موضع آمریکا در قبال ملی شدن صنعت نفت و انرژی هسته‌ای ایران
همگان می دانیم که تقریبا در یک دهه گذشته غرب به سرکردگی ایالات متحده آمریکا تحریم های ددمنشانه و ضد انسانی را در حق ملت شریف ایران و نظام جمهوری اسلامی اعمال کرده و آماج اصلی این تحریم ها تغییر نظام اسلامی و یا تغییر رفتار و دست برداشتن از آرمان های انقلابی اش است.
برای پاسخ به این پرسش نانوشته که چرا غرب چنین تحریم های ضد انسانی را اعمال کرده است، نگارنده روش مقایسه ای در پیش گرفته و جهت پیشبرد این روش دو مطالعه موردی نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران و مسأله انرژی هسته ای را انتخاب کرده است.
در بین بسیاری از مورخان و اندیشمندان یک باورمتعارف مبنی بر اینکه کودتای 28مرداد 1332 در چارچوب جنگ سرد- یعنی در ستیز بین شرق و غرب، بین اتحاد شوروی و آمریکا، بین بلوک کمونیستی با جهانِ به اصطلاح آزاد- وجود دارد.
آنجا که مارک گازیوروسکی (استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه ایالتی لوئیزیانا و دانشگاه آکسفورد) نویسنده و پژوهشگر برجسته پیرامون کودتا استدلال می کند که کودتای 28مرداد ارتباط چندانی با نفت نداشته و بیشتر معطوف به ژئوپولتیک، ترس از کمونیسم و تهدید شوروی بوده است، در واقع دیدگاه بسیاری از کسانی را بیان می کند که پیشتر در این‌باره نوشته اند. او می نویسد:«آمریکا در ابتدا تصمیم داشت که وارد این دعوا نشود. آمریکا حتی بریتانیا را به پذیرش ملی شدن نفت ترغیب کرد، تلاش هایی صورت داد تا مناقشه از راه مذاکره حل و فصل شود، و بریتانیا را از جمهوری ترومن در ژانویه 1953/ دی ماه 1331 حفظ کرد، اما آن موقع دیگر بسیاری از مقامات آمریکایی به این نتیجه رسیده بودند که سرپیچی مصدق از رسیدن به توافق در مناقشه نفتی، دارد نوعی بی ثباتی سیاسی ایجاد می‌کند که ایران را در معرض خطر سقوط به ورطه کمونیسم قرار می دهد.» (1)
اما تحقیقات و پژوهش های جدیدی که با توجه به اسناد منتشر شده در این باره صورت گرفته ماجرای کودتا را بر خلاف ادعاهای قبلی به اثبات می رساند. از جمله شرکت نفت انگلیس-ایران که بعدها بریتیش پترولیوم نامیده شد، اسناد مشروح خود را در اختیار دانشگاه وارویک انگلستان گذاشته است.
همچنین یک تحقیق معروف سیا که با عنوان سند ویلبر(2) شناخته می شود، در سال 2000 به روزنامه نیویورک تایمز درز کرد؛(3) آن هم در زمانی که دولت ایالات متحده سیاست تنش زدایی با جمهوری اسلامی ایران را در پیش گرفته بود. این سند تحت نظارت دایره تاریخ سیا و با عنوان «سرنگونی نخست وزیر مصدق در ایران» و با نظارت مستقیم دکتر دونالد ویلبر(4) تهیه شد. هدف از تهیه آن، نقد و ارزیابی دقیق کودتای 1332 و فراهم سازی سندی راهنما برای کودتاهای آینده در دیگر نقاط بود. (5)
نوشته هایی که جای کودتا را به شکلی موثق درون مناقشه بین امپریالیسم و ناسیونالیسم، بین جهان اول و سوم، بین شمال و جنوب، بین اقتصادهای صنعتی توسعه یافته و اقتصادهای توسعه نیافته و وابسته به صادرات مواد خام تعیین کند. از آنجا که ایالات متحده آمریکا نیز به اندازه بریتانیا در این بحران سرمایه‌گذاری کرده بود. بنابراین، علت مشارکت ایالات متحده آمریکا در کودتا صرفا توسعه خطر کمونیسم نبود، بلکه مسأله تبعاتی مطرح بود که ملی شدن نفت می توانست بر مناطقی به دوردستی اندونزی و آمریکای جنوبی و صد البته خلیج فارس به جا بگذارد. کنترل تولید نفت که در اختیار شرکت های غربی بود، در اوایل دهه ی 1970 / 1350 به دولت های بومی واگذار شد، اما چنین زیانی در اوایل دهه 1950 / 1330 امری کاملا غیر قابل پذیرش بود.
