پیامبر گرامی اسلام( صلی الله علیه و آله) در تمام عمر پر برکت خویش، از کودکی تا هنگامی که به ملکوت اعلی پر کشید، نمونه و مظهر عالی‌ترین اخلاق، رفتار و گفتار بوده است. سنت و سیره آن حضرت، برای تمام انسان‌ها و خصوصاَ مسلمانان الگویی پسندیده است و بر همه ماست که ابعاد وجودی ایشان را بشناسیم و به حضرتش اقتدا کنیم. در قرآن، آیات بسیاری درباره اخلاق فردی، اجتماعی، خانوادگی و همچنین آداب زندگی رسول اکرم وجود دارد که در مطلب پیش رو که از فارس انتخاب شده، به بررسی تعدادی ازاین آیات می‌پردازیم.

یکی از بهترین راه های شناخت مدعیان راستین از دروغین، ویژگی‌های اخلاقی آنهاست. توجه کامل رسول اکرم(ص) به قرآن کریم، سیره نورانی آن حضرت را شایسته تأسی کرده است: «لقد کان فی رسول الله اسوهًْ حسنهًْ»  هر سیره‌ای به هر میزان و با هر مرتبه از مراتب قرآن هماهنگی کند ، به همان اندازه قرآنی است و چون رسول خدا سیره‌اش را براساس حقایق قرآنی تنظیم کرده است، سیره آن حضرت، کامل‌ترین سیره‌هاست.
اینک برای بهره وری افزونتر از این سیره مبارک، به اجمال به برخی موارد که شاهد قرآنی نیز در بردارد، اشاره می‌شود.
۱. پیامبر رحمت(ص)، اسوه حسنه
برطبق آیه 21 سوره احزاب که می فرماید: «یقیناً برای شما در [روش و رفتار] پیامبر خدا اسوه نیکویی است برای کسی که همواره به خدا و روز قیامت امید دارد و خدا را بسیار یاد می کند » ،پیامبر اسوه حسنه نام گرفتند. اسوه یعنی سر مشق و مقتدا. اسوه سه مرتبه در قرآن آمده است. دو مرتبه در مورد حضرت ابراهیم (ع) (ممتحنه،4-6)و یک مرتبه در مورد پیامبر(ص)در سوره احزاب. این آیه پیامبر را به عنوان انسانی کامل که نیکوترین سرمشق و الگو است، معرفی می‌کند. ایشان بهترین الگو در همه امور هستند. در ایمان و اخلاص، در زهد و تقوی، در صبر و استقامت، در توکل و فداکاری، در شجاعت و دلاوری، در نظم و نظافت، در عبادت و خودسازی و خلاصه در تمام اعتقادات، اعمال و گفتار کامل‌ترین سر مشق برای انسان‌های جهان هستند و مردم با پیروی از این الگوی نیکو می‌توانند به سعادت دنیا و آخرت برسند.
۲. خلق عظیم پیامبر(ص)
قرآن می فرماید:«وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ»[۱] در این آیه خُلق بی‌مانند پیامبر را با صفت «عظیم» می‌ستاید و او را کانون عالی‌ترین صفات انسانی معرفی می‌کند. تو کانون محبت و عواطف و سر چشمه رحمت الهی هستی. کفار آزارت می‌دهند و تو آنها را انذار می‌دهی. ناسزایت می‌گویند و تو برای آمرزش آنها دست به دعا بر می‌داری. بر تو سنگ می‌زنند و خاکستر بر سرت می‌ریزند و تو هدایت آنها را طلب می‌کنی.
۳. پیامبر اکرم، اُسوه صبر و استقامت (صبر جمیل)
هدایت مردمی که در میان آنها افرادی لجوج، ناآگاه، مغرض و متعصب وجود دارد، همیشه با مشکلات و رنج‌های فراوان همراه است. زیرا آنها دائم مشغول توطئه و کارشکنی هستند. تحمل این مشکلات، پایداری و صبری عظیم می‌طلبد. وقتی رسول اکرم (ص) دعوت خود را آغاز کرد، آزار و اذیت مخالفان هم از هر سو آغاز شد. گاه وجود مقدس آن حضرت را سنگسار می‌کردند، آنچنانکه بدن مبارکش مجروح می‌شد. زمانی خاکستر و احشاء شتر بر سرش می‌ریختند. گاه ساحر، دیوانه و شاعر خطابش می‌کردند. مدتی او و یارانش را در محاصره قرار دادند و زمانی هم کمر به قتل بستند. امّا پیامبرتمام دشواری‌ها و ناملایمات را با توکل بر خدا و استقامت تحمل کرد. در آیاتی از قرآن به پیامبر اکرم(ص) فرمان می‌رسد که در انجام رسالت خود و عمل به دستورات خدا و تحمل آزار مخالفان، صبر و شکیبایی پیشه کند.[۲]
۴. چهار خصوصیّت پیامبر (ص)در یک آیه
«هر آینه پیامبری از خود شما، بر شما مبعوث شد، هر آنچه شما را رنج می‌دهد بر او گران می‌آید، سخت به شما دلبسته است و با مؤمنان رئوف و مهربان است.»[۳]
الف. از جنس خود مردم(رسول من انفسکم)
ب. رنج و ناراحتی مردم بر او سخت ناراحت کننده است.( عزیز علیه ما عنتتم)
ج. علاقمند به مردم (حریص علیکم)
د. رئوف و مهربان نسبت به مؤمنان.(بالمؤمنین رئوف رحیم)
۵.شش ویژگی پیامبر (ص) در یک آیه
قرآن می فرماید:«به سبب رحمت خداست که تو با آنها این چنین خوشخوی و مهربان هستی. اگر تند خو و سخت دل می‌بودی از گرد تو پراکنده می‌شدند. پس بر آنها ببخشای و برایشان آمرزش بخواه و در کارها با ایشان مشورت کن و چون قصد کاری کنی بر خدای توکل کن، که خدا توکل کنندگان را دوست دارد.» [۴]
الف. مهربانی و نرمش با مردم.
