ابعادی از مظلومیت حضرت زهرا (س)
آیت الله مکارم شیرازی
در مطلب حاضر به برخی جنبه‌های مظلومیت حضرت فاطمه(س) ازجمله نامشخص بودن تاریخ شهادت و مدفن ایشان اشاره شده است.این مطلب که از حوزه نیوز انتخاب شده برگزیده‌ای از آثار مکتوب آیت‌الله مکارم شیرازی می‌باشد.
***
با اينكه زندگانى بانوى اسلام، حضرت زهرا، سيده نساء العالمين بسيار كوتاه بود؛ ولى شرح حال او و مصائبش بسيار طولانى است.(1) لذا مصيبت زهرا (س) فوق العاده جانكاه است(2)فاطمه زهرا همانگونه که از زیارت نامه آن حضرت پیداست «السلام عليك ايتها المظلومهًْ المغصوبهًْ؛ سلام بر تو اى ستمديدهاى كه حقت غصب شده»(3)، از تمام جهات مظلوم است.(4)
شرح مظلومیت حضرت زهرا (س) در آه سوزان على (ع)
امام علی(ع) هنگامی كه جسم پاك زهراى مرضيه را با دست خود در قبر مى گذارد سخنان پرسوز و گداز را مى‌گويد، سخنانى كه از يكسو دليل بر عظمت بانوى اسلام فاطمه زهرا و از سوى ديگر نشانه شدت ناراحتى امام از فراق جانگداز اوست.(5)
امام بهترين و مناسب ترين مخاطب؛ يعنى رسول خدا صلى الله عليه وآله را انتخاب كرده و با او درد دل مى‌كند، (6)با اينكه محتواى سخنان امام، شكوائيه دردناكى است؛ ولى ادب كلام ايجاب مى كند كه از سلام و درود بر پيامبر شروع كند.(7)در این میان جمله (السريعهًْ اللحاق بك؛ و به سرعت به تو ملحق شده است) اشاره پرمعنايى به مصائب شديد حضرت فاطمه زهرا دارد كه او را در بهترين سال هاى جوانى به ديار باقى منتقل ساخت.(8)
امام در ادامه خطاب به پيامبر اكرم (ص) عرض مى كند: «اى رسول خدا! از فراق دختر برگزيده و پاكت، پيمانه صبرم لبريز شده و طاقتم از دست رفته است، هرچند پس از روبرو شدن با غم بزرگ فراق و مصيبت دردناك تو، اين مصيبت براى من قابل تحمل شده است».(9)
آنگاه امام بار ديگر به شرح مصيبت حضرت زهرا باز مى گردد و خطاب به پيامبر عرضه مى‌دارد: «(اى رسول خدا) امانتى را كه به من سپرده بودى هم اكنون باز پس داده شد و گروگانى كه نزد من بود گرفته شد؛ ولى اندوهم جاودانى است و شبهايم همراه بيدارى و بى قرارى؛ تا آن زمان كه خداوند منزلگاهى را كه تو در آن اقامت گزيده اى برايم برگزيند (و به تو ملحق شوم)»؛ (فلقد استرجعت الوديعهًْ...).(10)
اين عبارت كه از شدت اندوه على (ع) در برابر حادثه غمانگيز شهادت حضرت زهرا حكايت مى‌كند به خوبى نشان مىدهد كه تا چه حد اين بانوى عزيز در نظر امام على گرامى بود و پيوند عاطفى و روحانى و معنوى آندو به يكديگر عميق و ريشهدار.(11)
جمله «و أما ليلي فمسهد» كنايه از اين است كه بسيار شب‌ها به ياد آن بانوى عزيز مى افتم و خاطره او خواب را از چشم من مى ربايد. گواه اين سخن اشعار معروفى است كه از آن حضرت در فراق حضرت زهرا (س) انشاء فرمود:(12)
نفسي على زفراتها محبوسهًْ
ياليتها خرجت مع الزفرات
لا خير بعدك في الحياة و إنما
أبكي مخافة أن تطول حياتي
جانم گرفتار مصيبت دردناك اوست و اى كاش با آه و ناله از اين تن بيرون مى آمد، بعد از تو زندگى در نظرم بى ارزش است و اگر اشك مى ريزم براى اين است كه مى ترسم بعد از تو عمرم طولانى شود (و همواره گرفتار درد فراق تو باشم).(13)
هتک حرمت به حضرت زهرا (س)
امام علی (ع) در کنار قبر شریف پیامبر اکرم (ص) به گوشه اى از مصائب دردناك حضرت زهرا اشاره كرده، عرضه مى دارد: « (اى رسول خدا) به زودى دخترت تو را آگاه خواهد ساخت كه امت تو در ستم كردن به وى دست به دست هم داده بودند، سرگذشت دردناك او را بى پرده از او بپرس و خبر اين حوادث را از وى بگير. اين حوادث دردناك در زمانى رخ داد كه هنوز مدت زيادى از رحلت تو نگذشته و يادت فراموش نشده بود».(14)
