عربستان از زمان آغاز بحران سوریه در سال 2011 نقش پررنگی در حوادث این کشور ایفا کرده است. سعودی‌ها به محض شروع برخی اعتراضات مردمی در تعدادی از استان‌های سوریه به جای تلاش برای حل‌وفصل بحران ایجاد شده، خود به معرکه‌گردان اصلی تبدیل شدند و با حمایت‌های مالی و تسلیحاتی از مخالفان دولت دمشق، زمینه لازم برای آغاز یک جنگ داخلی در سوریه را فراهم کردند. طی بیش از شش سال و نیمی که از آغاز بحران سوریه سپری می‌شود، حمایت‌های مالی و تسلیحاتی عربستان از گروه‌های تروریستی- تکفیری در این کشور قطع نشده و یا حتی کاهش هم پیدا نکرده است؛ حمایت‌هایی که تحت عناوین فریبنده‌ای همچون «کمک به گروه‌های مسلح معتدل و یا میانه‌رو» به تکفیری‌ها ارائه شده‌اند. با این حال، مدتی است که زمزمه‌های تغییر سیاست‌های عربستان در قبال بحران سوریه به گوش می‌رسد؛ زمزمه‌هایی که طی قریب به سه هفته گذشته در گذر زمان، تقویت نیز شده‌اند.
***
سازماندهی مجدد مخالفان
در روز 3 آگوست سال جاری میلادی (12 مرداد) بود که «عادل الجبیر» وزیر خارجه عربستان نشست مشترکی را با هیئت عالی معارضان سوری به ریاست «ریاض حجاب» برگزار کرد. در ابتدا این گونه استنباط می‌شد که نشست میان سران عربستان و اعضای ارشد معارضان سوری همچون ده‌ها نشست طی سال‌های گذشته با هدف آمادگی جهت شرکت در مذاکرات سیاسی آینده در ژنو، برگزار شده است. اما اخبار منتشر شده در رسانه‌ها نشان داد که موضوع مورد بحث در این جلسه مسئله دیگری بوده است. پس از این نشست، ریاض حجاب در میان خبرنگاران حاضر شد و به سؤالات آنان پاسخ داد. وی درخصوص محتوای نشست معارضان با وزیر خارجه سعودی گفت: «الجبیر در این نشست بر لزوم اتخاذ یک رویکرد جدید و متناسب با واقعیت‌های میدانی در سوریه توسط مخالفان تأکید کرد». وی در ادامه افزود: الجبیر همچنین خواستار بررسی نتایج منازعات میان مخالفان و نیروهای سوری طی سال گذشته شد.
علاوه برآنچه که ذکر شد، عادل الجبیر همچنین در جلسه فوق خواستار سازماندهی مجدد معارضان سوری و گسترده‌تر شدن دامنه مشارکت در این هیئت شده است. وزیر خارجه سعودی از معارضان خواسته تا اعضای هیئت‌های مخالفان سوری در مسکو و قاهره را نیز به سمت خود جذب کنند تا بدین‌ترتیب، ساختار هیئت معارضان بازسازی شود. پس از انتشار این اخبار، وزارت خارجه سعودی با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد که اظهارات الجبیر در نشست با معارضان،‌ اشتباه تفسیر شده است و موضع ریاض در قبال بحران سوریه ثابت است. این درحالی است که سلسله رخدادهای بعدی نشان داد که عربستان در صدد تغییر سیاست‌های خود در قبال بحران سوریه است.
الجبیر: چاره‌اندیشی کنید
روز 24 آگوست (2 شهریور) یک مقام آگاه سعودی به خبرگزاری آمریکایی «آسوشیتدپرس» اعلام کرد که عادل الجبیر معارضان سوری را خطاب قرار‌داده و به آنها گفته است: «بهتر است به فکر چاره باشید و راهکار جدیدی را اتخاذ کنید». این مقام سعودی که نخواست نامش فاش شود، در ادامه می‌گوید: «اصلی‌ترین مسئله در سوریه ماندن یا نماندن اسد است و بدون شک اتخاذ راهکار جدید نیز ناظر برهمین مسئله است». انتشار چنین خبری در رسانه‌ها با توجه به جنجال‌های نشست حدود سه هفته پیش میان الجبیر و معارضان سوری، گمانه‌زنی‌ها پیرامون تصمیم ریاض برای تغییر در سیاست‌های خود در قبال بحران سوریه را بیش از پیش قوت بخشید. اینگونه به نظر می‌رسد که عربستان با توجه به حجم شکست‌هایی که در منطقه متحمل شده است و البته پیامدهای وخیم این شکست‌ها بر اقتصاد ریاض طی سال‌های گذشته، در صدد است تا معارضان سوری را وادار به اتخاذ رویکردی جدید در قبال دولت دمشق کند.
