فریده شریفی
آلودگی هوا یکی از مشکلات بزرگ در بسیاری از کشورهای جهان است که سلامتی انسان‌ها را به طور جدی به خطر انداخته است، این معضل جدی قرن حاضر به گونه‌ای است که هم به طور مستقیم و به یکباره جان انسان‌ها را می‌گیرد و مرگ ناشی از سکته قلبی، مغزی و بیماری‌های تنفسی را افزایش می‌دهد و هم به تدریج در کل سیستم بدن تأثیر می‌گذارد و مرگ تدریجی به وجود می‌آورد.
هنگام آلودگی هوا، افراد زودرنج‌تر، پرخاشگر و عصبانی‌تر می‌شوند، یعنی با اینکه در گذشته هم این مشکلات را داشته‌اند اما حالا خیلی زودتر به استرس‌ها، واکنش و حساسیت نشان می‌دهند.
خیلی وقت است افرادی که در شهرهای بزرگ زندگی می‌کنند آسمان آبی و پر پرنده و ابرهای سفید و جورواجور نمی‌بینند.
انگار همه عادت کرده‌اند که آسمان شهر را دودآلود و غبارآلود ببینند، این در حالی است که کارشناسان هواشناسی و محیط زیست بارها درباره آلودگی هوا و تأثیر مستقیم آن بر سلامت انسان‌ها هشدار داده‌اند.
آلاینده‌های خطرناکی که از سوخت خودروها ناشی می‌شود مانند مونواکسید کربن و سرب آثار زیانباری بر سلامت جسمی افراد وارد می‌کند و احتمال ابتلا به سرطان، بیماری‌های قلبی و عروقی را افزایش می‌دهد، به علاوه سلامت روانی افراد را هم تهدید می‌کند.
آلودگی هوا، اکسیژن‌رسانی به مناطق مختلف مغز را با مشکل مواجه می‌کند و اختلالات زیادی مانند افسردگی، پرخاشگری، فراموشی، کند شدن فعالیت‌های ذهنی و... به وجود می‌آورد.
وقتی در کنار آلودگی هوا به پدیده وارونگی هوا نیز دچار شویم دیگر وضعیت از حد بحرانی هم می‌گذرد و به حد فاجعه‌آمیز می‌رسد!
پدیده وارونگی هوا
در سال‌های اخیر که با معضل آلودگی هوا مواجه بوده‌ایم از واژه «وارونگی هوا» هم مطلع شده‌ایم و طی سال‌های گذشته چندین روز هم به خاطر این پدیده خطرناک و مضر، مدارس، ادارات، دانشگاه‌ها و کلیه مؤسسات تعطیل شد تا سلامتی مردم بیش از این مورد آسیب و خطر قرار نگیرد.
به گفته کارشناسان محیط زیست با افزایش مصرف سوخت دمای هوای سطح زمین زیاد می‌شود و این هوای گرم هنگام بالا رفتن با لایه‌ای هم دما که توسط تابش خورشید در طبقات فوقانی جو تشکیل شده برخورد می‌کند و این مسئله مانع جابه‌جایی و تبادل هوا می‌شود. نتیجه آن تشکیل یک سطح پوششی بالای شهر است که با گذشت زمان و افزایش فعالیت‌های انسانی و به دلیل حبس هوا در زیر این لایه، مواد آلاینده و گازهای سمی تولید شده بالا نمی‌روند و فقط در سطح زمین باقی می‌مانند.
خانمی که در پارک شریعتی روی نیمکتی نشسته و در حال گفت‌وگو با همسالان خود می‌باشد در پاسخ به سؤال گزارشگر کیهان درباره آلودگی هوا می‌گوید: «چند روز بود که به خاطر آلودگی هوا از خانه خارج نشدم و خودم را سرگرم کارهای خانه کردم اما امروز حوصله‌ام سر رفت و تصمیم گرفتم به پارک بیایم تا با دوستان دیداری داشته باشم و روحیه خود را عوض کنم.»
وی اضافه می‌کند: «ایجاد فضای سبز در تهران یکی از مؤثرترین راه‌ها برای کاهش آلودگی هوا است هر چند که این مسئله به تنهایی کافی نیست اما بسیار تأثیرگذار است و مانند اکسیژن می‌تواند به بدن آلوده شهر هوارسانی کند.»
