گالیا توانگر
مقاوم سازي در علم مهندسي عمران به معناي بالا بردن مقاومت يك سازه (ساختمان) در برابر نيروهاي وارده است.امروزه از اين اصطلاح بيشتر در مورد نيروي زلزله استفاده مي شود.
 از ديدگاه علمي مقاوم سازي واژهً كاملا درستي براي اين منظور نيست چرا كه منظور از اصطلاح مقاوم سازي به  طور قطع  بالا بردن  مقاومت  در برابر نيروي  زلزله  نيست  بلكه  منظور بهبود عملكرد اجزاي سازه (ساختمان) در برابر نيروي زلزله است.  به همين دليل اصطلاح " بهسازي” و در حالت خاص براى نيروي زلزله، بهسازي لرزه اي اصطلاح درست تري است.
شاید خیلی ‌ها تصورشان این باشد که مفهوم مقاوم سازی برای ساختمان‌های در حال احداث به کار برده می‌شود در حالی که باید گفت اصطلاح مقاوم سازی در مورد ساختمان‌های در حال احداث به کار نمی‌رود. ساختمان‌های در حال احداث اساسا بدون رعایت استاندارد‌ها اصلا نباید هویتی و مالکی داشته باشند که بعد بخواهیم مقاوم سازی را رویشان پیاده کنیم.
مقاوم سازي در مورد ساختمان هاي از قبل ساخته شده كاربرد دارد. اساساً براي ساختمان هاي در حال احداث رعايت اصول و مقررات فني لازم مي باشد و مقاوم سازي معناي خاصي در بر ندارد.
اما ساختمان‌هایی که هم اکنون نیاز به مقاوم سازی دارند یا باید قبل از تصویب آیین نامه مقاوم سازی متولد شده باشند و یا آنهایی هستند که در سال‌های اخیر به دور از رعایت مسائل فنی در اقصی نقاط کشور ساخته شده‌اند. از این گفته ‌ها و تحلیل ‌ها دو مسئله بر می‌آید:یکی اینکه منطقی اش این است که در حال حاضر و با ویرایش چهارم آیین نامه مقاوم سازی دیگر هیچ گونه ساختمان غیر اصولی متولد نشود و حقیقت دوم این است که اکثر ساختمان‌هایی که پیش از این ساخته شده‌اند نیاز مبرم به مقاوم سازی دارند.متاسفانه باید گفت هر دو این حقایق در عمل نقض شده و می‌شوند.
کدام مسئول معماری یا دست اندرکاری می‌تواند این تضمین را بدهد که با وجود نواقص موجود در روند ساخت و ساز از کیفیت طراحی و ساخت گرفته تا کیفیت مصالح در هیچ موردی با ساختمان غیر استاندارد مواجه نیستیم و هیچ یک از موارد اینچنینی مجوز ساخت نمی‌گیرند؟! در ثانی اگر بخواهیم همه ساختمان‌های اینچنینی را مقاوم سازی کنیم آیا نهایتا به آماری نزدیک به نود درصد ساختمان‌های موجود نمی‌رسیم؟!
اولویت بندی ساختمان ‌ها
 در امر مقاوم سازی
چون بیشتر ساختمان‌های ما در حال حاضر نیازمند مقاوم سازی‌اند لذا چاره‌ای جز اولویت بندی ساختمان‌ها با توجه به کاربری هایشان نداریم:
1)ساختمان هاي حياتي كه به دليل نوع كاربري و استفاده اي كه دارند امكان انتقال تجهيزات را نداشته و از طرفي بايد عملكرد خود را بعد از زلزله نيز حفظ كنند. مانند: مراكز درماني، ايستگاه هاي مخابراتي تلويزيوني، مراكز امنيتي، پالايشگاه ‌ها و...
2)ساختمان هايي كه در حال حاضر شرايط خاصي ندارند اما بعد از زلزله به عنوان مراكز خدماتي و كمك رساني مورد نياز مي باشند و لازم است حتماً سر پا باشند: برخي سوله ها، مساجد، مدارس، مراكز مديريت كلان، مراكز مديريت بحران و...
3)ساختمان هايي كه قبل و بعد زلزله اهميت خاصي ندارند ولي در صورت آسيب تلفات جاني زيادي در پي خواهند داشت، مانند: مراكز عمومي، استاديوم، برج ‌ها و...
4)ساختمان هاي معمولي كه هيچ كدام از موارد فوق را شامل نمي شوند، مانند: منازل مسكوني، ساختمان هاي اداري و تجاري معمولي و...
اهميت و نياز مقاوم سازي از ديدگاه كلان به ترتيب از شماره يك آغاز و تا شماره چهار كاهش پيدا مي كند. مقاوم سازي دسته يك و دو كاملاً به عهده و وظيفه دولت مي باشد. دسته سه بين دولت و كارفرمايان خصوصي (مردم) مشترك بوده و دسته چهار كاملاً به عهده مردم مي باشد.
