انوشه میرمرعشی

از مقطع شروع مبارزات حضرت امام (ره) با رژیم پهلوی و قیام مردم در نیمه خرداد 1342 شمسی، به مرور شبکه‌ای عظیم از یاران و مبارزان به رهبری ایشان در سطح کل کشور شکل گرفت. شبکه‌ای که در آن از علمای بزرگ و روحانیون و طلاب جوان گرفته تا بازاری‌ها و متدینین مناطق مختلف کشور حضور داشتند. این شبکه عظیم، رسالتی را برای خود تعریف کرده بود که شامل رساندن پیام نهضت به مردم، بیدار و آگاه کردن آنها نسبت به مظالم و ماهیت استبدادی رژیم پهلوی و آماده کردن مردم برای مبارزه فراگیر علیه استبداد و استعمار می‌شد.
در این میان، تولید محتوا و خوراک فکری، برای اقشار و سنین مختلف در جهت انجام این رسالت بسیار مهم بود. ما در این مقاله تنها به نقش بسیار مهم چهار تن از یاران بزرگ امام خمینی(ره) در تولید محتوا و خوراک فکری برای اقشار گوناگون پرداخته‌ایم.
تقسیم کار نانوشته
علما و روحانیون و صاحبان اندیشه و قلم متعهد در طول سال‌های مبارزه در دو بخش سلبی (نفی ظلم و ستم) و ایجابی (حق خواهی) به تولید محتوا و خوراک فکری برای مردم می‌پرداختند. اما به دلیل یکسان نبودن سطح اطلاعات، درک و معرفت افراد مختلف جامعه، لازم بود در تولید محتوا به این مسئله هم توجه شود.
بر همین اساس یک تقسیم کار نانوشته میان صاحبان قلم و علما ایجاد شد که توانست همه اقشار و گروه‌های مخاطب را پوشش دهد.
اما در بین آنها عملکرد «چهار» عالم شهید که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی توسط منافقین به شهادت رسیدند، بسیار جالب است. چهار یار بزرگ امام و شهیدانی که آثارشان پاسخگوی سؤالات و نیاز فکری تقریبا تمام اقشار به ویژه جوانان - از هر گروه و دسته‌ای- بوده است...
کتاب‌هایی برای تهذیب نفس مبارزان
آیت‌الله شهید سیدعبدالحسین دستغیب پس از کسب علوم دینی در حوزه‌های علمیه نجف و قم به شیراز- شهر آبا و اجدادی خود - برگشت و هدایت امور دینی و مبارزاتی این شهر بلکه استان فارس را به دست گرفت. اما این شهید عزیز که از جوانی دستی به قلم داشت؛ مسئله تهذیب قلوب و نشر معارف اخلاقی و دینی را میان مردم، امر بسیار مهم می‌دانست. برای همین کتاب‌های زیادی براساس این دغدغه نوشت تاجایی که آثار ایشان را بیش از ۵۵ کتاب ذکر کرده‌اند.
تقریبا بخش عمده مخاطبان وسیع کتاب‌های ایشان که بارها و بارها تجدید چاپ شدند، قشر مذهبی و علاقمند به مباحث مذهبی بود.
کتاب گناهان کبیره در دو جلد؛ قلب سلیم؛ استعاذه؛ صلاهًْ الخاشعین؛ خطبه‌های شعبانیه؛ داستان‌های شگفت؛ توحید؛ معاد؛ بندگی راز آفرینش؛ ۸۲ پرسش؛ اخلاق اسلامی؛ معارض از قرآن؛ معراج و زندگانی صدیقه کبری از مهم‌ترین آثار شهید دستغیب است.
قلم روان و جذابیت موضوع از جمله دلایلی بود که کتاب‌های شهید دستغیب چه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی و چه پس از آن مورد استقبال مخاطبان قرار می‌گرفته است.
آیت‌الله سیدعبدالحسین دستغیب در تاریخ 20 آذر 1360.ش در حالی که عازم برپایی نمازجمعه شیراز بودند، توسط منافقین به شهادت رسیدند.
