پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران در سال 1357، دول غربی و استکبار جهانی به سرکردگی ایالات متحده آمریکا که منافع خود را از دست رفته می‌دیدند به طرق مختلف به مبارزه با کشور ایران پرداختند. یکی از ابزارهای اصلی این مبارزه، اعمال تحریم‌های ظالمانه با ادعاهای واهی و اثبات نشده در ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی، نظامی، هسته‌ای‌، مالی و...بود. این تحریم‌ها که اغلب از سوی دولت آمریکا اعمال می‌شد، همواره وجود داشته ولی در شرایط مختلف، شدت و ضعف داشته است.

تحریم صنعت نفت و گاز ایران

 از ابتدای پیدایش نفت در کشور ایران در سال ۱۲۸۷ در مسجد سلیمان، نفت به ابزار و نقطه طمع بیگانگان و ابزاری برای ارضای امیال حکام و پادشاهان و تامین منابع مالی برای خوشگذرانی، انجام سفرهای خارجی و کسب رضایت و توجه دولت‌های خارجی مبدل گشت. انعقاد قراردادهای امتیازی مانند امتیازنامه دارسی با تاجر انگلیسی، ویلیام ناکس دارسی که بهره‌برداری از منابع معدنی ایران در تمامی ممالک به استثنای مناطق شمال(که در اختیار روسیه بود) را برای مدت شصت سال به این تاجر داده بود، امتیازنامه رویتر، قرارداد امتیازی 1933 بخشی از مصادیق تاراج نفت به عنوان ثروت و سرمایه ارزشمند کشور ایران از سوی حکمرانان نالایق و فاسد بوده است. پس از مشخص شدن ارزش نفت به عنوان یک ماده حیاتی و تاثیرگذار و منبع اصلی تامین انرژی در سطح داخلی و بین‌المللی، صنعت نفت و گاز ایران به عنوان یکی از مهم ترین صنایع کشور مورد طمع و خواست کشورهای خارجی و در راس آنها قرار گرفت. تحریم صنعت نفت و گاز ایران، فقط در دوره شکوهمند انقلاب اسلامی نبوده بلکه نخستین تحریم نفتی ایران، به دوران بعد از ملی شدن صنعت نفت و گاز ایران در سال 1329 برمی‌گردد، که شرکت‌های بزرگ نفتی موسوم به هفت خواهران نفتی که ملی شدن این صنعت در ایران را مغایر منافع و امیال خود می‌دیدند، از هرگونه همکاری، تامین قطعات، خرید نفت و کمک به راه‌اندازی پالایشگاه‌ها و چاه‌های نفتی و استقلال این صنعت به صورت عملی تا مجبور کردن ایران به پذیرش شروط و انعقاد قرارداد کنسرسیوم خودداری کردند. پس از تحقق انقلاب اسلامی ایران و قطع شدن دست بیگانگان از صنعت نفت و گاز و منابع نفتی کشور، کشورهای غربی به سرکردگی آمریکا، به طرق مختلف و با ابزار تحریم سعی در فلج نمودن این صنعت و ایجاد مانع و جلوگیری از کسب درآمد نفتی و توقف هرگونه فعالیت در عرصه نفت و گاز نمودند. این تحریم‌ها در سال‌های اخیر تشدید شده و هرگونه فعالیت در بخش‌های بالادستی و پایین‌دستی صنعت نفت و گاز ایران، فروش، تامین مالی، حمل‌ونقل و سرمایه‌گذاری در این صنعت را شامل می‌شود.

راه‌های مدیریت و خنثی‌سازی تحریم‌ها در صنعت نفت و گاز

با توجه به موارد ذکر شده، صنعت نفت و گاز ایران همواره به عنوان یک نقطه ضعف و پاشنه آشیل مورد توجه بیگانگان بوده و امکان استمرار و تشدید تحریم‌ها در این صنعت همیشه وجود دارد. بنابراین باید از طریق راه‌حل‌های قانونی موجود به اتخاذ سیاست‌های مختلف وموثر در جهت خنثی ‌سازی تحریم‌ها و کاهش فشارهای اقتصادی و جلوگیری از تاثیرپذیری منفی اقتصادی در این صنعت پرداخت.در این راستا، مهم ترین روش‌های مدیریت و خنثی‌سازی تحریم‌ها در صنعت نفت و گاز به شرح زیر می‌باشد:

پرهیز از خام‌فروشی و افزایش ارزش افزوده از طریق تکميل زنجيره ارزش صنعت نفت و گاز

متاسفانه رویکرد غالب در صنعت نفت همواره استخراج منابع نفت و گاز و صادرات آن به صورت خام بوده و کمتر به حوزه تولید مشتقات و فرآورده‌های نفتی توجه شده است و این مسئله آسیب‌پذیری بالایی در صنعت نفت و اقتصاد ملی ایجاد کرده که نمونه این آسیب‌پذیری را در تحریم‌های اخیر می‌توان مشاهده نمود. براساس اسناد بالادستی کشور از جمله سیاست‌های کلی نظام در بخش نفت و سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، تکمیل زنجیره ارزش و جایگزینی صادرات فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی به جای صدور نفت خام و گاز طبیعی ضروری است. صنعت پالایشگاهی و صنایع پایین‌دستی آن از جمله صنعت پتروشیمی، نقش اساسی در تحقق این هدف دارد. تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز در جهت افزایش ارزش افزوده و جلوگیری از خام‌فروشی یکی از اصولی است که مقام معظم رهبری برای سرازیر کردن درآمدهای نفتی به سمت تولید داخلی مورد تاکید قرار داده‌اند. توسعه یکنواخت و پایدار زنجیره ارزش نفت و گاز، مستلزم گره خوردن سیاست‌های توسعه‌ای صنعت پالایش و پتروشیمی است.