ایالات متحده آمریکا و بریتانیا برای توجیه کودتا از زبان جنگ سرد – گفتمان مسلط زمانه – استفاده کردند، اما نگرانی عمده آنان تهدید کمونیسم نبود، بلکه آن ها بیشتر به پیامدهای ملی شدن نفت در سراسر جهان توجه داشتند.
بحران 1332 همچنین در بن بست طولانی مجادله غرب به سرکردگی ایالات آمریکا و جمهوری اسلامی ایران بر سر برنامه هسته ای نیز مؤثر افتاد. در این قضیه، آمریکا –علی الظاهر- به اهداف نظامی برنامه هسته‌ای ایران مشکوک است و جمهوری اسلامی نیز به نوبه خود، بر اهداف غیر نظامی و صلح آمیز آن اصرار دارد و در این باره به گزارش های رسمی آژانس انرژی اتمی (IAEA) پیرامون فعالیت‌های هسته ای ایران استناد می کند.
در این بن بست، نظام جمهوری اسلامی به طور مستقیم و غیر مستقیم به رویدادهای 32- 1330 اشاره کرده و مشابهت‌هایی بین حق حاکمیت کشور برای غنی سازی اورانیوم و ملی کردن منابع طبیعی خود بر قرار کرده است. همچنین شباهت‌هایی بر قرار کرده است بین ادعاهای قبلی غرب مبنی بر اینکه ایرانیان فاقد دانش فنی برای اداره ی صنعت نفت بوده‌اند و حالا هم تلاش بر این است که آنها فاقد اعتبار اخلاقی لازم برای دانش فنی هسته‌ای نشان داده شوند. کما اینکه باراک اوباما رئیس‌جمهوری ایالات متحده آمریکا در سخنرانی اول سال خود در ژانویه 2014 در جواب مجری برنامه که وعده رونالد ریگان -رئیس جمهور اسبق آمریکا- در زمینه عدم اتمی شدن پاکستان را یادآوری کرد، به تلاشهای زیاد صورت گرفته علیه ایران اشاره کرد و گفت: "اگر گزینه ای وجود داشت که این امکان را به وجود بیاوریم که تک تک پیچ و مهرههای برنامه هسته‌ای آنها را حذف کنیم و احتمال داشتن برنامه هسته ای ایران را کلاً از بین ببریم تا در نتیجه قابلیت های نظامی آن را هم نداشته باشند، آن را انتخاب میکردم." (6)
همانطور که در تحقیقات جدید پژوهشگران کودتا تصریح کرده اند و در ابتدای این وجیزه بدان اشاره گردید، علت مشارکت ایالات متحده آمریکا در کودتا صرفا توسعه خطر کمونیسم نبود، بلکه مسأله تبعاتی مطرح بود که ملی شدن نفت می توانست بر مناطقی به دوردستی اندونزی و آمریکای جنوبی و صد البته خلیج فارس به جا بگذارد. در مسأله انرژی هسته‌ای نیز آمریکا به هیچ‌وجه تمایل ندارد قدرت غنی سازی از انحصار کلوب کشورهای شمال خارج و به کشورهای جنوب راه پیدا کند. علی الخصوص مورد خاصی همانند نظام جمهوری اسلامی ایران که دغدغه صدور انقلاب اسلامی خود و حمایت از مستضعفان را به عنوان یک اصل در سه دهه گذشته درسر داشته و دارد. حتی با روی کار آمدن دولت یازدهم به ریاست حسن روحانی، که برخی تحلیل گران گمانه زنی هایی پیرامون تغییر ادبیات و استراتژی در سیاست خارجی داشتند، علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی دولت حسن روحانی در گفت‌وگو با شبکه پرس‌تی.وی صریحا اعلام کرد جمهوری اسلامی ایران از آمادگی کامل برای کمک به کشورهای همسایه جهت بهره‌‌گیری از انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای برخوردار است. (7)
جمهوری اسلامی همچنین تحریم های غرب به رهبری ایالات متحده را با محاصره اقتصادی ایجاد شده از سوی بریتانیا همسان دانسته است و نیز شباهت هایی بین مذاکرات تو خالی طی این دو بحران برقرار و استدلال کرده است که در هر دو مورد، قدرت های غربی مطلقا وانمود می کنند که از آمادگی لازم برای پذیرش «مصالحه منصفانه» برخور دارند، اما در واقع امر و به طور محرمانه و بعضا حتی در نطق‌های رسمی، پیوسته بر خواسته هایی اصرار می ورزند که از سوی جمهوری اسلامی ایران قابل پذیرش نیست. در سال های 32 – 1330، نیت واقعی سرنگونی مصدق بود، اما اکنون، نیت اصلی سرنگونی جمهوری اسلامی و یا تغییر رفتار رهبران ایران است.