کتاب‌هایی برای دانشجویان
در طول سال‌های مبارزه متاسفانه فضای فکری دانشگاه‌ها در تسخیر کامل روشنفکران عمدتا چپ (مارکسیست) و راست (لیبرال) بود. برای همین ضرورت داشت که یاران اهل فکر و قلم امام(ره) برای نجات این جوانان از تفکرات الحادی، فعالیت مستمری داشته باشند. در فضای دانشگاه، عالمان شهیدی همچون شهیدمطهری و شهید مفتح قطعا نقش بسزایی داشتند. اما بعد از عزیمت شهید بهشتی به آلمان با تایید مراجع وقت در سال 1343 شمسی برای امامت مسجد و مدیریت مرکز اسلامی هامبورگ، زمینه‌ای مناسب برای تولید محتوا و پاسخ به سؤالات ذهنی دانشجویان به شکل گسترده برای ایشان فراهم شد.
شهید بهشتی در آنجا علاوه‌بر تشویق جوانان دانشجو به تاسیس انجمن اسلامی مستقل دانشجویان اروپا، یك سلسله جلسات آموزشی را برای مخاطبان دانشجو و تحصیلکرده در آلمان آغاز کرد. و از آنجا که ایشان هم تحصیلات حوزوی داشت و هم تحصیلات کلاسیک خود را تا مقطع دکتری در دانشگاه تهران ادامه داده بود و همچنین به زبانهای انگلیسی و آلمانی مسلط بود، زبان جوانان دانشجو را می‌فهمید و توانایی بالایی در جذب آنها داشت.
شهید بهشتی در طول شش سال اقامت در آلمان با طرح مباحث عمیق عقیدتی، فکری و فلسفی به نقد تفکرات الحادی و ایجاد روحیه دینی در میان جوانان دانشجو و تحصیلکرده اقدام کرد. مطالب این جلسات قبل از انقلاب به صورت جزوات و رساله توسط انجمن اسلامی دانشجویان چاپ می‌شد. این جزوات و رساله‌ها نه تنها به دست دانشجویان ایرانی خارج کشور که حتی به شکل مخفیانه به دست دانشجویان داخل کشور هم می‌رسید و موجب جذب آنها به سمت مذهب می‌شد.
به طورمثال كتاب‌ «سرود يكتاپرستي» شهيد آيت‌الله‌ دكتر بهشتي‌ با موضوع‌ چيستي‌ و فلسفه نماز و مسايل‌ مربوط‌ به آن؛ در سال ‌1345 هجري‌ شمسي‌ در مركز اسلامي‌ هامبورگ‌ تدوین و چاپ شده‌ است.
البته بعد از پیروزی انقلاب اسلامی انتشارات حزب جمهوری اسلامی در همان سال‌های حیات شهید بهشتی آثاری از ایشان را همچون «آموزش مواضع»، «از حزب چه می‌دانیم»، «بررسی و تحلیلی از جهاد، عدالت، لیبرالیسم و امامت» و کتاب «مکتب و تخصص» را چاپ و روانه بازار کرد که مورد استقبال شدید جوانان انقلابی واقع شد.
آیت‌الله دکتر شهید بهشتی در تاریخ 7 تیر 1360.ش به همراه 72 تن از یاران خود در انفجار دفتر حزب جمهوری اسلامی به دست منافقین به شهادت رسیدند.
درس‌هایی از اسلام برای نوجوانان
آیت‌الله شهید محمدجواد باهنر گرچه مانند شهید بهشتی، هم تحصیلات حوزوی داشت و هم تحصیلات دانشگاهی‌اش را تا مقطع دکتری ادامه داده بود؛ اما دغدغه مهم و اساسی‌اش تولید محتوا برای نوجوانان و تربیت فکری دانش‌آموزان بود.
از آنجا که ایشان به همراه چند تن از دوستان خود چون سیدرضا برقعی و علی گلزاده غفوری بعد از قیام 15 خرداد به عنوان معلم وارد وزارت آموزش و پرورش شدند؛ فعالیت برای این دغدغه را با تدریس به نوجوانان آغاز کرد.
به دلیل علاقه‌ای که شهید باهنر به نوجوانان داشت، با وجود داشتن مدرک دکتری و اینکه می‌توانست در دانشگاه تدریس کند ولی ترجیح می‌داد سر کلاس دانش‌آموزان حاضر شود تا با تدریس به آنها تربیت دینی را در درونشان نهادینه کند و هم از طرف دیگر با حضور در محافل مذهبی و سخنرانی برای مخاطبان توجه ویژه‌ای به نوجوانان حاضر در جلسه، نیازها و سؤالات شان می‌کرد.
