فریده شریفی

در سال‌های اخیر گرایش مردم ایران به استفاده از گیاهان دارویی در حال افزایش است و به دلیل عوارض جانبی داروهای شیمیایی، مردم ترجیح می‌دهند به جای داروخانه‌ها راه عطاری‌ها و مراکز گیاهان دارویی را پیش بگیرند... حتی کسانی که بیماری خاص یا مشکلی هم ندارند مشتاق استفاده از داروهای گیاهی هستند و در میهمانی‌ها و مراسم خانوادگی نیز از نوشیدنی‌های گیاهی و به اصطلاح دمنوش‌ها به جای چای یا سایر نوشیدنی‌ها استفاده می‌شود... اما سوال اساسی این است که علت توجه عامه مردم به داروهای گیاهی یا نوشیدنی‌های گیاهی چیست؟ چرا در این دوره که به عصر تکنولوژی و پیشرفت‌های علمی معروف شده مردم دوباره به عطاری‌ها پناه برده و چاره درد و بیماری خود را در مغازه‌های عطاری جست‌وجو می‌کنند؟
در سال‌های اخیر مقاومت میکروب‌ها نسبت به آنتی‌بیوتیک‌ها، شناخت بیشتر عوارض جانبی ترکیبات شیمیایی و همچنین آلودگی‌های زیست محیطی این داروها، علاقه مردم به استفاده از داروهای گیاهی را افزایش داده است اما مهم‌ترین عاملی که موجب گرایش زیاد و علاقه فراوان مردم به استفاده از این داروها شده است بی‌ضرر بودن این داروها است.
مصرف داروی گیاهی ضرری ندارد
مهم‌ترین توصیفی که در مورد گیاهان دارویی می‌شود این است که مصرفش ضرری ندارد، یعنی اگر درمان نکند حداقل عوارضی هم ندارد. همین دلیل موجب شده که مصرف دمنوش، عرقیات، پماد، قرص و شربت گیاهی افزایش پیدا کند و عطاری‌ها مملو از جمعیتی باشد که برای چاق شدن یا لاغر شدن، کم‌خوابی، بی‌اشتهایی، درد معده، سردرد، درد مفاصل و... دارو می‌خواهند.
«ملیکا هوشمند» کارشناس ارشد زیست‌شناسی که در یک مرکز طب سنتی مشغول به کار است در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان درباره اشتیاق مردم به داروهای گیاهی می‌گوید: «در برخی مواقع مصرف داروهای شیمیایی باعث شده که آنچنان عوارض جانبی برجای گذارد که از خود بیماری نیز خطرناک‌تر است. به همین دلیل گرایش عمومی به استفاده از داروهای گیاهی افزایش یافته است، از سوی دیگر هزینه درمان با داروهای شیمیایی بسیار بالاست به خصوص برای کسانی که از امکانات و تسهیلات بیمه‌های مختلف استفاده نمی‌کنند و مجبورند داروها را به قیمت آزاد تهیه کنند، بنابراین استفاده از داروهای گیاهی برای آنان کم‌خطرتر و در عین حال ارزان‌تر تمام خواهد شد.»
وی اضافه می‌کند: «با این حال این تصور عمومی که داروهای گیاهی اگر فایده‌ای نداشته باشد و درمان نکند ضرری هم ندارد کاملا اشتباه است و منشأ آن این است که اکثر مردم از خواص گیاهان دارویی، عوارض و مقدار صحیح مصرف آنها خبر ندارند و ممکن است حتی خودسرانه و بدون تجویز پزشک به مصرف آنها مبادرت نمایند که این مسئله بسیار خطرناک است و عوارض آن کمتر از داروهای شیمیایی نیست.»
این درمانگر تصریح می‌کند: «این تصور غلطی است که فکر کنیم گیاهان دارویی به دلیل طبیعی بودن هیچ ضرری ندارد، حتی مصرف بیش از حد گیاهان دارویی هم سلامت را تهدید می‌کند و مصرف این داروها حتما باید با مشورت و توصیه پزشکان صورت بگیرد.»
به گفته این درمانگر، مصرف خودسرانه و بی‌توجهی به توصیه پزشکان در مصرف این داروها آسیب بزرگی به طب سنتی است. متاسفانه برخی از مردم به توصیه‌های افراد غیرمتخصص عمل می‌کنند که نتیجه‌اش عوارضی است که برخی از آنها جبران‌ناپذیر است.