همچنین که حضرت آیت الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران در بهمن‌ماه 1392 در دیدار با مردم آذربایجان گفت: تصور برخی دولتمردان دولت قبلی و همچنین برخی دولتمردان دولت فعلی این است که اگر ما در قضیه هسته ای، با امریکا مذاکره کنیم، موضوع حل می شود. من هم به دلیل اصرار آنها بر مذاکره در خصوص موضوع هسته ای، گفتم مخالفتی ندارم اما همان موقع هم تاکید کردم که خوشبین نیستم. نشانه های خوشبین نبودن، اکنون در حال آشکار شدن است و دلیل بارز آن هم، اظهارات سخیف و توهین‌آمیز سناتورها و مقامات امریکایی بر ضد ملت ایران است.(8)
ویژه نامه «هسته های معلق»
ـــــــــــــــــــــــــــ
پی‌نوشت‌ها:
1-Mark Gasiorowski, "The Truth About the 1953 Coup,” Le Monde Diplomatique, October 2000.
2-http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB28/#documents
3-http://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html
4. دکتر دونالد ويلبر فارغ التحصيل معماري از دانشگاه پرينستون است و کتاب هاي متعددي در زمينه معماري خاورميانه اسلامي منتشر کرده است. او در سال 1986 خاطراتش را منتشر کرد و در آن مدعي شد که کودتاي ايران از ساير عمليات بعدي مشابه آمريکا متمايز بود زيرا طراحان کودتا ايرانيان را در انتخاب دو راه- بي ثباتي يا حمايت از شاه- آزاد گذاشتند و به اين دليل کودتا از حمايت گسترده مردم برخوردار شد. ويلبر در اين کتاب، با اجازه مقامات سيا، به تاريخچه سرّي کودتا، نوشته خود، ارجاع داده و افزوده است: «اگر طراحان عمليات خليج خوک‌ها اين تاريخچه را خوانده بودند به چنين عملياتي دست نمي‌زدند.» وی يکي از طراحان عمليات، که سند منتشر شده در روزنامه نیویورک تایمز را در مارس 1954، هفت ماه پس از کودتا، انجام داده است. ويلبر در سال 1997 در 89 سالگي درگذشت.
5. سند ویلبر 15 سال پس از تهيه، در مارس 1969، در تيراژ محدود و با طبقه بندي "سرّي" به عنوان بولتن دروني سيا، در 193 صفحه منتشر شده است. ويرايش و نشر اين بولتن را «دين داج»، مورّخ اداره کل خاورنزديک سيا، به عهده داشته و در صفحه دوّم يادداشت زير را افزوده است: اين اوراق، با عنوان سرنگوني مصدق نخست وزير ايران، در مارس 1954 به وسيله دکتر دونالد ن. ويلبر، که نقش فعالي در عمليات داشت، نگاشته شد. اين بررسي مکتوب شد زيرا مطلوب به نظر مي رسيد در زماني که اسناد يک عمليات مهم به سهولت در دسترس است و خاطرات کارکناني که در آن شرکت داشته اند هنوز تازه است، گزارشي ثبت شده از آن تهيه شود. به علاوه، مقتضي احساس مي شد که بر نتايج معين به دست آمده پس از اتمام عمليات تأکيد شود و برخي از اين تجارب به شکل پيشنهادات قابل کاربرد در آينده، در عمليات مشابه، بيان گردد.
