوه ارتباطم با ایشان بگویم که تمام جلسات مراسم عزاداری در ماه محرم و شبها‌ی قدر را با هم می‌رویم، صبح‌های جمعه برای شرکت در دعای ندبه و حتی روزهای تعطیل برای کوهنوردی به همراه دیگر بچه‌ها با هم قرار می‌گذاریم.»
جواد می‌خندد و ادامه می‌دهد: «یک پژو 206 قدیمی دارد که 6-7 تایی بچه‌ها را سوار می‌کند و خلاصه خیلی به ما خوش می‌گذره و در مدرسه هم که همیشه پشتیبان ما در درس و مشق است.
او از الان برای سال آینده که پیش‌دانشگاهی هستیم برنامه‌ریزی درسی برای ما دارد. قرار است تا ساعت 7-8 شب در مدرسه بمانیم و با کمک بچه‌ها به اشکالات درسی بپرداریم و گاهی احساس می‌کنم رابطه برادری یا بهتر بگویم پدر و پسری بین ما برقرار است.»
نقش مشاور در هدایت تربیتی و تحصیلی
تعلیم و تربیت از مفاهیم و اهداف کلیدی و اساسی دین مبین اسلام است و امروزه یکی از دغدغه‌های اصلی جوامع دینی و دانشمندان اسلامی و خانواده‌هاست. البته ریشه این دغدغه را خداوند متعال در بعثت نبی مکرم اسلام حضرت محمد (ص) در سوره مبارکه جمعه آیه 2 ذکر فرمود: «او کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده و رسولی از خودشان برانگیخت تا آیاتش را بر آنها بخواند و آنها را پاکیزه کند و کتاب و حکمت بیاموزد، هرچند پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند...»
از آنجا که این مقوله مهم در این آیه شریفه به نوعی هدف بعثت بیان شده و خود حضرت محمد(ص) هدف بعثتشان را اتمام مکارم اخلاق بیان فرموده‌اند هیچ دور از انتظار نیست که در یک جامعه اسلامی همچون ایران عزیز اهتمام ویژه‌ای به این امر شود.
محمدرضا رضایی صدرآبادی، مشاور پایه سوم متوسطه دبیرستان خواجه نصیر‌الدین طوسی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان با بیان مقدمه فوق که مزین به آیات الهی می‌باشد در خصوص نقش مشاور در هدایت تربیتی و تحصیلی با اشاره به اینکه خداوند متعال طی این طریق را بی‌مربی و رهبر قرار نداده و انسانها را در این مسیر تنها نگذاشته و سفارش به تبعیت و الگوبرداری از انبیاءالهی فرموده است می‌گوید: «اکنون آموزش و پرورش به عنوان یکی از اصلی‌ترین نهادهای تربیتی در کشور ما که عهده‌دار تربیت کودکان و نوجوانان است لازم است توجه داشته باشد که برای انجام رسالت اصلی خود یعنی تعلیم و تربیت نباید از این نکته غافل بماند که در کنار دانشآموزان همواره باید یک مربی، مشاور و هدایتگر حضور داشته باشد تا بتواند با رهنمودهایش او را به سر منزل مقصود برساند.»
آقای رضایی صدرآبادی با تاکید بر این موضوع که نقش معلم و مشاور دو مقوله مجزا و جدا از هم نیستند، خاطرنشان می‌کند: «علاوه بر آموزش مفاهیم علمی یکی دیگر از نقش‌های یک معلم نقش مشاوره‌ای اوست، به نظر می‌رسد مشاوری که خودش معلم نباشد به سختی می‌تواند در امور تحصیلی و تربیتی و رفتاری، یک دانش‌آموز را هدایت و راهنمایی کند و جا دارد همین‌جا این تذکر را در نظر داشته باشیم که با خواندن چند جلد کتاب و یک سری اصول و فنون و حفظ کردن آنها نمی‌توان مشاور شد. کسی که کاملا از فضای مدرسه و تعلیم و تربیت دور است چه طور می‌تواند مشورت بدهد؟! اکنون که ما از فیض حضور نبی رحمت و معصومین محرومیم، آن چه که اهمیت دارد رهنمودها و دستوراتی است که از طریق آنها به بشر رسیده است.»