به گفته این شهروند، قراردادن گلدان در محیط خانه و ایجاد فضای سبز در منازل هم کمک مؤثری برای کاهش آلودگی هوا است و هم روحیه انسان از دیدن فضای سبز شاد و سرزنده  می‌شود و هم از نظر تنفسی کمک مؤثری برای مقابله با آلودگی هوا است.
یکی دیگر از شهروندانی که در پارک حضور دارد به گفت‌وگوی ما می‌پیوندد و یادآوری می‌کند که اگر هر شهروندی به سهم خود تلاش کند خودروی شخصی به خیابان‌ها نیاورد به خصوص در روزهایی که میزان آلاینده‌ها در هوا به حداکثر می‌رسد می‌توان به کاهش آلودگی هوا و مقابله با این بحران خطرناک امیدوار بود.
وی اضافه می‌کند: «سال‌ها پیش زمانی که تهران به عنوان پایتخت انتخاب شد دره سرسبز و خوش‌آب و هوایی بود که پر از درخت و گیاهان زیبا بود و به خاطر همین شرایط خوب آب و هوایی مشهور بود اما الآن به خاطر ساخت و سازهای بی‌رویه، برج‌سازی و تمرکز ادارات و صنایع در این شهر دیگر شباهتی به قبل ندارد و محیط سالمی برای زندگی نیست، اما با یاری یکدیگر و همکاری مسئولان و نهادهای ذی‌ربط می‌توان دوباره سرسبزی، شادابی، طراوت و سرزندگی را به تهران بازگرداندو با مشکل آلودگی هوا مقابله کرد.
خوشبختانه در اغلب افراد سالم با برطرف شدن آلودگی هوا علائم ناشی از آن هم برطرف می‌شود اما برخی از افراد نسبت به آلودگی حساسیت بیشتری از خود نشان می‌دهند.
ریه‌های کودکان نسبت به آلودگی حتی با میزانی کمتر واکنش نشان می‌دهند و دچار برونشیت و گوش درد می‌شوند. مبتلایان به بیماری‌های قلبی یا ریوی نیز با شدت بیشتری به هوای آلوده واکنش نشان می‌دهند این افراد در طول دوره آلودگی شدید هوا باید فعالیت‌های خود را در بیرون خانه محدود کنند و از مراقبت‌های پزشکی بیشتری برخوردار شوند.
عوامل آلوده کننده هوا
موجودات زنده برای ادامه حیات خود در روی زمین به سه عنصر، آب، خاک و هوا نیاز دارند و بدون این عناصر ادامه زندگی ممکن نیست. اما در بین این سه عامل هوا تأثیر مستقیم و سریعی در ادامه حیات موجودات دارد به نحوی که هیچ موجود زنده‌ای بدون هوا قادر به ادامه زندگی حتی برای چند دقیقه محدودهم نیست. کارشناسان محیط زیست آلودگی هوا را به دو نوع قابل مشاهده وغیرقابل مشاهده تقسیم‌بندی می‌کنند که هر دو روی سلامت موجودات اثر منفی می‌گذارد. در آلودگی قابل مشاهده، ذرات معلق، گرد و خاک و ذرات آلوده کننده معمولاً قابل مشاهده هستند اما در آلودگی‌های غیر قابل مشاهده گازها و سمومی که در هوا پراکنده هستند نامرئی و غیرقابل مشاهده هستند.
سوخت‌های فسیلی، گازهای خروجی کارخانه‌ها، حشره‌کش‌ها، آفت‌کش‌ها، کودهای آمونیاکی، مواد پاک کننده خانگی، لوازم نقاشی و... از جمله عوامل آلوده کننده هوا هستند اما شاید هیچ‌کدام به اندازه آلودگی که ناشی از سوخت اتومبیل‌ها است هوا را آلوده نمی‌کند. آلاینده‌های اصلی هوای تهران و کلان‌شهرها شامل مونواکسیدکربن، اکسیدهای نیتروژن، گوگرد، ترکیبات آلی فرار و ذرات معلق می‌باشند که ذرات معلق از میان این آلاینده‌ها از همه خطرناک‌تر است، سازمان بهداشت جهانی این ذرات را خطرناکتر از هر آلاینده‌ای برای سلامت انسان می‌داند، در واقع عامل اصلی مرگ و میرهای ناشی از آلودگی هوا مربوط به ذرات معلق است. این ذرات سیستم تنفسی انسان را مورد حمله قرار می‌دهند و کودکان و بزرگسالان بیش از همه در معرض نفوذ این ذرات به درون ریه‌هایشان می‌باشند. بیش از 70 درصد از ذرات معلق در هوای تهران مربوط به خودروها است.