متخصصان داروسازی یادآوری می‌کنند که مصرف داروهای گیاهی همراه با سایر داروهای مورد استفاده می‌تواند عکس‌العمل و عوارض جانبی خطرناکی را به همراه داشته باشد بنابراین تصور بی‌ضرر بودن مصرف داروهای گیاهی را باید کنار گذاشت و بر اساس تجویز و توصیه پزشکان متخصص عمل کرد.
انواع مزاج‌ها در طب سنتی
در طب سنتی شناخت ذات افراد، طبیعت درونی و اعتدال مزاج اهمیت فراوانی دارد و به بهبود افراد بیمار کمک شایانی می‌کند.
ابوعلی سینا، دانشمند، فیلسوف و پزشک معروف ایرانی در کتاب «قانون» که در خصوص طب نوشته شده معتقد است اساس ساختمان جهان بر چهار صفت قرار دارد که این صفات چهارگانه دو به دو متضاد یکدیگرند: حرارت، برودت، رطوبت و یبوست.
و از ترکیب دو به دو صفات چهارگانه طبایع را شناسایی و به این ترتیب نامگذاری می‌کند: سرد و خشک، سرد و تر، گرم و خشک، گرم و تر و معتدل که مجموعا 9 مزاج را به وجود می‌آورند. هرگاه یکی از این اخلاط چهارگانه از حد میزان طبیعی در بدن بیشتر گردد علایمی در فرد پدید می‌آید که به آن بیماری گفته می‌شود.
در طب سنتی ابوعلی سینا نوع تغذیه در سلامتی افراد نقش موثری دارد و برای هر مزاجی و جسمی غذای مخصوصی در نظر گرفته می‌شود. ممکن است غذایی برای فردی مناسب باشد در حالی که برای افراد دیگر نامناسب تشخیص داده شود، بنابراین افراد با توجه به مزاج و طبیعت خاص خود باید تغذیه و حتی داروی خود را انتخاب کنند و داروهای گیاهی با طبع سرد برای افراد سردمزاج تجویز نشود یا بالعکس افراد گرم‌مزاج نباید از غذاها، میوه‌ها و داروهای گرم استفاده نمایند.
در واقع با نگاهی به طب سنتی و تطبیق آن با علوم امروزی می‌توان دریافت که پزشکان پیشین با چه ظرافت، دقت و حساسیت خاصی به طبیعت افراد توجه و براساس آن دارویی تجویز می‌کرده‌اند. «بقراط حکیم» در طب سنتی خود حتی مسئله بهره‌مندی انسان‌ها از پرتوی انرژی ماه و خورشید را مورد نظر قرار می‌دهد و معتقد است گردش ماه و خورشید و حتی سیارات برمزاج انسان‌ها تاثیر دارند و تغییرات مثبت یا منفی در افراد به وجود می‌آورند.
بقراط در خاطراتش می‌نویسد: شخصی که بدون درنظر گرفتن حرکت و چرخش سیارات و ستارگان به حرفه طبابت بپردازد شخصی بدون آگاهی است و مانند کسی است که در دادگاه خودش وکیل باشد. امروزه حتی ناباورترین دانشمندان قبول دارند که بیش از 85 درصد از بدن انسان از آب تشکیل شده پس کره ماه به راحتی قادر است بر روی بدن و عواطف و احساست آدمی تاثیر بگذارد.
سه ضلع اصلی طب سنتی
مصرف داروهای گیاهی دقیقا با مزاج و طبیعت افراد ارتباط دارد و کسی که بدون آشنایی به خصوصیات طبیعی و مزاجی خود به مصرف داروهای گیاهی می‌پردازد اشتباه بزرگی مرتکب شده است.
دکتر «محمد پناهی» نایب رئیس انجمن توسعه گردشگری سلامت ایران در این باره می‌گوید: «ساختار فیزیکی و فیزیولوژیکی افراد، دارو و تغذیه سه ضلع اصلی طب سنتی هستند که برای درمان بیماری‌ها باید به آن توجه کرد، زیرا در غیر این صورت درمان موفق و نتیجه‌بخش نخواهد بود، در طب سنتی شرایط بدنی و مزاج هر فردی مثل طبع گرم، خشک، تر، بلغمی، سوداوی و مواردی از این دست تعیین‌کننده نوع درمان و تجویز دارو است. مثلا برای فردی که مبتلا به یبوست است و استخوان‌بندی درشت با طبع گرم و مرطوب دارد یک نوع خاص از درمان با گیاهان دارویی تجویز می‌شود. درصورتی که برای فرد دیگر مبتلا به همین بیماری و با طبع سرد و خشک، نوع دیگری از درمان با گیاهان دارویی لازم است.»