ظاهر اين است كه اين عبارات سربسته كه امير مؤمنان على (ع) براى رعايت ادب در پيشگاه پيامبر آن را زياد نمى شكافد و شرح نمى دهد اشاره به حوادث بسيار اسف انگيزى است كه پس از مدت كوتاهى از رحلت رخ داد؛ هجوم به خانه زهرا، آتش زدن در خانه، اسقاط جنين آن حضرت و بردن امام را به زور به سوى مسجد براى بيعت، حوادثى است كه نه تنها به صورت پررنگ در تاريخ شيعه آمده؛ بلكه در منابع اهل سنت هم، با كمال تعجب صريحاً ذكر شده است.(15)
سرانجام امام در آخرين سخن خود خطاب به پيامبر و بانوى اسلام، زهراى مرضيه چنين مى‌گويد: «درود خدا بر شما هردو باد، درود و سلام وداع كننده؛ نه وداع ناخشنود خسته دل، اگر از كنار قبرت باز گردم به خاطر سبب ملالت نيست و اگر اقامت گزينم (و گريه و زارى) سر دهم هرگز به جهت سوءظن به وعده نيك خداوند در مورد صابران و شكيبايان نمى باشد»؛ (16) آه آه! ولى شكيبايى مى كنم كه شكيبايى بهتر و زيباتر است و اگر بيم آن نبود كه نظام حاكم از جايگاه قبر تو آگاه شوند پيوسته در كنار قبر تو مى ماندم و ناله هايى همچون ناله هاى مادرى كه به داغ فرزندش گرفتار شده، براى اين مصيبت بزرگ سر مى‌دادم. (اى رسول گرامى) خدا مى‌بيند كه دخترت پنهان به خاك سپرده مى شود و حقش (آشكارا) بر باد مى رود و او را از ارثش محروم مى كنند حال آنكه زمان زيادى نگذشته و نامت فراموش نشده است. اى رسول خدا اين شكايت را به درگاه حق و به نزد تو مىآورم. اى رسول خدا تسليت مرا بپذير! درود و سلام و رضوان خدا بر تو و بر دخترت زهرا باد».(17و 18)
مدفن فاطمه زهرا (س) کجاست؟
يكى از مصائب و مظلومیت‌های دختر والا مقام پيامبر اكرم (ص) اين است كه جايگاه قبر شريفش هنوز نامعلوم است؛ بعضى آن را مطابق پاره اى از روايات در بقيع و برخى در داخل خانه اش در كنار مسجد پيامبر و بعضى در روضه (آن مقدار از مسجد كه ميان قبر پيامبر و منبر آن حضرت قرار دارد)مى دانند.(19)
اين مطلب هر محققى را در فكر فرو مى برد كه چه طوفانى پس از رسول الله در ميان امت برخاست كه مرقد پاك تنها دخترش، در هاله اى از ابهام فرو رفت؟(20)
هرچند بيشترين قرائن دلالت بر دفن آن حضرت در خانه اش دارد، زيرا دفن در روضه در آن زمان كار آسانى نبود و بسيار بعيد است على (ع) رضايت به چنين كارى داده باشد و دفن در بقيع با کلام امام، که رسول خدا را انتخاب كرده و با او درد دل مى كند و سخن خود را از اينجا شروع مى كند: «سلام و درود بر تو اى رسول خدا از سوى خودم و از سوى دخترت (زهرا) كه هم اكنون در جوار تو فرود آمده و به سرعت به تو ملحق شده است؛ السلام عليك يا رسول الله عني، و عن ابنتك النازلهًْ في جوارك، والسريعهًْ اللحاق بك»؛ چندان سازگار نيست، بلکه جمله (النازلهًْ في جوارك) نشان مى دهد كه قبر بانوى اسلام در كنار قبر پيامبر بود و نظريه كسانى كه قبر مقدس آن حضرت را در خانه اش مىدانند، تقويت مى كند.(21)
البته ممكن است دفن در بقيع را نيز در جوار پيامبر محسوب كنيم يا جوار را به معناى همسايگى روحانى و معنوى در بهشت بدانيم؛ ولى معناى اول با ظاهر عبارت سازگارتر است و روايات متعددى نيز آن را تأئيد مى كند.(22)
مرحوم علامه مجلسى از ابراهيم بن محمد همدانى نقل مى كند كه مى‌گويد: براى امام هادى (ع) نامه اى نوشتم كه مرا از قبر فاطمه باخبر ساز! حضرت در جواب چنين مرقوم داشت: «هى مع جدي صلوات الله عليه و آله؛ او با جدم پيغمبر است» .(23 و 24)
مرحوم صدوق نيز مى گويد: صحيح در نزد من اين است كه آن حضرت در خانه اش دفن شده است كه پس از توسعه بنى اميه، الآن جزء مسجد قرار گرفته است.(25 و26)
در كتاب عيون الاخبار الرضا از بزنطى نقل شده است كه مى گويد: من از امام على بن موسى الرضا از محل قبر فاطمه سؤال كردم، فرمود:آن حضرت را در خانه اش دفن كردند و هنگامى كه بنى اميه مسجد پيامبر را توسعه دادند خانه آن حضرت در مسجد قرار گرفت».(27 و28)