این مشاور در ادامه تاکید دارد که: «حال یک معلم در نقش مشاوره‌ای خود باید به این آموزه‌های دینی مراجعه کند و از آنها بهره بگیرد. لذا بی‌جهت نیست که حضرت امام(ره) فرمودند: «شغل معلمی همان شغل انبیا است». در واقع این فرمایش شریف این مطلب را می‌رساند که این طور نباشد که یک معلم فقط بیاید سرکلاس درسش را بدهد و برود. حال دراین میان کسی در مسیر تزکیه و تربیت گام نهاد یا نه، خدا می‌داند! در نتیجه یک مشاور تربیتی و تحصیلی همان نقش انبیا را دارد پس برای تزکیه و تربیت دانشآموزان باید به تعالیم انبیا مراجعه کند و به معارف الهی پناه برد...»
از آقای رضایی صدرآبادی درمورد نقش والدین و رابطه آنها با مشاوران درمورد هدایت تحصیلی و تربیتی می‌پرسم، که وی در توضیحاتی چنین می‌گوید: «خانواده‌ها و دانشآموزان باید نقش کلیدی یک مشاور و لزوم بهره‌گیری و حضور او را درک کنند. البته این نکته هم ازنظر غافل نماند که نزدیک‌ترین و اولین مشاورین یک کودک یا نوجوان همان والدین او هستند چراکه پدر و مادر به شخصیت و خلقیات فرزندشان بیش از دیگران واقفند بنابراین والدین نیز باید در این مسیر از نقش مشاوره‌ای خود غافل نباشند و نباید بار تمام این مسئولیت را بر دوش مدرسه و مشاورین مدرسه قرار دهند.
آسان‌سازی مسیر تعلیم و تربیت
آسان‌سازی مسیر تعلیم و تربیت یکی از وظایفی است که یک معلم در نقش مشاوره می‌تواند ایفا کند.
این مشاور پایه سوم متوسطه شاهد این موضوع را فرمایشی از حضرت رسول(ص) می‌آورد که می‌فرمایند: «خداوند مرا اشکال‌گیر و اشکال‌تراش نفرستاده بلکه آموزگار و آسان‌ساز فرستاده است.» رهبر معظم انقلاب در دیدار با معلمان در توضیح این روایت می‌فرمایند: «معلم میسّر، یعنی آسان‌ساز. زندگی را برای متعلمین خودم با آموزش‌های خودم آسان می‌سازم و کار را بر آنها آسان می‌کنم. این آسان‌سازی، غیر از آسان‌گیری است؛ یعنی سهل‌انگاری نیست. نه خودم را دچار پیچ و خم‌های دشوار زندگی می‌کنم، نه مردم را؛ بلکه با تعلیم خود، مردم را به راه راست، راه صحیح، راه آسفالته، صراط مستقیم هدایت می‌کنم.»
رضایی صدرآبادی در ادامه با اشاره به اینکه از دیگر نقش‌های یک مشاور نقش الگو و اسوه بودن اوست، خاطرنشان می‌کند: «همین که کودکان و نوجوانان در یک دوره‌ای از تحصیل حرف معلم و مشاور خود را بر والدین ترجیح می‌دهند نشان می‌دهد که رفتار وی بر آنها تأثیرگذار است، پس معلم خود نیز باید دائم مراقب رفتار و گفتار خود باشد. یعنی نمی‌توان انتظار داشت که یک دانش‌آموز راهنمایی و رهنمودی را از معلمش بشنود که خودش عامل به آن نیست. و اگر هم در ابتدا تأثیرگذار باشد رفته‌رفته این اثر کمرنگ خواهد شد. بی‌جهت نیست که در راهنمایی‌های معصومین(ع) دعوت عملی بر دعوت کلامی ترجیح داده شده است.»