6. سخنرانی باراک اوباما در 16 ژانویه 2014 / 16 دی 1392 در مؤسسه «بروکینگز» Brookings Institution
7. گفت وگوی علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی شبکه Press TV . 17/11/1392
8. بیانات حضرت آیت الله خامنه ای در دیدار با مردم آذربایجان 28/11/1392
http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=25363
در بین بسیاری از مورخان و اندیشمندان یک باورمتعارف مبنی بر اینکه کودتای 28مرداد 1332 در چارچوب جنگ سرد- یعنی در ستیز بین شرق و غرب، بین اتحاد شوروی و آمریکا، بین بلوک کمونیستی با جهانِ به اصطلاح آزاد- وجود دارد.
آنجا که مارک گازیوروسکی (استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه ایالتی لوئیزیانا و دانشگاه آکسفورد) نویسنده و پژوهشگر برجسته پیرامون کودتا استدلال می کند که کودتای 28مرداد ارتباط چندانی با نفت نداشته و بیشتر معطوف به ژئوپولتیک، ترس از کمونیسم و تهدید شوروی بوده است، در واقع دیدگاه بسیاری از کسانی را بیان می کند که پیشتر در این‌باره نوشته اند. او می نویسد:«آمریکا در ابتدا تصمیم داشت که وارد این دعوا نشود. آمریکا حتی بریتانیا را به پذیرش ملی شدن نفت ترغیب کرد، تلاش هایی صورت داد تا مناقشه از راه مذاکره حل و فصل شود، و بریتانیا را از جمهوری ترومن در ژانویه 1953/ دی ماه 1331 حفظ کرد، اما آن موقع دیگر بسیاری از مقامات آمریکایی به این نتیجه رسیده بودند که سرپیچی مصدق از رسیدن به توافق در مناقشه نفتی، دارد نوعی بی ثباتی سیاسی ایجاد می‌کند که ایران را در معرض خطر سقوط به ورطه کمونیسم قرار می دهد.» (1)
اما تحقیقات و پژوهش های جدیدی که با توجه به اسناد منتشر شده در این باره صورت گرفته ماجرای کودتا را بر خلاف ادعاهای قبلی به اثبات می رساند. از جمله شرکت نفت انگلیس-ایران که بعدها بریتیش پترولیوم نامیده شد، اسناد مشروح خود را در اختیار دانشگاه وارویک انگلستان گذاشته است.
همچنین یک تحقیق معروف سیا که با عنوان سند ویلبر(2) شناخته می شود، در سال 2000 به روزنامه نیویورک تایمز درز کرد؛(3) آن هم در زمانی که دولت ایالات متحده سیاست تنش زدایی با جمهوری اسلامی ایران را در پیش گرفته بود. این سند تحت نظارت دایره تاریخ سیا و با عنوان «سرنگونی نخست وزیر مصدق در ایران» و با نظارت مستقیم دکتر دونالد ویلبر(4) تهیه شد. هدف از تهیه آن، نقد و ارزیابی دقیق کودتای 1332 و فراهم سازی سندی راهنما برای کودتاهای آینده در دیگر نقاط بود. (5)
نوشته هایی که جای کودتا را به شکلی موثق درون مناقشه بین امپریالیسم و ناسیونالیسم، بین جهان اول و سوم، بین شمال و جنوب، بین اقتصادهای صنعتی توسعه یافته و اقتصادهای توسعه نیافته و وابسته به صادرات مواد خام تعیین کند. از آنجا که ایالات متحده آمریکا نیز به اندازه بریتانیا در این بحران سرمایه‌گذاری کرده بود. بنابراین، علت مشارکت ایالات متحده آمریکا در کودتا صرفا توسعه خطر کمونیسم نبود، بلکه مسأله تبعاتی مطرح بود که ملی شدن نفت می توانست بر مناطقی به دوردستی اندونزی و آمریکای جنوبی و صد البته خلیج فارس به جا بگذارد. کنترل تولید نفت که در اختیار شرکت های غربی بود، در اوایل دهه ی 1970 / 1350 به دولت های بومی واگذار شد، اما چنین زیانی در اوایل دهه 1950 / 1330 امری کاملا غیر قابل پذیرش بود.
