در زندگی امروزی که به سمت شهرنشینی‌های پر اضطراب و خودنمایی بیشتر برخی مشکلات خانوادگی و اجتماعی در حرکت است، گاهی برای گشودن گره‌های فکری و عبور از بحران‌های روحی یک فرد یا خانواده، نیاز به بهره‌مندی از راهکارها و مشاوره‌هایی مفید و کاربردی است. مراجعه به مشاوران و کارشناسان توانمند روانشناسی و البته هر کسی که بدون علم و تخصص مدعی این حوزه باشد می‌تواند در بسیاری مواقع کمک بزرگی در عبور از روزهای بحرانی یا حل مشکلات ایجاد شده در زندگی افراد باشد. اما نبود شناخت کافی از اهمیت این موضوع از یک طرف در کنار داستان قدیمی و طنزگونه‌ترس از انگ «روانی» بودن در صورت مراجعه به روانشناس (که البته در حال کمرنگ شدن است) و از طرفی در دسترس نبودن کافی روانشناس و مشاور و همچنین قیمت بعضاً سنگین جلسات مشاوره باعث شده است تا جامعه به خوبی نتواند از خدمات مفید کارشناسان حوزه روانشناسی و مشاوران بهره کافی ببرد. 

 

 در جامعه امروزی تعداد افرادی که مراجعه به روانشناس و مشاور را فقط مختص بیماران روانی و مبتلا به اختلالات و آسیب‌های روانی می‌پندارند نسبت سال‌های گذشته کمتر شده است. همچنین امروزه کمتر از گذشته بهره‌مندی از خدمات روانشناسی و مشاوره در نزد افراد شبیه به یک موضوع لوکس و کم‌اهمیت است، بلکه افراد برای ارتقای بهره‌وری و کیفیت زندگی در جریان امور خانوادگی، شغلی و تحصیلی، خود را ملزم به استفاده از خدمات روانشناسی می‌دانند. خوب است بدانیم که روانشناسان و مشاوران نیز با وجود آگاهی از رفتار و عملکردهای روانی و هیجانی، نیازمند درمانگر و مشاور هستند.

آثار جسمی و روانی مشکلات سلامت روان

باید توجه داشت که بسیاری از بیماری‌ها اصطلاحاً بیماری‌های «سایکوسوماتیک» یا «روانی- تنی» نام دارند که در واقع شامل بیماری‌های ناشی از مشکلات و فشارهای روانی می‌شوند. به‌عنوان مثال بسیاری از سردردها، گردن‌دردها، میگرن‌ها، کمردردها، مشکلات گوارشی و بروز بیماری‌هایی چون فشارخون، دیابت و... در بلندمدت و عمدتاًً بین 18 تا 40 سالگی به علت استرس و اضطراب‌های موجود در زندگی به‌وجود می‌آیند. بنابراین فشارهای روانی تنها جنبه درونی نداشته و ممکن است در جسم و ظاهر افراد نیز اثرات مخرب خود را برجای بگذارد.

چرا باید از روان‌شناس و مشاور راهنمایی گرفت؟

دکتر محمد حاتمی، رئیس سازمان نظام روانشناسی و مشاوره کشور در گفت‌و‌گو با کیهان در تعریف «سلامت روان» اظهار داشت: سلامت روان عبارت است از سلامت فکر و اندیشه، هیجان، عاطفه، انگیزه و رفتار که مولفه‌های اصلی سلامت روان به شمار می‌روند و در هر انسان این وضعیت متغیر است.

حاتمی در بیان اهمیت مراجعه به روانشناس و مشاور گفت: مراجعه به روانشناس و مشاور تنها در صورت داشتن یک اختلال و آسیب روانی اهمیت ندارد و این تنها یکی از ملزومات مراجعه به روانشناس است. مردم برای آنکه کیفیت زندگی خوبی داشته باشند و تعامل بهتری با دیگران برقرار کنند و همین‌طور مهارت‌های زندگی را فرا بگیرند، بایستی از روانشناس و مشاور راهنمایی بگیرند.

اگرچه بحث دریافت خدمات روا‌نشناسی و مشاوره همواره حائز اهمیت بوده است، اما در دو سال اخیر نیز با شیوع کرونا در سراسر جهان، اهمیت این موضوع دوچندان شده است، این نکته‌ای است که رئیس سازمان نظام روانشناسی نیز روی آن دست گذاشته و گفت: هر نوع «تغییر» تبعات خاص خود را دارد، مثلاً اگر تغییر کوچکی در یک فضای کاری ایجاد شود، پذیرش این تغییر برای مدتی در ذهن افراد دشوار است. اکنون که بحران کرونا تغییرات عمده‌ای در زندگی افراد ایجاد کرده است، سلامت روان افراد نیز تحت تأثیر قرار گرفته است.