عقب‌نشینی ریاض
همانگونه که پیشتر ذکر شد، الجبیر از معارضان تجدیدنظر در ساختارشان را خواستار شده و پیشنهاد جذب مخالفان سوری در مسکو و قاهره را به آنها داده است. نگاهی به مواضع مخالفان سوری مستقر در مسکو و قاهره کاملا گویای این واقعیت است که آنها خواستار بقای بشار در مسند قدرت در طول دوره انتقالی در سوریه هستند و ورود به مذاکرات و گفت‌وگوهای سیاسی را بدون مطرح کردن هیچگونه پیش‌شرطی همواره نصب‌العین خود قرار‌ داده‌اند. در نقطه مقابل، معارضان سوری که از آنها به عنوان «هیئت ریاض» یاد می‌شود هیچگاه چنین مواضعی اتخاذ نکرده و اساسا با آنها مخالف هستند. هیئت معارضان سوری به ریاست «ریاض حجاب» در واقع، تحقق چنین مسئله‌ای را به مثابه موافقت با بقای بشار اسد در قدرت در دوره انتقالی می‌داند.
پس از مقاومت «ریاض حجاب» در قبال خواسته عادل الجبیر، اختلافات میان دو طرف بالا گرفت. ریاض حجاب عربستان را تهدید کرد که در صورت پافشاری بر خواسته خود مبنی بر جذب اعضای هیئت‌های مخالف سوری ساکن مسکو و قاهره در ائتلاف معارضان، از سمت خود کناره‌گیری خواهد کرد. در راستای همین اختلافات بود که وزیر خارجه سعودی از حضور در نشستی که قرار بود در تاریخ 9 آگوست با معارضان در ریاض برگزار کند، امتناع و قائم‌مقام وزارت خارجه عربستان به جای وی، در این نشست مشارکت کرد. عدم مشارکت الجبیر در این نشست که با هدف بررسی تحولات سیاسی و میدانی در ریاض برگزار شد، از وجود اختلافات عمیق میان مقامات سعودی و سران معارضان سوری در قبال بحران سوریه به صورت عام و مسئله بقای بشار اسد در قدرت به صورت خاص، پرده برداشت. اما سؤالی که در این میان مطرح می‌شود، این است که چه چیزی موجب شده تا سیاست‌های ریاض پس از گذشت بیش از شش سال و نیم در قبال سوریه تغییر کند؟
توهم آل‌سعود
بدون شک خاندان سعودی اکنون به این مسئله پی برده‌اند که در سوریه دچار ‌اشتباه محاسباتی بسیار بزرگی شده‌اند. سعودی‌ها در ابتدا گمان می‌کردند که در مدت کوتاهی قادر به زیر کشیدن دولت دمشق هستند و می‌توانند از این طریق سیاست اصطلاحا «با یک تیر و دو نشان» را پیاده‌سازی کنند؛ از یک سوی، یکی از بازوان قدرتمند محور مقاومت را قطع کرده و موجبات گسترش نفوذشان در منطقه را افزایش دهند و از سوی دیگر، با نشاندن عوامل خود بر کرسی قدرت در سوریه، منابع نفتی آن را به غارت ببرند. با تمام این‌ها، عربستان طی بیش از شش سال و نیم اخیر موفق به تحقق هیچیک از این اهداف نشده است. دولت دمشق همچنان با قدرتِ برآمده از آراء ملت به کار خود ادامه می‌دهد و دست متجاوزان نیز هنوز به منابع نفتی آن نرسیده است؛ هرچند که منابع نفتی در مناطق تحت تصرف تکفیری‌های داعش در سوریه نیز به دست ترکیه می‌رسد و نه عربستان. افزون براین، خوش‌رقصی سعودی‌ها برای صهیونیست‌ها در سوریه جهت تضعیف قدرت نیروهای مقاومت در این کشور هم پس از این سال‌ها به نتیجه نرسید تا ناکامی دیگری به پرونده ریاض در سوریه اضافه گردد.