ایالات متحده آمریکا و بریتانیا برای توجیه کودتا از زبان جنگ سرد – گفتمان مسلط زمانه – استفاده کردند، اما نگرانی عمده آنان تهدید کمونیسم نبود، بلکه آن ها بیشتر به پیامدهای ملی شدن نفت در سراسر جهان توجه داشتند.
بحران 1332 همچنین در بن بست طولانی مجادله غرب به سرکردگی ایالات آمریکا و جمهوری اسلامی ایران بر سر برنامه هسته ای نیز مؤثر افتاد. در این قضیه، آمریکا –علی الظاهر- به اهداف نظامی برنامه هسته‌ای ایران مشکوک است و جمهوری اسلامی نیز به نوبه خود، بر اهداف غیر نظامی و صلح آمیز آن اصرار دارد و در این باره به گزارش های رسمی آژانس انرژی اتمی (IAEA) پیرامون فعالیت‌های هسته ای ایران استناد می کند.
در این بن بست، نظام جمهوری اسلامی به طور مستقیم و غیر مستقیم به رویدادهای 32- 1330 اشاره کرده و مشابهت‌هایی بین حق حاکمیت کشور برای غنی سازی اورانیوم و ملی کردن منابع طبیعی خود بر قرار کرده است. همچنین شباهت‌هایی بر قرار کرده است بین ادعاهای قبلی غرب مبنی بر اینکه ایرانیان فاقد دانش فنی برای اداره ی صنعت نفت بوده‌اند و حالا هم تلاش بر این است که آنها فاقد اعتبار اخلاقی لازم برای دانش فنی هسته‌ای نشان داده شوند. کما اینکه باراک اوباما رئیس‌جمهوری ایالات متحده آمریکا در سخنرانی اول سال خود در ژانویه 2014 در جواب مجری برنامه که وعده رونالد ریگان -رئیس جمهور اسبق آمریکا- در زمینه عدم اتمی شدن پاکستان را یادآوری کرد، به تلاشهای زیاد صورت گرفته علیه ایران اشاره کرد و گفت: "اگر گزینه ای وجود داشت که این امکان را به وجود بیاوریم که تک تک پیچ و مهرههای برنامه هسته‌ای آنها را حذف کنیم و احتمال داشتن برنامه هسته ای ایران را کلاً از بین ببریم تا در نتیجه قابلیت های نظامی آن را هم نداشته باشند، آن را انتخاب میکردم." (6)
همانطور که در تحقیقات جدید پژوهشگران کودتا تصریح کرده اند و در ابتدای این وجیزه بدان اشاره گردید، علت مشارکت ایالات متحده آمریکا در کودتا صرفا توسعه خطر کمونیسم نبود، بلکه مسأله تبعاتی مطرح بود که ملی شدن نفت می توانست بر مناطقی به دوردستی اندونزی و آمریکای جنوبی و صد البته خلیج فارس به جا بگذارد. در مسأله انرژی هسته‌ای نیز آمریکا به هیچ‌وجه تمایل ندارد قدرت غنی سازی از انحصار کلوب کشورهای شمال خارج و به کشورهای جنوب راه پیدا کند. علی الخصوص مورد خاصی همانند نظام جمهوری اسلامی ایران که دغدغه صدور انقلاب اسلامی خود و حمایت از مستضعفان را به عنوان یک اصل در سه دهه گذشته درسر داشته و دارد. حتی با روی کار آمدن دولت یازدهم به ریاست حسن روحانی، که برخی تحلیل گران گمانه زنی هایی پیرامون تغییر ادبیات و استراتژی در سیاست خارجی داشتند، علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی دولت حسن روحانی در گفت‌وگو با شبکه پرس‌تی.وی صریحا اعلام کرد جمهوری اسلامی ایران از آمادگی کامل برای کمک به کشورهای همسایه جهت بهره‌‌گیری از انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای برخوردار است. (7)
جمهوری اسلامی همچنین تحریم های غرب به رهبری ایالات متحده را با محاصره اقتصادی ایجاد شده از سوی بریتانیا همسان دانسته است و نیز شباهت هایی بین مذاکرات تو خالی طی این دو بحران برقرار و استدلال کرده است که در هر دو مورد، قدرت های غربی مطلقا وانمود می کنند که از آمادگی لازم برای پذیرش «مصالحه منصفانه» برخور دارند، اما در واقع امر و به طور محرمانه و بعضا حتی در نطق‌های رسمی، پیوسته بر خواسته هایی اصرار می ورزند که از سوی جمهوری اسلامی ایران قابل پذیرش نیست. در سال های 32 – 1330، نیت واقعی سرنگونی مصدق بود، اما اکنون، نیت اصلی سرنگونی جمهوری اسلامی و یا تغییر رفتار رهبران ایران است.