در وضع فعلى گرچه قبر پيامبر اكرم (ص) و قبور ديگرى در داخل مسجد قرار گرفته؛ ولى آن را به وسيله ديوارها و شباك از مسجد جدا كرده اند.(29)
بنابراين هركس نزديك قبر پيامبر صلی الله علیه وآله وسلّم در روضه مقدسه بايستد و حضرت زهرا را زيارت كند إن شاء الله فضيلت زيارت آن حضرت از نزديك را به دست آورده است. در بقيع نيز به قصد رجا مى توان آن حضرت را زيارت كرد.(30)
تاريخ شهادت حضرت زهرا (س)
از جمله مظلومیت‌های آن حضرت این است که نه تنها در مكان دفن آن يادگار گفتگوست، بلکه در تاريخ وفات آن حضرت نيز اختلاف است.(31)
طبق روايت معروف(32) از امام صادق (ع)، آن حضرت در سال يازدهم هجرى با گذشت 75 روز از رحلت پدر بزرگوارش ديده از جهان فروبست. با توجه به اينكه رحلت پيامبر اكرم در 28 صفر واقع شده بايد شهادت آن بانوى عزيز در يكى از سه روز(33) سيزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه جمادى الاولى واقع شده باشد (با در نظر گرفتن احتمال تمام يا ناقص بودن ماههاى وسط).(34)
در حديث ديگرى آمده است كه آن بانوى گرامى در روز سهشنبه سوم جمادى الآخر سنه يازدهم هجرت چشم از جهان بربست(35) و اين حديث مطابق عقيده كسانى است كه مىگويند فاصله ميان رحلت پيامبر و شهادت حضرت زهرا 95 روز بود.(36)
مرحوم علامه مجلسى در زاد المعاد از اين قول درباره زمان وفات آن حضرت به عنوان روايتى معتبر نقل كرده است. سپس اضافه مى كند: شيخ طوسى و سيد بن طاووس و ديگران نيز همين را پذيرفتهاند و گرچه اين روايت با روايت 75 روز منافات دارد؛ ولى چون مشهور و روايتى معتبر، پشتوانه آن است، بايد روز سوم جمادى الثانى به مراسم تعزيت آن حضرت قيام كرد.(37 و38)
سخن آخر
از اين تعبيرات و آنچه در نهج البلاغه آمده به خوبى روشن مى شود كه حق نشناسان در زمان كوتاهى بعد از رحلت پيامبر چه مصائبى بر حضرت فاطمه زهرا وارد كردند؛ مصائبى كه على (ع) را كه كوه شكيبايى و استقامت بود به لرزه درآورد و همچون مادر جوان مرده به گريه و ناله واداشت و عجب اينكه مدارك اين تهاجم بى رحمانه بر بيت وحى، در كتب اهل سنت نيز به صورت گسترده آمده است.(39)
تهیه و تنظیم دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی
1. پيام امام امير المومنين (ع) ؛ ج8 ؛ ص40.
2. همان ؛ ص34.
3. كليات مفاتيح نوين ؛ ص234.
4. بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛10/2/1390.
5و6. پيام امام امير المومنين (ع) ؛ ج8 ؛ ص32.
7و8. همان ؛ ص33.
9. همان؛ ص 34.
10 و 11 و12. همان؛ ص 36.
13. بحار الانوار، ج 43، ص 213.
14. پيام امام امير المومنين ؛ ج8 ؛ ص37.
15 و 16. همان؛ص38.
17. كافى، ج 1، ص 459، باب مولد الزهرا
18. پيام امام امير المومنين، ج8، ص: 39.
19 و 20. همان ؛ ص53.
21 و22. همان؛ ص 33.
23.. بحار الانوار، ج 97، ص 198، ح 18.
24. پيام امام امير المومنين ؛ ج8 ؛ ص53.
25. من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 572.
26. پيام امام امير المومنين، ج8، ص: 54.
27. عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 311( مطابق نقل بحار الانوار، ج 97، ص 191).
28 و 29 و30 و31. پيام امام امير المومنين، ج8، ص: 54.
32. كافى، ج 1، ص 458، ح 1؛ و بحار الانوار، ج 43، ص 215. مرحوم علامه مجلسى در شرحى كه بعد از حديث 47 نگاشته، مىنويسد:« في الخبر الصحيح أنها عاشت بعد أبيها خمسة و سبعين يوما».
33. پيام امام امير المومنين ؛ ج8 ؛ ص54.
34. همان؛ ص 55.
35. بحار الانوار، ج 43، ص 170، ح 11.
36. پيام امام امير المومنين ؛ ج8 ؛ ص55.
37. زاد المعاد، ص 456.
38 و39. پيام امام امير المومنين ؛ ج8 ؛ ص55.