دستاوردهای مقاومت
تروریست‌های تکفیری تحت‌الحمایه عربستان پس از ظهور در سوریه موفق شدند بر تعدادی نه چندان کم از مناطق استراتژیک در این کشور سیطره یابند. تکفیری‌ها حتی با بکارگیری شگردهای خاص خود از طریق قتل و کشتار و همچنین ایجاد موجی از ترس و وحشت در صفوف غیرنظامیان، حتی توانستند برای چند سال کنترل برخی مناطق راهبردی سوریه را نیز در دست داشته باشند. همین مسئله موجب شد تا سعودی‌ها و هم‌پیمانان آنها کار دولت سوریه را به ظاهر تمام شده فرض کنند اما ورود متحدان دمشق یعنی حزب‌الله و جمهوری اسلامی ایران به کارزار سوریه همه چیز را به کلی دگرگون ساخت. پس از آن بود که نیروهای مقاومت دستاوردهای مهم و راهبردی در عرصه میدانی را یکی پس از دیگری محقق ساختند؛ از آزادی «القصیر» گرفته تا شکست محاصره شهرک‌های شیعه‌نشین «نبل» و «الزهراء». کار تاجایی پیش رفت که در 12 دسامبر سال 2016 شهر حلب به طور کامل به کنترل نیروهای مقاومت درآمد. پیش از آغاز نبرد بزرگ حلب، از این نبرد به عنوان «أم‎‌المعارک» یاد می‌شد و از پیروز آن نیز به عنوان «فاتح میدان نبرد» نام بُرده می‌شد. از آن زمان تا کنون سلسله دستاوردهای میدانی و نظامی نیروهای مقاومت به مراتب افزایش پیدا کرده و مرزهای مشترک با لبنان و اردن را نیز فرا گرفته است. چنین دستاوردهایی مقامات ریاض را به کلی از تحقق پیروزی در برابر نیروهای سوری در صورت ادامه کمک به معارضان و تروریست‌ها ناامید ساخته است.
نادیده گرفته شدن ریاض
مدتی است که توافق مناطق کاهش تنش در سوریه با نقش‌آفرینی روسیه و آمریکا به مرحله اجرایی درآمده است. اکنون در مناطق واقع در حومه ادلب و مناطق همجوار آن، مناطق شمال شرقی حومه لاذقیه، حومه غربی حلب، حومه شمالی حماه و بخش‌هایی از دیرالزور توافق مناطق کاهش تنش به اجرا درآمده است. ازهمین روی، عربستان شاهد نوعی از همکاری‌های بین‌المللی در جهت کاهش تنش در سوریه بوده؛ همکاری‌هایی که صد البته موازنه قدرت را به نفع نیروهای سوری تغییر داده است. مقامات سعودی به خوبی دریافته‌اند که قدرت‌های جهانی در تصمیم‌گیری‌های خود برای سوریه هیچ ارزشی برای خواست و اراده ریاض قائل نیستند. به همین دلیل، به نظر می‌رسد اکنون خاندان سعودی درصددند تا پیش از حذف کامل و ذلت‌بار ریاض از معادلات بین‌المللی در سوریه، برای حفظ اندک آبروی باقی مانده خود، سیاست‌هایشان در قبال دولت دمشق را تغییر دهند.
تغییر یکباره سیاست‌های عربستان در قبال دولت دمشق نمی‌تواند با سلسله ناکامی‌های بزرگ خاندان سعودی در منطقه طی سال‌های گذشته بی‌ارتباط بوده باشد. عربستان طی سال‌های گذشته به صورت مستقیم در یمن و به صورت غیرمستقیم در سوریه و عراق دست به اقدام نظامی زد و ماجراجویی‌های بزرگی را در منطقه کلید زد؛ ماجراجویی‌هایی که سعودی‌ها هیچگاه گمان نمی‌کردند که نتایج هیچیک از آنها به نفعشان تمام نشود. در عراق، سعودی‌ها به شدت از تکفیری‌های داعش حمایت کرده و سخت‌ترین فشارها در عرصه دیپلماتیک را بر نیروهای مقابل آنها یعنی نیروهای «حشد‌الشعبی» اعمال کردند. با تمام این‌ها، امروز شاهد آن هستیم که آخرین دژ داعش در عراق نیز در شهر تلعفر درحال فروریختن است و این گروه تروریستی دیگر در عراق، هیچ پایگاهی ندارد. شکست تکفیری‌های مورد حمایت عربستان در عراق نیز موجب شده تا ریاض همچون در سوریه، به تجدیدنظر در سیاست‌هایش در قبال این کشور مبادرت ورزد. درهمین ارتباط، روز 10 آگوست سال جاری میلادی «محمد بن سلمان» ولیعهد سعودی اعلام کرد که ریاض به دنبال گسترش صلح و ثبات در عراق است. وی همچنین در سخنانی از اهتمام کشورش بر توسعه روابط با دولت بغداد در زمینه‌های گوناگون خبر داد.