ترسیم یک هدف متعالی یکی دیگر از نقش‌های معلم در جایگاه مشاور است که این معلم به آن اشاره می‌کند و در توضیح آن می‌گوید: «در واقع مربی باید مقدمات و زمینه‌ها را فراهم کند تا فرد خودش تصمیم بگیرد نه اینکه هدف را به زور بقبولاند. هدف تزریقی و تحمیلی نیست. یادمان نرود که اگر هدفی را که فرد خودش به آن نرسیده به لطایف‌الحیلی به او بقبولانیم ماندگار و پایدار نخواهد بود و به زودی متربی از آن دست خواهد کشید و اسیر جاذبه‌های کاذب اطرافش خواهد شد.»
وی می‌گوید: «در طی مسیر رشد و تعالی و ربانی شدن بی‌راهنما و مشاور و هدایتگر، سخت و دشوار یا حتی امکان‌پذیر نیست و برای این مقصود باید به تعالیم و معارف دین مبین اسلام پناه برد و مشاورین محترم در عرصه تعلیم و تربیت و هدایت نسل کودک و نوجوان این مرز و بوم نباید خود را غرق در آموزه‌های غرب و روانشناسان غربی کنند. تقلید صرف از تعالیم غربی که متأسفانه شاید امروزه بازارش هم گرم باشد خیانت به معارف ناب اهل بیت(ع) و ناشکری در حق این نظام مقدس است که بیشتر بهره‌گیری از این معارف را برای ما فراهم کرده است. به امید روزی که مسیر تعلیم و تربیت کاملاً منطبق بر تعالیم اسلام باشد.»
نیاز دانش‌آموز به مشاور در تمام مقاطع تحصیلی
نهاد آموزش‌وپرورش مسئولیت تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان را برعهده دارد و انجام این مهم در سایه استفاده از خدمات راهنمایی و مشاوره به نحو مطلوب میسر می‌گردد.
در دنیای پیشرفته امروز، به‌نظر می‌رسد دانشآموزان در تمام دوره‌های تحصیل نیاز به استفاده از خدمات مشاوره و راهنمایی دارند و نباید نسبت به نیازها و مسائل آنها بی‌تفاوت باشیم.
مهرانه ابوالقاسمی کارشناس علوم تربیتی و مشاور تحصیلی یکی از دبیرستان‌های دخترانه در منطقه2 تهران است. وی با این مطلب که فرد همواره در جریان رشد خود با مسائلی روبه‌رو می‌شود که به تنهایی قادر به حل و فصل آنها نیست، بر نقش مشاوران تحصیلی نه‌تنها در مقطع دبیرستان که در تمام مقاطع تحصیلی تأکید داشته و می‌گوید: «در این مرحله از رشد است که متخصصین در قالب خدمات راهنمایی و مشاوره به یاری فرد می‌شتابند.»
وی براین باور است که «اگر هدف از ارائه خدمات راهنمایی را در قالب نظام آموزش‌وپرورش کمک به دانشآموزان به منظور سازگاری با محیط، حل مسائل و مشکلات شخصی، شکوفایی استعدادها و رشد و تکامل آنان بدانیم، تحقق این هدف مستلزم برنامه‌ریزی دقیق و متناسب با دوره‌های آموزش عمومی است.»
ابوالقاسمی می‌گوید: «در بسیاری از موارد افراد غیرمتخصص اقدام به راهنمایی دانشآموزان می‌کنند، شاید این کمکها همراه با حسن‌نیت هم صورت گیرد، اما به دلیل آنکه ارائه این کمکها نیاز به مهارت، کاردانی و مسئولیت دارد، همیشه مثمرثمر نیست.»
به‌زعم این کارشناس «گاهی صدمات و آثار نامطلوب این اقدامات سالیان متمادی بر جای می‌ماند لذا شایسته است تا برنامه‌ریزی منظم و دقیقی صورت گیرد تا افرادی متخصص و مسئولیت‌پذیر به عنوان مشاوره تربیت و در تمام دوره‌های تحصیلی مشغول به کار شوند، زیرا مسائل مربوط به رشد عاطفی و اجتماعی دانشآموزان مربوط به دوره‌ای خاص نیست بلکه، رشد فرایندی است که به‌طور پیوسته و مداوم باید دنبال شود.»