ب. پرهیز از خشونت.
ج. عفو و بخشش خطاکاران.
د. طلب مغفرت برای خطا کاران.
و. مشاوره و همفکری با مؤمنان.
هـ . قاطعیت در انجام تصمیمات و توکل بر خدا.
در روایات وارد شده است که امام حسین(ع)به نقل از پدرش، پیامبر(ص) را چنین توصیف می‌کند: او همیشه خندان بود و اخلاق نرمی داشت و تندخو نبود، فحش و ناسزا از او سر نمی زد، از کسی عیب نمی‌گرفت، کسی را بی‌مورد مدح نمی‌کرد و نسبت به چیزی که مورد علاقه‌اش نبود با اغماض برخورد می‌کرد. در سنن النبی علامه طباطبایی به نقل از مکارم الاخلاق طبرسی نقل شده است: آن حضرت هرگز از کسی انتقام نگرفت بلکه کسانی که را به وی بدی کرده بودند، مورد عفو قرار می‌داد، او پیامبر دلسوزی برای مسلمانان بود.
۶. عبادت و تهجّد پیامبر اکرم (ص)
خداوند، رسول اکرم را به شب زنده‌داری امر فرمود تا از این طریق به مقام محمود دست یابد. قرآن در سوره اسراء می‌فرماید: « و پاسی از شب را (از خواب برخیز، و) قرآن (و نماز) بخوان! این یک وظیفه اضافی برای توست؛ امید است پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد!»؛ در کیفیت نماز شب آن حضرت آمده است که، پیامبر آب وضو و مسواک خود را از قبل مهیا می‌فرمود و مانند یک رزمنده سنگرنشین، خواب ممتد و طولانی نداشت، آن حضرت
پس از خوابی کوتاه بیدار می‌شد و چهار رکعت نماز می‌خواند و سپس قدری می‌خوابید و دوباره برمی‌خاست و به همین ترتیب عمل می‌کرد. ایشان هر بار که بیدار می‌شد به آسمان نگاه می‌کرد و این آیات را تلاوت می‌کرد: « مسلماً در آفرینش آسمانها و زمین، و آمد و رفت شب و روز، نشانه‌های (روشنی) برای خردمندان است...»[۵] این گونه آیات هم انسان را به تفکر در نظام آفرینش تشویق کرده و ضمناً با بیان برخی اوصاف فرزانگان، دیگران را هم به فرزانه‌شدن ترغیب می‌کند و هم هدف دارای نظام خلقت را گوشزد می‌کند و هم روش نیایش در پیشگاه خداوند را برای امن از عذاب دوزخ به سالکان می‌آموزد. شب زنده دار واقعی کسی است که عبادت عملی او با عبادت فکری اش هماهنگ باشد، از این رو پیامبر گرامی که بر اساس آیه سوره اسراء شب زنده دار بود، بر اساس آیات سوره آل عمران، تفکر در معارف را با شب زنده داری توأم کرد.
۷. ساده زیستی و وارستگی از دنیا
رسول گرامی اسلام امور زندگی خود را همانند مسائل عبادی بر اساس توجه به قرآن تنظیم می‌کرد. بی‌توجهی به مظاهر دنیا و بی رغبتی به آنها نشانه توجه تام رسول اکرم به معارف قرآن است و از جمله آیاتی که به این مطلب اشاره دارد آیه «فلاتعجبک أموالهم و لا اولادهم» دارایی‌ها و فرزندان کفار و متکاثران دنیا تو را به شگفت در نیاورد زیرا خدای سبحان عده‌ای را با مال و فرزند که فتنه‌اند عذاب می‌کند. پس، اگر کسی به متاعی یا مقامی نائل شود، ناچار است بر اثر علل طبیعی مانند مریضی و کهنسالی و مرگ و یا علل سیاسی و اجتماعی آن را به دیگری بسپارد و با ساده زیستی راه مستقیم به آسانی طی خواهد شد. از این رو رسول اکرم فرمود:«نجی المخفون» سبکباران بهتر به مقصد می‌رسند و اهل نجاتند. موارد فوق نمونه‌ای از دریای معرفت پیامبر عظیم الشان بود.
پی نوشت‌ها:
[۱] قلم/۴.
[۲] دهر/ ۲۴، قلم/ ۴۸، طور/ ۴۸، مؤمن/ ۵۵، ۷۷، روم/ ۶۰، مائده/ ۵۶.
[۳] توبه/128.
[۴] آل عمران/159.
[۵] آل عمران/ ۱۹۱ ـ ۱۹۰.