ناکامی در یمن
ناکامی عربستان در تحقق اهدافی که به خاطر آن، فقیرترین کشور عربی یعنی یمن را هدف تجاوز نظامی وحشیانه قرار‌داد نیز ازجمله دیگر عواملی محسوب می‌شود که ریاض را وادار به چرخش موضع در برخی سیاست‌های منطقه‌ای خود کرده است. عربستان انتظار مقاومت جانانه ارتش و کمیته‌های مردمی یمن در برابر حملات تجاوزکارانه خود به این کشور از زمین، آسمان و هوا را نداشت. سعودی‌ها در حمله به یمن از تحقق اهداف خود یعنی بازگرداندن «عبد ربه منصورهادی» رئیس‌جمهوری مستعفی یمن به کرسی قدرت و همچنین تسلط بر مناطق استراتژیک این کشور ناکام ماندند. زمزمه‌هایی به گوش می‌رسد که نشان می‌دهد آنها علاوه بر سوریه و عراق، در یمن نیز به دنبال تغییر موضع خود هستند. درهمین راستا، برخی رسانه‌ها اعلام کردند که بر اساس اسناد به دست آمده از ایمیل‌های هک‌شده «یوسف العتیبه» سفیر امارات در واشنگتن، «محمد بن سلمان» ولیعهد سعودی در جریان دیدار با برخی مقامات آمریکایی نسبت به خروج ریاض از جنگ ابراز تمایل کرده است.
بحران مالی
حمایت‌های مالی گسترده سران سعودی از گروه‌های تروریستی- تکفیری در سوریه و عراق و همچنین هزینه‌های جنگی آنها در یمن طی سال‌های گذشته برای عربستان سعودی پیامدهای اقتصادی وخیمی را نیز به دنبال داشته است. به دنبال صرف همین هزینه‌های هنگفت بوده است که سعودی‌ها طی چند سال اخیر با کسری بودجه بی‌سابقه‌ای مواجه شده‌اند؛ به گونه‌ای که وضعیت اقتصادی آنها تحت‌الشعاع قرار گرفته است. عربستان برای جبران کسری بودجه خود راهکار «ریاضت اقتصادی» را در پیش گرفت و دستمزد کارکنان شرکت‌های دولتی و خصوصی در این کشور را به شدت کاهش داد. سعودی‌ها برای پُر کردن خلأ کسری بودجه همچنین به افزایش مالیات‌ها و افزایش جریمه‌های تخلفات مختلف در کشور متوسل شدند؛ هرچند که چند ماه پیش تعداد کمی از بندهای سیاست ریاضت اقتصادی در عربستان ملغی اعلام شد. عربستان در سال 2015 بی‌سابقه‌ترین رقم کسری بودجه در طول 16 سال اخیر را تجربه کرد، چراکه برای اقتصاد عربستان در این سال بیش از 98 میلیارد دلار کسری بودجه ثبت شد. کسری بودجه سعودی‌ها در سال 2016 نیز قریب به 80 میلیارد دلار بود که این رقم، خود ناکامی بزرگی برای اقتصاد عربستان به شمار می‌رود. در سال جاری میلادی نیز ارقام مختلفی درخصوص کسری بودجه عربستان شنیده می‌شود که بیشترین آنها تاکنون 52 میلیارد دلار بوده است. پر واضح است که سلسله ناکامی‌های اقتصادی سال‌های گذشته در عربستان نشأت گرفته از سیاست‌های جنگ‌طلبانه خاندان سعودی در منطقه بوده است. اکنون که پیامدهای داخلی وخیم این سیاستهای نابخردانه آشکار شده، سعودی‌ها به منظور جلوگیری از بدتر شدن اوضاع اقتصادی و به تبع آن ظهور و بروز اعتراضات مردمی، تصمیم گرفته‌اند در سیاست‌های منطقه‌ای خود تجدیدنظر کنند.
سخن پایانی
با گذشت چندین سال از بحران سوریه و توفیقات نیروهای سوری در نبرد با تکفیری‌ها که در واقع به نیابت از حامیانشان با نیروهای مقاومت می‌جنگند، دایره شمول موافقان بقای بشار اسد در قدرت روز به روز گسترده‌تر شده و می‌شود. در این میان، عربستان نیز که به خوبی به پیامدهای داخلی و خارجی اقدامات مخرب خود در منطقه و به ویژه در سوریه پی برده است، تلاش می‌کند تا از باتلاقی که در آن گرفتار شده نجات پیدا کند؛ هرچند که باید منتظر ماند و دید که آیا تغییر مواضع ریاض در قبال سوریه و دیگر کشورهای منطقه تنها در حد حرف و کلام است و یا در عرصه عمل نیز خاندان سعودی شجاعت سر دادن فریاد ندامت و پشیمانی را دارند؟
منبع: فارس