البته بعد از مدتی ایشان و دوستانشان خود را در وزارتخانه آموزش و پرورش به بخش تالیف کتاب‌های درسی منتقل کردند. در این بخش شهید باهنر و دوستان به دلیل ضعیف بودن کتاب تعلیمات دینی و قرآن مقاطع مختلف تحصیلی شروع به تدوین و تالیف کتاب‌های این دو درس کردند. کاری که در طی 12 سال به تالیف این کتاب‌ها منجر شد:
یک دوره تعلیمات دینی برای سال‌های دوم و سوم و چهارم و پنجم ابتدایی
یک دوره تعلیمات دینی برای سال‌های اول و دوم و سوم راهنمایی
یک دوره تعلیمات دینی برای سال‌های اول تا چهارم دبیرستان
شناخت اسلام، مجموعه‌ای از کتاب‌های «تعلیمات دینی» دبیرستانی
یک دوره درس‌هایی از قرآن مجید، با ترجمه و شرح فارسی برای سال‌های سوم تا ششم دبیرستان
یک دوره درس قرآن، برای سال‌های اول و دوم و سوم راهنمایی
اما برای اینکه ساواک و مسئولین وزارت آموزش و پرورش رژیم پهلوی مانعی برای چاپ کتاب‌های تالیفی آنها ایجاد نکند؛ از روش جالبی استفاده می‌کردند. یعنی در قالب بیان زندگی انبیاءالهی (صلوات الله علیهم اجمعین) و یا زندگی ائمه (علیهم‌السلام) بدون‌اشاره مستقیم به حکومت شاه مسئله طاغوت ستیزی اولیای الهی را مطرح می‌کردند و یا در قالب آموزش قرآن آیاتی را که ضدظلم و ظالمین بود را در کتاب‌های تالیفی گنجانده بودند. عملی که با دقت و هوشمندی ایشان و دوستان شان حساسیت رژیم را ایجاد نکرد و باعث تربیت نسلی مومن و متفکر و انقلابی شد.
البته شهید باهنر به غیر از همکاری در تالیف کتاب‌های درسی، کتابی نوشته بودند که مخاطب نوجوان داشت به نام «درس‌هایی از اسلام برای نوجوانان». گرچه شهید باهنر کتاب‌های دیگری چون «مسئله تعلیم و تربیت در اسلام»، «فرهنگ و تمدن اسلامی» و «دین شناسی تطبیقی» برای مخاطب بزرگسال هم تالیف کرده بودند.
آیت‌الله دکتر شهید باهنر در تاریخ هشتم شهریور 1360 شمسی در انفجار دفتر نخست‌وزیری توسط منافقین به همراه یاران شهیدش در هیئت دولت به شهادت رسیدند.
پاسخ به پرسش‌های
 جوانان سنتی
بعد از کودتای آمریکایی 28 مرداد سال 32 دستگاه فرهنگی حکومت پهلوی با هدف تضعیف روحیه دینی مردم ایران و گسترش ولنگاری فکری و اخلاقی، به حمایت از چاپ رنگین نامه‌های مبتذل پرداخت. مجلاتی با عکس‌های رنگی که مروج سبک زندگی غربی و فساد و فحشا بودند. یک دهه بعد ساخت فیلم فارسی‌های مبتذل و اکران آن در سینماهای شهرهای بزرگ هم آغاز شد. علاوه‌بر اینها برنامه‌های رادیو و تلویزیون هم به عنوان بخشی دیگر از نقشه استعمار جدید برای به فساد کشاندن جوانان به گمراه کردن مخاطبان می‌پرداخت.
در چنین شرایطی لازم بود یاران اهل فکر و قلم امام عزیز(ره) به فکر جوانان سنتی و جذب شده به سمت برنامه‌های ضدفرهنگی حکومت پهلوی باشند. در میان علما و روحانیون مبارزی که به جذب جوانان سنتی می‌اندیشیدند، آیت‌الله شهید سید عبدالکریم هاشمی نژاد نقش بسیار مهمی را در سال‌های نهضت اسلامی مردم ایران به رهبری خمینی کبیر در این زمینه بر عهده داشت.
ایشان در سال 1343 شمسی و با همکاری تعدادی از دوستانش «کانون بحث و انتقاد دینی» را برای ارشاد نسل جوان تاسیس کرد. همچنین چند سال بعد در شهر مشهد با تأسیس «کانون فرهنگی جوانان» آنان را با مسائل دینی و سیاسی آشنا می‌کرد.