نكته مهم در اينجاست كه در مقاوم سازي دسته يك و دو تقريباً تاثير مستقيم در كاهش تلفات زلزله نداشته و تنها مقاوم سازي دسته سه و چهار است كه در كاهش مستقيم تلفات زلزله نقش دارند.
اما بديهي است كه هزينه و زمان لازم براي مقاوم سازي دسته سه و چهار به قدري زياد است كه عملاً اين امر را غير ممكن ساخته و به همين دليل است كه توجه دولت به دسته يك و دو و در موارد كمي به دسته سوم معطوف شده است.
در نتيجه به اينجا مي رسيم كه در حال حاضر دولت دست به كار مقاوم سازي شده است بايد توجه خود را معطوف به ساختمان هايي كند كه يا در دسته يك هستند و يا در دسته دو، و مقاوم سازي ساختمان ‌ها و مراكز شخصي به عهده خود افراد است و دولت صرفاً مي تواند تسهيلات و قوانين لازم را در اختيار قرار دهد.
سلیمانی‌زاده یک پژوهشگر مسائل ساختمان این ابهامات را مطرح کرده و تلنگری به اذهان وارد      می‌سازد:«شاید از همین روست که همواره مقاوم سازی ساختمان ‌ها مسئولیتش بین نظام مهندسی و شهرداری پاسکاری شده و در نهایت مطرح می‌شود که وظیفه این مجموعه ‌ها صرفا در قلمرو فرهنگ سازی می‌گنجد.از مقوله مقاوم سازی عمومی که بگذریم سوال دیگری که مطرح می‌شود این است که درپروژه‌هایی که اساس کار باید استاندار سازی باشد مثل مقوله نوسازی بافت‌های فرسوده به ویژه در کلانشهری چون تهران تا چه حد حین ساخت و ساز‌ها به اصول استاندارد و مقاوم سازی‌ها توجه می‌شود؟ منظور پروژه‌هایی است که اساسا باید با نظارت و اصول مهندسی به پیش روند.»
3270هکتار بافت فرسوده
 در کلانشهر تهران!
علیرضا نبید معاونت نوسازی و توسعه محلی سازمان نوسازی شهر تهران در گفت و گو با گزارشگر کیهان اعلام می‌کند که میزان بافت‌های فرسوده شهر تهران 3268هکتار تخمین زده شده که با بررسی‌های بیشتر معلوم گردیده این میزان فی الواقعه 3270 هکتار است.
نبید می‌گوید:«حدود 5 درصد جمعیت تهران در این بافت‌های فرسوده زندگی می‌کنند.»
با یک حساب سر انگشتی می‌توان به رقم یک میلیون نفری از تراکم جمعیتی شهر تهران ساکن در بافت فرسوده رسید که هر روز هم بر تعداد ساکنین این نقاط در قالب مستاجران کم بضاعت افزوده می‌شود. برای تعیین فرسودگی یک بافت به ریزدانگی، نفوذ ناپذیری و ناپایداریش نگاه می‌کنند.
 این دست اندر کارمسایل نوسازی به ما امید می‌دهد:«از سال 88 با ارائه بسته‌های تشویقی سعی کرده ایم مقوله نوسازی بافت‌های فرسوده را با استفاده از پتانسیل‌های مردمی رو به جلو حرکت دهیم. بر اساس مصوباتی که از سال 88 به بعد اعمال شده عوارض تخریب و نوسازی را صد در صد رایگان قرار داده ایم.ضمنا در محلات شهر تهران و در قلب بافت‌های فرسوده واقع در مناطق مختلف این کلانشهر دفاتر نوسازی راه اندازی شده‌اند. همه خدمات دفاتر نوسازی برای مراجعین رایگان است. مردم می‌توانند به این دفاتر مراجعه کرده و از تسهیلاتی که می‌توانند حین نوسازی ملک خود برخوردار شوند آگاه شده و به صورت رایگان مشاوره بگیرند. کارشناسان ما حتی مراجعات پلاک به پلاک هم داشته و مسیر نوسازی و تسهیلات این پروژه را برای شهروندان تشریح می‌کنند.»
از وی سوال می‌کنم که آیا به شهروندانی که قصد نوسازی دارند تسهیلاتی چون وام هم تعلق می‌گیرد؟ توضیح می‌دهد:«این حوزه مربوط به وظایف ما نیست و به تعامل بین دولت و بانک ‌ها بر می‌گردد. ولی به طور صمیمانه از دوستان در بدنه دولت تقاضا داریم که در بحث وام و نوسازی به صورت جدی تری وارد شوند.»