علاوه بر این، به عقیده متخصصان روانشناسی و علوم اجتماعی، عمده دلایل آسیب‌های اجتماعی را افرادی رقم می‌زنند که از آسیب‌های روانی رنج می‌برند. بنابراین به‌نظر می‌رسد نقش توجه به سلامت روان در جامعه از این منظر نیز حائز اهمیت است. 

دو برابری مراجعه به روانشناس طی یک ‌سال اخیر

تاکنون آمار و ارقام دقیقی از میزان مراجعه مردم به متخصص سلامت روان ارائه نشده است، با این حال رئیس سازمان نظام روانشناسی می‌گوید: براساس مطالعات و گزارشات به دست آمده که طی دو سال گذشته انجام شده است، میزان مراجعه به مراکز سلامت روان خصوصاًً از طریق مشاوره‌های مجازی حدود دو الی سه برابر بیشتر شده است.

حاتمی ادامه داد: در شرایطی که مردم در قرنطینه بودند و بحران کرونا را تجربه کردند، فشارهای روانی عمده‌ای روی دوش آنها قرار گرفت؛ کسانی مانند کادر درمان، بیماران زمینه ای، کودکان و نوجوانان، شفایافتگان کرونا، افرادی که مشاغل خود را از دست دادند، بیش از سایرین سلامت روان‌شان در معرض خطر قرار گرفت. گفتنی است، معیارهایی چون افسردگی، وسواس، ‌ترس غیرمنطقی، اختلالات اضطرابی در ارزیابی‌های میدانی سازمان نظام روان‌شناسی بیش از سایر اختلالات تجربه شده است. همچنین شکایت‌های والدین از کودکان و نوجوانان که دچار ناسازگاری شده‌اند و روابط‌شان با آنها دگرگون شده است نیز افزایش یافته است. با این توصیفات بهره‌مندی از خدمات سلامت روان در بین خانواده‌ها هم‌اکنون امری ضروری به‌نظر می‌رسد.

موانع موجود برای مراجعه به متخصص سلامت روان

در حال حاضر برخی افراد جامعه با وجود شناخت و آگاهی کافی از اهمیت توجه به وضع سلامت روان خود اما یک‌سری مشکلات و معضلات را برای مراجعه به متخصص سلامت روان بر سر راه می‌بینند.

کمبود سطح سواد سلامت روان

رئیس سازمان نظام روانشناسی سطح سواد سلامت روان مردم را یکی از عوامل کم‌رونق بودن مراجعه به روانشناس و مشاور می‌داند و می‌گوید: سطح سواد سلامت روان مردم نسبت به سواد آنها در مسائل پزشکی پایین‌تر است؛ دلیل این موضوع آن است که وقتی یکی از اعضای بدن ما دچار آسیب‌دیدگی و درد می‌شود، سریعاً به بررسی آن پرداخته و آگاهی ما نسبت به آن افزایش می‌یابد، با این حال شناخت علائم و نشانه‌های مسائل روانی و آسیب‌های روانشناختی برای مردم دشوار است و به همین سبب سواد آنها نیز در این زمینه اندک است. به هرحال افراد برای بالابردن سواد سلامت روان خود کمتر به متخصص روانشناسی مراجعه می‌کنند و علت رونق اندک مراجعه به روانشناس نیز به کم‌کاری ما مسئولین و برخی رسانه‌ها در این زمینه برمی‌گردد. اگرچه فرهنگ‌سازی‌ها نسبت به اهمیت مراجعه به متخصص سلامت روان طی سال‌های اخیر بیشتر شده است. 

 مسائل مالی

یکی دیگر از دلایل عمده زیر بار نرفتن مردم برای مراجعه به روانشناس، هزینه‌های مربوط به دریافت خدمات روانشناسی است. درحالی که در جلسه هیئت وزیران در مرداد 1400، تعرفه خدمات روانشناسی و مشاوره در سال 1400 تعیین و به تصویب دولت رسید و براساس آن، تعرفه خدمات روانشناسی و مشاوره در هر 45 دقیقه برای کارشناسان ارشد و دکترای تخصصی در صورت داشتن پروانه صلاحیت حرفه‌ای، به ‌ترتیب 

130 هزار تومان و 187 هزار تومان تعیین شد، اما همچنان در برخی مراکز خدمات روانشناسی در شهری مثل تهران شاهد اخذ مبالغی بیش از مبالغ تعرفه‌ای هستیم.

این درحالی است که بسیاری از روا‌نشناسان و متخصصان سلامت روان، ارائه خدمات روا‌نشناسی و مشاوره را جزو خدمات گران‌قیمت حساب نمی‌کنند، چرا که معتقدند ارائه این خدمات در مقایسه با رشته‌های پزشکی، از نظر طول جلسه درمان، تعداد جلسه درمان، تخصصی بودن آن و هزینه‌های مختلفی که بر دوش روانشناس می‌گذارد، این هزینه‌ها را منطقی می‌کند.