همچنین که حضرت آیت الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران در بهمن‌ماه 1392 در دیدار با مردم آذربایجان گفت: تصور برخی دولتمردان دولت قبلی و همچنین برخی دولتمردان دولت فعلی این است که اگر ما در قضیه هسته ای، با امریکا مذاکره کنیم، موضوع حل می شود. من هم به دلیل اصرار آنها بر مذاکره در خصوص موضوع هسته ای، گفتم مخالفتی ندارم اما همان موقع هم تاکید کردم که خوشبین نیستم. نشانه های خوشبین نبودن، اکنون در حال آشکار شدن است و دلیل بارز آن هم، اظهارات سخیف و توهین‌آمیز سناتورها و مقامات امریکایی بر ضد ملت ایران است.(8)
ویژه نامه «هسته های معلق»
ـــــــــــــــــــــــــــ
پی‌نوشت‌ها:
1-Mark Gasiorowski, "The Truth About the 1953 Coup,” Le Monde Diplomatique, October 2000.
2-http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB28/#documents
3-http://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html
4. دکتر دونالد ويلبر فارغ التحصيل معماري از دانشگاه پرينستون است و کتاب هاي متعددي در زمينه معماري خاورميانه اسلامي منتشر کرده است. او در سال 1986 خاطراتش را منتشر کرد و در آن مدعي شد که کودتاي ايران از ساير عمليات بعدي مشابه آمريکا متمايز بود زيرا طراحان کودتا ايرانيان را در انتخاب دو راه- بي ثباتي يا حمايت از شاه- آزاد گذاشتند و به اين دليل کودتا از حمايت گسترده مردم برخوردار شد. ويلبر در اين کتاب، با اجازه مقامات سيا، به تاريخچه سرّي کودتا، نوشته خود، ارجاع داده و افزوده است: «اگر طراحان عمليات خليج خوک‌ها اين تاريخچه را خوانده بودند به چنين عملياتي دست نمي‌زدند.» وی يکي از طراحان عمليات، که سند منتشر شده در روزنامه نیویورک تایمز را در مارس 1954، هفت ماه پس از کودتا، انجام داده است. ويلبر در سال 1997 در 89 سالگي درگذشت.
5. سند ویلبر 15 سال پس از تهيه، در مارس 1969، در تيراژ محدود و با طبقه بندي "سرّي" به عنوان بولتن دروني سيا، در 193 صفحه منتشر شده است. ويرايش و نشر اين بولتن را «دين داج»، مورّخ اداره کل خاورنزديک سيا، به عهده داشته و در صفحه دوّم يادداشت زير را افزوده است: اين اوراق، با عنوان سرنگوني مصدق نخست وزير ايران، در مارس 1954 به وسيله دکتر دونالد ن. ويلبر، که نقش فعالي در عمليات داشت، نگاشته شد. اين بررسي مکتوب شد زيرا مطلوب به نظر مي رسيد در زماني که اسناد يک عمليات مهم به سهولت در دسترس است و خاطرات کارکناني که در آن شرکت داشته اند هنوز تازه است، گزارشي ثبت شده از آن تهيه شود. به علاوه، مقتضي احساس مي شد که بر نتايج معين به دست آمده پس از اتمام عمليات تأکيد شود و برخي از اين تجارب به شکل پيشنهادات قابل کاربرد در آينده، در عمليات مشابه، بيان گردد.
6. سخنرانی باراک اوباما در 16 ژانویه 2014 / 16 دی 1392 در مؤسسه «بروکینگز» Brookings Institution
7. گفت وگوی علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی شبکه Press TV . 17/11/1392
8. بیانات حضرت آیت الله خامنه ای در دیدار با مردم آذربایجان 28/11/1392
http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=25363