فرهنگ سازی گامی موثر در نوسازی
وقتی اسم نوسازی بافت فرسوده به میان می‌آید ناخودآگاه ذهن به سمت کارتون ‌ها و فیلم‌های سینمایی می‌رود که در داستانشان قهرمان ‌ها حین اجبار جابه جایی به مبارزه می‌افتند و نهایتا مجبور می‌شوند بخشی از خاطراتشان رابه بلدوزر‌ها بسپارند.
علیرضا نبید معاونت نوسازی و توسعه محلی سازمان نوسازی شهر تهران این نوید را به ما می‌دهد که در پروژه نوسازی هیچ گونه زوری به شهروندان وارد نمی‌شود و این کار نه به اجبار بلکه به مدد فرهنگ سازی با میل خود شهروندان و خواسته خودشان انجام می‌شود.یعنی ما همواره در صددیم که با فرهنگ سازی به طور صمیمانه مالک را به این نقطه‌ای برسانیم که خود با آگاهی نوسازی ملکش را مطالبه و انتخاب کند.
اما مجموعه تسهیلات رایگان این مجموعه برای افرادی که می‌خواهند نوسازی را دنبال کنند چه هستند؟
وی می‌گوید:«در راستای اعمال استانداردهای نوسازی در دل بافت فرسوده کارشناسان دفاترنوسازی مان به مردم مشاوره رایگان می‌دهند.با شرکت‌های بیمه رایزنی‌هایی داشته ایم که بیمه کیفیت در نوسازی بافت فرسوده داشته باشیم.فرهنگ سازی در مقوله کیفی سازی بافت فرسوده را با جدیت دنبال می‌کنیم. در حوزه نما خدمات ویژه‌ای به املاکی که تجمیع می‌کنند ارائه می‌دهیم و از رویکرد اسلامی- ایرانی در نما حمایت‌های ویژه‌ای داریم.»
اما تعریف املاکی که تجمیع می‌کنند،چیست؟نبید پاسخ می‌دهد:«به هر قطعه پلاک در بافت فرسوده یک پارسل گفته می‌شود. وقتی چند پارسل 40 یا 50 متری با هم یکی می‌شوند و به صورت یک قطعه واحد مثلا 150 متری اقدام به نوسازی می‌کنند ما برای این افراد تسهیلات ویژه‌ای داریم و به ایشان بسته‌های تشویقی تعلق می‌گیرد.برای مثال چه بسیار مواردی داشته ایم که شش تا ده پلاک با هم تجمیع کرده اند. اگر این تجمیع در بن بست رخ دهد،گذر مربوطه به خود آن ملک به صورت رایگان واگذار می‌شود.»
بی کیفیتی مصالح،استانداردهای
 ساخت و ساز را نشانه رفته‌اند
روش‌های مختلفی بسته به اهمیت ساختمان، کاربری، وضعیت مهندسی ساختمان و نیز سقف بودجه موجود برای مقاوم سازی سازه پیشنهاد می‌شود. از روش شبکه فولادی و"شاتکریت" گرفته تا روش استفاده از پشت بند‌های بتنی و استفاده از الیاف پلیمری.
یکی از جدیدترین شیوه ‌ها استفاده از الیاف پلیمری است که مشابه استفاده از شبکه فولادی نازک کاری دیوار‌ها برداشته شده و به جای شبکه فولادی از شبکه الیاف پلیمری استفاده می‌شود. در هر دو این روش ‌ها شیوه کار یکی است اما روش الیاف پلیمری هزینه بیشتری دارد،درعین حال سرعت و سهولت اجرا در شیوه الیاف پلیمری بالاتر است.
با همه این تفاصیل همه ما به خوبی واقفیم که با میزان آگاهی ‌ها یی که از امر مهم مقاوم سازی و رعایت استاندارد‌ها دراختیار داریم چنانچه در حین ساخت و ساز اولیه همه این موارد لحاظ شوند دیگر نیازی به پرداخت هزینه‌های مقاوم سازی ثانویه نخواهد بود و امنیت خود و خانواده مان را نیز لحاظ کرده ایم.
با همه تلاش‌هایی که اخیرا در زمینه ارتقا بخشی آیین نامه‌ای برای بالا بردن  میزان رعایت استانداردهای ساخت و ساز صورت گرفته باز هم بنا به نظر برخی اهل فن و دست اندرکاران صنعت ساختمان همچنان راه برای تقلب کاران و سود جویان باز است. مصالح غیراستاندارد با کیفیت پایین، نظارت صوری و غیرمسئولانه، اجرای غیر صحیح و... مجموعه‌ای از عواملی هستند که می‌توانند زنجیره یک ساختمان غیراستاندارد را کامل کنند. ازسوی دیگرباید متذکر شد که انبار کردن مصالح شیوه جدیدی از کار سودجویان و فرصت طلبان است تا با گفتن "نداریم” مشتری را به سوی چندین برابرقیمت متعارف خرید کردن سوق دهند.