خصوصی‌سازی صنعت نفت و گاز به ویژه در بخش پایین‌دستی و توجه ویژه به بخش پایین‌دستی و تقویت سرمایه‌گذاری در این بخش:

براساس قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل 44 قانون اساسی، بخش بالا‌دستی صنعت نفت که شامل شرکت ملی نفت و شرکت‌های تولید‌کننده و بهره‌برداری نفت وگاز است، در دست دولت باقی خواهد ماند و بخش پایین‌دستی که شامل پالایشگاه‌ها، پتروشیمی و بخشی از شرکت‌های گاز استانی وپالایشگاه‌های گازی است به بخش خصوصی واگذار می‌شود. این شرکت‌ها به عنوان یکی از بخش‌های اقتصادی زیربنایی کشور، با رعایت واجرای به موقع اصل 44 می‌توانند نقش مهمی درزمینه تغییر رویه بخش دولتی به بخش خصوصی ایفا نمایند و بستر‌سازی دراین زمینه در همسویی با سیاست‌های کلان نظام می‌باشد. در سال‌های گذشته، صنعت پالایش صرفا متولی تولید و عرضه سوخت در کشور بوده است این در حالی است که صنعت پالایش می‌تواند به عنوان تامین‌کننده و حتی تولیدکننده مواد با ارزش میانی برای تبدیل به صدها محصول در صنعت پتروشیمیایی باشد. بنابراین یکی از مهم ترین روش‌های خنثی‌سازی تحریم، تمرکز بر گسترش و توسعه بخش پایین‌دستی و تولید محصولات و فرآورده‌های نفتی و فروش آنها به جای فروش نفت خام می‌باشد.

اهتمام به انتقال تکنولوژی‌های پیشرفته در عرصه‌های مختلف صنعت نفت و گاز، تقویت شرکت ملی نفت ایران و شرکت‌های خصوصی مرتبط با صنعت نفت و گاز:

صنعت نفت و گاز یک صنعت تکنولوژی محور است و عملیات فنی در این صنعت، در بخش‌های مختلف بالادستی و پایین‌دستی در حوزه اکتشاف، توسعه، تولید، انتقال، فرآوری، پالایش و پتروشیمی مبتنی بر فناوری‌های جدید صورت می‌پذیرد. علی‌رغم سابقه طولانی مدت شرکت نفت ایران، این شرکت به دلایل مختلف از جمله تحریم‌های متعدد نتوانسته پتانسیل و توانایی لازم در جهت فعالیت به صورت شرکت E&P را به دست آورد و بر همین اساس نیز در بخش‌هایی مانند میادین مشترک فراساحلی (واقع شده در دریا) به دلیل ضعف تکنولوژی، عملا استفاده و بهره‌برداری کشور ما از میادین، نسبت به کشورهای دیگر مشترک در میدان، کمتر می‌باشد. لازمه خنثی ‌سازی تحریم‌ها، تقویت شرکت ملی نفت ایران و شرکت‌های خصوصی فعال مرتبط با صنعت نفت و گاز به ویژه شرکت‌های دانش بنیان می‌باشد. در این خصوص، استفاده از توانمندی داخلی(Local Content) و انتقال تکنولوژی‌های نفتی از کشورهای خارجی، بسیار تعیین‌کننده می‌باشد. این عناوین، دو نقطه متفاوت از صنعت هستند. اولی الزام به استفاده از توان داخلی است و دومی استفاده از توان خارجی است که باید براساس اولویت‌بندی درخصوص این دو موضوع تصمیم‌گیری نمود.

انتخاب مشتریان رهبردی، ایجاد تنوع در روش‌های فروش، مشارکت دادن بخش خصوصی در فروش:

در جهت جلوگیری از تزلزل درآمدهای صنعت نفت و گاز با تغییر شرایط و اوضاع و احوال اقتصادی و سیاسی منطقه و جهان، ورود به بازارهای مختلف و انجام مشارکت‌های راهبردی با شریکان راهبردی که البته تحت تاثیر فشار بین‌المللی قرار نگیرند؛ از جمله عوامل موثر در جلوگیری از ضربه‌پذیری در درآمدهای نفتی است. از موثرترین اقدامات در این زمینه می‌توان مواردی مانند انتخاب چندین مشتری به جای یک مشتری خاص و مشارکت مالی در پالایشگاه‌های خارج از کشور و در زنجیره پالایش تا توزیع فرآورده‌ها در بازارهای هدف با تمرکز بر بازار آسیا و با هدف تضمین برداشت نفت از ایران و تامین امنیت تقاضا برای نفت کشور را نام برد. در شرایط فعلی سرمایه‌گذاری و فروش نفت وگاز باید در قالب قرارداد فروش بلندمدت باشد. علاوه ‌براین روش‌ها می‌توان از طرق فروش دیگر مانند فروش از طریق بورس انرژی اقدام کرد که خود نیازمند ایجاد بسترهای قانونی و عملیاتی لازم در این زمینه است. در این راستا، سبدفروش محصولات نفتی باید در بازارهای منطقه‌ای وجهانی مورد توجه قرار گیرد. در زمینه فروش گاز نیز با توجه به جایگاه ایران در بین کشورهای تولید‌کننده گاز، باید علاوه‌بر کاهش مصرف داخلی گاز، سیاست‌ها به سمت صادرات گاز به کشورهای همسایه در مرتبه نخست و در وهله بعد کشورهای دورتر گردد. فروش گاز به صورت گاز طبیعی مایع(LNG) نیز می‌تواند از اولویت‌های بعدی باشد.

___________________________

* دکترای حقوق نفت و گاز دانشگاه تهران

مدرس دانشگاه صنعت نفت تهران