با این حال بر کسی پوشیده نیست که هزینه‌های قانونی و مصوب روانشناسی نیز برای اقشار کم‌درآمد جامعه نسبتاًً زیاد است. موضوعی که دکتر محمد حاتمی در تشریح آن به کیهان می‌گوید: یکی از عللی که مردم کمتر به روانشناس مراجعه می‌کنند، بحث تمکن مالی است. خدمات روانشناسی و مشاوره تحت پوشش بیمه‌های پایه نیستند و اقشار کم‌درآمد و کسانی که در معرض خطر هستند، امکان استفاده از این خدمات را ندارند. اکنون در برنامه ششم توسعه مسئله بیمه‌های پایه برای استفاده از خدمات روان‌شناسی و مشاوره در بند «ج» ماده 102 دیده شده است اما دولت‌های قبل و فعلی هنوز آن را اجرایی نکرده‌اند، با این حال درحال پیگیری این موضوع از طریق ستادملی مقابله با کرونا، دفتر ریاست محترم جمهور و ریاست محترم مجلس هستیم که سریع‌تر عملیاتی شود. حتی این موضوع را عنوان کرده‌ایم که اگر ممکن است در شرایط بحران کنونی کرونا که امکان تغییر قوانین نیز وجود دارد، این موضوع اجرایی شود تا اقشار ضعیف و کم‌درآمد جامعه بتوانند از خدمات روانشناسی و مشاوره بهره‌مند شوند.

انگ زدن به مراجعین روانشناسی

علی رغم فرهنگ‌سازی‌ها در رابطه با لزوم مراجعه همه اقشار به روانشناس و مشاور اما بسیاری از افراد از ‌ترس انگ‌زدن‌ها و دریافت برچسب‌های مختلف که جنبه‌های تحقیرآمیز دارد، ممکن است به روانشناس مراجعه نکنند. حال آنکه باید دانست مراجعه به روانشناس و مشاور امروزه برای ارتقای کیفیت زندگی و یادگیری مهارت‌های ضروری از جمله کنترل استرس و اضطراب، شناخت هیجان و... به کار می‌رود.

ساماندهی روانشناسان و استفاده از ظرفیت جامعه روانشناسی

حاتمی در بیان اقدامات انجام شده برای ارتقای سطح سواد سلامت روان مردم و تشویق آنها برای مراجعه به روانشناس و مشاور گفت: در چند سال گذشته، ساختارسازی خوبی با همراهی سازمان بهزیستی کشور، کمیته امداد و سایر نهادها کرده‌ایم و نیازمند گسترش و توسعه بیشتر در این حوزه هستیم. آموزش و پرورش نیز در این بین باید بیشتر به موضوع ارائه خدمات روانشناسی و مشاوره اهمیت دهد، زیرا هم‌اکنون دانش‌‎آموزان نیاز جدی به دریافت خدمات روانشناسی دارند.

به گفته رئیس سازمان نظام روانشناسی و مشاوره، اکنون 40 هزار روانشناس عضو سازمان نظام روانشناسی هستند که از این تعداد 7 هزار نفر دارای پروانه‌ اشتغال بوده و مابقی تحت نظارت استاد ناظر می‌توانند به ارائه خدمات روانشناسی و مشاوره بپردازند. 

بنابه این شرایط و وجود 300 هزار دانشجوی روانشناسی به‌نظر می‌رسد، می‌توان با تلاش سازمان نظام روانشناسی و سایر ارگان‌های مسئول و در راس آن دولت، به وضعیت سلامت روان جامعه نگاه بهتری انداخت و از ظرفیت موجود بهترین استفاده را داشت. در این راستا و به‌عنوان نمونه، حاتمی با‌ اشاره به پیشنهاد سازمان نظام روانشناسی به وزارت آموزش و پرورش اظهار داشت: اکنون 120 هزار واحد آموزشی داریم که اختصاص روانشناس به این واحدها حداقل در شرایط کنونی ممکن نیست، با این حال طرحی را به آموزش و پرورش ارائه کرده‌ایم که می‌تواند در شرایط فعلی پاسخگوی نیاز آموزش و پرورش باشد. ما می‌توانیم از ظرفیت موجود روانشناسان و مشاوران در سازمان نظام روانشناسی استفاده کرده و آنها را به‌صورت پاره وقت و مثلاً هفته‌ای یک یا دو ساعت در اختیار مدارس و دانش‌آموزان حوزه آموزشی گذاشته تا بچه‌ها را تحت نظر بگیرند و آنها را غربالگری کنند، ضمناً می‌توان هزینه ارائه خدمات روان شناسی را از خانواده‌ها دریافت کرد تا هزینه‌ای بر دوش وزارت آموزش و پرورش گذاشته نشود. اکنون بزرگ‌ترین نگرانی ما وضعیت دانش‌آموزان است و مهم‌ترین راهکار ما همین پیشنهادی است که گفته شد.