وی اضافه می‌‌کند: «چنین تشخیصی نیاز به تبحر و دانش پزشکی دارد و هر کسی سر خود و بدون مشورت با پزشک با تجربه نمی‌تواند دارو مصرف کند. البته نوع تغذیه هم در درمان بیماری تاثیر بسیاری دارد و مصرف فست‌فودها و غذاهای فرآوری شده عدم تحرک و زندگی ماشینی با طب سنتی همخوانی ندارد.»
«پروانه آقایی» بیماری است که از تجربه خود در استفاده از داروهای گیاهی برای گزارشگر کیهان سخن می‌گوید و خاطرنشان می‌کند: «چند وقتی بود که دچار افسردگی و انزواگرایی و گوشه‌نشینی شده بودم و تمایل برای انجام هیچ کاری نداشتم، هرگونه تحرک و فعالیت ازمن سلب شده بود و دلم می‌خواست فقط در اتاق خودم تنها باشم و با کسی صحبت نکنم تا اینکه به توصیه دوستانم به چند دکتر و روانشناس مراجعه کردم و داروهایی به من دادند که غالبا در خواب بودم و بیشتر از قبل کسل، سست و بی‌حال شدم و بهبودی در خود مشاهده نکردم!»
وی اضافه می‌کند: «یکی از دوستان مادرم در یک کلینیک طب سنتی کار می‌کرد و به من پیشنهاد کرد که بهتر است طب سنتی و داروهای گیاهی را نیز امتحان کنم و اثرات آنها را مشاهده نمایم که همین کار را کردم و پس از مراجعه به آن کلینیک و تشخیص پزشک آن کلینیک مقداری داروی گیاهی گرفته و مصرف کردم و جالب اینجاست که واقعا نتیجه گرفتم و حالم خوب شد. این داروها به من آرامش و اطمینان خاطری داد که از داروهای شیمیایی این احساس خوب را نگرفته بودم و بالعکس هرگونه فعالیت، سرزندگی و تحرک از من گرفته شده بود در حالی که با مصرف داروهای گیاهی افسردگی من خوب شد و فعالیت و نشاط را از سر گرفتم.»
تغییرات براساس نیازهای پزشکی
امروزه گیاهان دارویی که سال‌ها تنها درمان بیماری‌های مختلف انسان‌ها بودند جایگزینی به نام داروهای شیمیایی پیدا کرده‌اند اما عوارض برخی از داروهای شیمیایی و عدم درمان برخی از بیماری‌ها به وسیله این داروها سبب شده که مردم دوباره به همان سنت قدیمی روی آورند و از داروهای گیاهی استفاده کنند.
«ملیکا هوشمند» در این باره می‌گوید: «استفاده از داروهای گیاهی لزوما به معنای رد کامل داروهای شیمیایی و داشتن تفکر ضدعلمی و ضدپزشکی نیست بلکه در برخی از موارد استفاده از روش‌های طب سنتی در درمان برخی از بیماری‌ها ممکن است نتیجه بهتری داشته باشد.»
وی اضافه می‌کند: «مهم‌ترین مسئله شناخت داروها، شناخت طبیعت افراد و جمع‌آوری اطلاعات لازم در این زمینه است. به طور مثال کسانی که بیماری‌های گوارشی دارند پس از انجام آزمایشات پزشکی از جمله رادیولوژی، سونوگرافی، آندوسکوپی و... و مراجعه به پزشک می‌توانند از پزشک متخصص مجوز مصرف داروهای گیاهی را نیز بگیرند و در کنار درمان پزشکی با توصیه پزشک مربوطه داروهای گیاهی نیز مصرف کنند.»
این درمانگر اضافه می‌کند: «باز هم یادآوری می‌کنم که هرگونه مصرف دارویی چه شیمیایی و چه گیاهی باید با تجویز پزشک متخصص صورت گیرد و از توصیه مردم عادی و افراد بی‌تجربه جدا جلوگیری شود، چرا که خطرآفرین و نه‌تنها بیماری مداوا نخواهد شد بلکه ممکن است بیماری‌ها و عوارض دیگر در افراد به وجود آید.»