خانم ابوالقاسمی که سال‌هاست به عنوان یک مشاور فعال در دبیرستان دخترانه به دانشآموزان خدمات مشاوره‌ای می‌دهد و خاطرات جالبی از این مشاوره‌ها بیان می‌کند، می‌افزاید: «مشاوره امروز یکی از ارکان اصلی نظام آموزشی محسوب می‌شود و در کنار سایر عوامل به ارائه خدمات می‌پردازد. نقش راهنمایی در آموزش‌وپرورش افراد به حدی جدی است که عده‌ای از دانشمندان آن را مترادف با تعلیم و تربیت و بعضی دیگر تکمیل‌کننده جریان تعلیم و تربیت می‌دانند.»
از وی می‌خواهم یکی از تجربیات جالب مشاوره را درصورت امکان برایمان بگوید و او با تأملی کوتاه می‌گوید: «دو سال قبل در یکی از مدارس غیرانتفاعی مشاوره دانشآموزان سال دوم را برعهده داشتم. شنیدم یکی از دانشآموزان خوب کلاس به یک‌باره ترک تحصیل کرده و یک هفته است به مدرسه نمی‌آید. پدر و مادر دانش‌آموز را خواستم، پدر وی در جلسه حاضر شد و گفت همسرش به دلیل کسالت در منزل بستری است و دخترش از او مراقبت می‌کند. روز بعد دانش‌آموز را خواستم و با او صحبت کردم می‌گفت: «علی‌رغم آنکه خیلی به تحصیل علاقه دارد ولی به دلیل اولاً مشکلات مالی و ثانیاً بیماری مادرش نمی‌تواند به مدرسه بیاید، پس از شنیدن صحبت‌های این دانش‌آموز و پس از راهنمایی‌های لازم و تأییدیه از مدیر دبیرستان مقرر شد که مدرسه نهایت همکاری با این دختر متعهد و موفق را داشته باشد تا بتواند او یک سال را در منزل درس بخواند و بچه‌ها و معلمان با او همکاری کنند تا این دوران سخت را پشت سر بگذارد. دو سال بعد همان دانش‌آموز با رتبه دو رقمی دانشجوی دانشگاه شهیدبهشتی در رشته داروسازی شد.»
این مشاور در ادامه می‌گوید: «خیلی مواقع بچه‌ها نمی‌توانند مشکلات خود را حتی با والدین‌شان در میان بگذارند و اینجاست که نقش یک مشاور زبده و کاربلد خود را نشان می‌دهد، تا هم ضرری به درس دانش‌آموز نزند و هم بتواند او را در مسیر درست انتخاب راهنمایی کند.»
32 مرکز خدمات روانشناختی در استان‌های کشور
دکتر ابوالقاسم عیسی‌مراد، مدیرکل امور تربیتی و مشاوره وزارت آموزش و پرورش و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان با اشاره به اینکه 32 مرکز خدمات روانشناختی در استان‌های کشور وجود دارد می‌گوید: «در هر استان نیز یک مرکز روانشناختی وجود دارد که در حوزه‌های مشاوره روان‌درمانی، روانشناختی تحصیلی، شغلی، سازشی سرویس می‌دهد و کارهای تحقیقاتی انجام می‌شود.» وی با بیان اینکه در استان تهران مرکز روانشناختی توحید در حوزه دانش‌آموزی و پشتیبانی تحصیلی دانشآموزان را مورد حمایت قرار می‌دهد، می‌گوید: «740 منطقه آموزش و پرورش در کل کشور داریم که به ازاء هر یک از آنها یک هسته مشاوره داریم و از بین این مناطق، 220 مورد مرکز خدمات روانشناختی داریم و البته هسته‌های مشاوره مثل مراکز متمرکز نیستند و افراد به صورت ساعتی به مراجعه‌کنندگان مشاوره می‌دهند.»