رضا فقیه محمدی یک سازنده ساختمان برایمان می‌گوید:« قانون نظام مهندسی به شکل ناقص اجرا می‌شود در صورتی که باید در فرایند ساخت وساز،طراحی خوب انجام شود و سازنده ذی صلاح اقدام به ساخت وساز کند. سازمان نظام مهندسی اعلام آمادگی برای همکاری می‌کند ولی متاسفانه عدم همکاری نهاد وسازمان‌های ذی‌ربط باعث ساخت وساز غیر فنی می‌شود. نکته قابل تامل این است که مالکان پروژه‌های ساختمانی ریشه بخش اعظم ناهنجاری‌های صنعت ساختمان را مشاوران املاک می‌دانند.» وی ادامه می‌دهد:« کیفیت پایین برخی از مصالح صنعت ساختمان فاجعه است. مصالحی مانند سیمان که پرمصرف‌ترین مصالح است، باید همواره مورد آزمایش قرار گیرند و کیفیت آن‌ها تأیید شود،اما متاسفانه این سیمان ‌ها از چسبندگی لازم برخوردار نیستند و بسیار بی کیفیت هستند.
47 درصد از کل کارخانه‌های سیمان موجود در کشور فقط سیمان تیپ 2 را تولید می‌کنند. با استفاده از مواد افزودنی می‌توان 11 نوع سیمان مختلف از سیمان تیپ2 تولید کرد.در اروپا و سایر کشور‌ها نیز به همین شکل تنوع زیادی در تولید سیمان به وجود آمده است.»
این سازنده حتی به کیفیت دستگاه‌های جوشکاری در ساختمان سازی گله مند بوده و ادامه می‌دهد:« با توجه به قیمت‌های بالای این دستگاه ها، جوشکاران یک راست به سراغ دستگاه‌های چینی می‌روند.»
70 میلیارد تومان به ارتقا بخشی کیفیت سیمان اختصاص دهیم
گردش مالی سالیانه صنعت ساختمان 7000میلیارد تومان اعلام شده است.به راستی نمی‌توان درصدی از این رقم را به پژوهش و اصلاحات در حوزه سیمان سازی اختصاص داد؟
محمد شکرچی‌زاده معاون وزیر و رئیس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی می‌گوید:« باید سالانه حدود 70 میلیارد تومان روی تحقیق و توسعه هزینه کند اما چنین کاری اصلا انجام نمی‌شود. در دنیا 27 یا 28 نوع سیمان تولید می‌شود که یکی از آن‌ها سیمان "کلینکری” است. دنیا در حال حاضر به سمت تولید سیمان‌های آمیخته رفته و تولید سیمان‌های "پوزولانی” هم افزایش زیادی پیدا کرده است. در ایران هم‌اکنون تنها چهار تا پنج میلیون تن سیمان پوزولانی تولید می‌شود و متاسفانه انجمن صنفی کارفرمایان صنعت سیمان هم بیشتر به منافع صنف خودش توجه می‌کند و اهمیت چندانی به موضوع کیفیت در تولید سیمان نمی‌دهد.متاسفانه وضعیت آزمایشگاه‌های سیمان در کشور اصلا قابل قبول نیست و وضعیت استاندارد سیمان در کشور هم چندان مناسب نیست.»
 وی با اشاره به اینکه دنیا به سمت استاندارد عملکردی سیمان رفته‌ در حالی که ما همچنان مقید به استاندارد نوع سیمان هستیم،لذا در صدد برقراری تعاملاتی با سازمان استاندارد ملی هستیم تا نواقص کار رفع گردد،در ادامه می‌گوید:‌»صنعت سیمان ایران از نظر کمی موفق عمل کرده اما از نظر کیفی عملکرد قابل قبولی نداشته است.سیمان مهم‌ترین جزء این ماده ساختمانی از لحاظ مصرف انرژی محسوب می‌شود. با توجه به اینکه تولید سالیانه سیمان در کشور به بیش از 70 میلیون تن رسیده است، سرانه سالانه مصرف سیمان در کشور نیز از 220 کیلوگرم در سال 1357 به بیش از 800 کیلوگرم در حال حاضر رسیده است. بر این اساس سرانه تولید بتن در ایران، حداقل 2 برابر بیشتر از سرانه متوسط جهانی آن است. مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی،سند جامع چشم‌انداز بتن 1404 را به عنوان گامی در جهت اهداف توسعه پایدار در صنعت ساخت و ساز با تایید صاحبنظران و متخصصان دانشگاهی،‌تدوین کرده است و در نظر دارد تا با همکاری کلیه سازمان‌‌ها و نهادهای ذی‌ربط، مراحل اجرایی این سند را فراهم آورد.»