یک پزشک متخصص مغز و اعصاب در این باره می‌گوید: «آلودگی هوا ناشی از سوخت نامناسب خودروها در کودکان و افراد سالمند تأثیر زیادی دارد و باعث اختلالات ذهنی، تولد کودکان مبتلا به نقص عضو و بروز سکته‌های قلبی و مغزی در بزرگسالان می‌شود.»
وی اضافه می‌کند: «بیماری‌های پارکینسون (لرزشی)، آلزایمر (فراموشی) و افسردگی از جمله بیماری‌هایی است که با آلودگی هوا در بزرگسالان تشدید می‌شود و پیامدهای خطرناکی به همراه دارد.»
این متخصص مغز و اعصاب همچنین می‌گوید: «یکی از دلایل مستقیم پرخاشگری کودکان را هم باید در آلودگی هوا جست‌وجو کرد چرا که هوای سالم و پاک، روح و روان کودکان را مفرح و شاداب می‌کند و انگیزه کار و تلاش و بازی به آنها می‌دهد در حالی که هوای آلوده و ناسالم باعث افزایش روحیه اضطراب، نگرانی افسردگی و پرخاشگری در کودکان و نوجوانان می‌شود.»
آمارهای تکان دهنده
معضل آلودگی هوا سال‌هاست که زنگ‌های خطر را برای مردم به صدا درآورده است و خطر مرگ و میر شهروندان کلان شهرها با افزاش ذرات معلق افزایش یافته است. مرگ بین 7 تا 9 هزار نفر در سال یعنی تقریباً هر ساعت یک نفر، از مهم‌ترین عوارض آلودگی هوا در شهر تهران است و این در حالی است که مردم در گسترش آلودگی کمترین تقصیر را دارندو بیشترین بها را می‌دهند! بیماری‌های قلبی، عروقی، عصبی، پرخاشگری، افسردگی، سرطان، اختلالات جنینی، زایمان زودرس، ضایعات کبدی، تنگی نفس، انواع عفونت‌های تنفسی همچون برونشیت، آسم، پوکی استخوان، آلزایمر و... از جمله بیماری‌هایی است که تجمع بیش از حد سرب در هوا و آلودگی هوا در شهر تهران برای شهروندان به بار آورده و کسی هم پاسخگو نیست!
براساس آمار ارائه شده از سوی بانک جهانی در سال 2016 میلادی خسارات ناشی از آلودگی هوا در ایران به 16 میلیارد دلار ر سیده که سالانه مرگ و میر ناشی از آلودگی هوا در ایران حدود پنج هزار و 100 میلیارد ریال، شیوع امراض حدود چهار هزار و 100 میلیارد ریال و هزینه‌های بیماری دو هزار و 100 میلیارد ریال خسارت در پی داشته است.
راه‌های مقابله با آلودگی هوا
برای سنجش کیفیت هوا از معیاری به نام ضریب کیفیت هوا استفاده می‌شود که برحسب شدت آلودگی از صفر تا 500 درجه‌بندی می‌شود، شاخص بالای 100 نشان دهنده هوای ناسالم است.
مهرنوش عظیمی کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری در این باره می‌گوید: «در روزهایی که میزان آلودگی هوا بالاست افراد باید فعالیت‌های جسمانی خود را کم کنند و در صورت امکان از خانه خارج نشوند، چرا که میزان آلاینده‌های هوا در داخل خانه کمتر از خارج است.»
وی اضافه می‌کند: «از فعالیت‌های ورزشی هم باید جداً خودداری شود زیرا در نتیجه ورزش احتیاج به اکسیژن بیشتری برای تنفس ایجاد می‌شود و هوای آلوده بیشتری به درون ریه‌ها نفوذ پیدا می‌کند.»
این کارشناس به نقش دولت هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «بسیار ضروری است که دولت و نهادهای مسئول بر اهمیت هوای پاک در محیط زیست تأکید داشته باشند و تولید گازهای گلخانه‌ای که منجر به دود می‌شود یا افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی را محدود سازند. به علاوه دولت باید شرایطی را به وجود آورد که هم فضای سبز شهرها را گسترش دهد و هم دسترسی به سوخت‌های پاک را برای مردم فراهم کند که البته مشارکت و همکاری مردم هم در این زمینه بسیار ضروری و واجب است.»