ارتباط صمیمانه با جوانان و توجه به نیازهای آنها به علاوه پاسخگویی به سؤالات مذهبی و شبهات ذهنی آنها روز به روز به گرایش جوانان به سمت ایشان اضافه می‌کرد.
براساس همین ارتباط با جوانان هم بود که شهید هاشمی نژاد در سال‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی کتاب‌های «پاسخ ما به مشکلات جوانان»، «مسائل عصر ما»، «اصول پنج گانه اعتقادی»، «درسی که حسین علیه‌السلام به انسان‌ها آموخت» و «رهبران راستین» را تالیف کرد.
در واقع در این کتاب‌ها شهید هاشمی نژاد با توجه به سؤالات فراوان جوانان، پاسخ‌های دقیق و قانع‌کننده‌ای ارائه کرده بودند. سؤالاتی درباره اصول اعتقادی در اسلام، احکام دین، زندگی ائمه (ع)، طول عمر امام زمان (عج)، گناه محدود و مجازات نامحدود، احکام مربوط به نجاست کفار، آگاهي امامان معصوم از حقايق علمي جهان، عدالت در تعدد زوجات، چرا بايد از خداوند بترسيم، فرضيه داروين، متعه يا ازدواج موقت، داستان زيد و انتقاد مسيحيان از آن، احکام شرعی در نقاطي که تقريباً شش ماه شب و شش ماه روز دارند، سن ازدواج دختر و پسر در اسلام، جهان اسلام و آزادي در انتخاب مذهب، چرا تنها کعبه خانه و قبله مسلمين است، آزادي علمي و حرمت خواندن نشريات گمراه‌کننده، فرزندان نامشروع و مسائل مربوط به آنان و سؤالات متعددی از این دست...
البته ایشان از تهاجم فکری تفکر الحادی مارکسیستی به ذهن و روح جوانان هم غافل نبود و برای مقابله با آن کتاب رمان گونه «مناظره دکتر و پیر» را تالیف کرده بود. این کتاب در سال 1340 شمسی نوشته شده بود و تا پیروزی انقلاب اسلامی بیش از 16 بار تجدید چاپ شد.   
آیت‌الله شهید سیدعبدالکریم هاشمی نژاد در تاریخ هفت مهر 1360 شمسی و همزمان با شهادت حضرت جوادالائمه علیه‌السلام به دست منافقین به شهادت رسید.
عبرتی برای جنگ فرهنگی امروز
رصد آنچه یاران امام(ره) در طول سال‌های مبارزه انجام دادند، علاوه‌بر ایثار و مقاومت خستگی‌ناپذیر، نشان از تدبیر آنها برای جذب حداکثری مردم به سمت دین و نهضت دارد. تدبیری که امروز باید عبرت و الگویی برای جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی‌باشد. توجه به همه اقشار، گروه‌های سنی و سلایق مختلف و پاسخگویی به نیاز و سؤالات فرهنگی آنها باید به عنوان نکته مهمی در نظر گرفته شود تا جذب حداکثری اتفاق بیافتد.
استفاده از تجربه تاریخی یاران امام در طول سال‌های مبارزه برای تقسیم کار و برنامه‌ریزی برای ارتباط چهره به چهره با بدنه مردم به ویژه جوانان، تولید محتوا و فکر به شکل بسیار گسترده و در قالب‌های گوناگون فرهنگی همچون کتاب، پویانمایی، فیلم و مستندسازی، کلیپ و پوستر و.... امر مهمی است که ادامه مسیر را برای ما آسانتر و هموارتر می‌کند.
و همچنان جهاد ادامه دارد...
منابع:
1-کتاب «زندگینامه سیاسی شهید هاشمی‌نژاد»، نوشته حسن جلالی عزیزیان، انتشارات سوره مهر، چاپ اول 1382.ش
2-کتاب «زندگی و مبارزات شهید آیت‌الله بهشتی»، نوشته علی کردی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول 1385.ش
3-کتاب «شهدای محراب»، نوشته مهناز عابدینی فارسی، انتشارات نظری، چاپ اول 1392.ش - فصل «بای ذنب قتلت»-
4-کتاب «حجت‌الاسلام محمدجواد باهنر»-یاران امام به روایت اسناد-، مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی، چاپ اول 1379.ش
5- ماهنامه کیهان فرهنگی، شماره 215، شهریور 1383.ش، مطلب آموزگار نسل انقلاب - شرح آثار و احوال شهید دکتر باهنر-، صفحه 6 تا 23