سعید خداوردی
  نامگذاری سال‌ها توسط رهبر انقلاب اولین بار در پیام نوروزی سال 1378 آغاز و از آن زمان تاکنون در مدت 17 سال ادامه داشته است. ایشان هر ساله با توجه به شرایط موجود و در جهت جلب توجه مردم و مسئولین به یک ارزش و یا یک مشکل خاص این نامگذاری را انجام داده‌اند. با مروری بر عناوین سال‌های مختلف (1395-1378) می‌توان گفت که حدود 40 درصد از عناوین سال‌ها به طور مستقیم مرتبط با مقوله اقتصاد بوده‌اند، عناوینی از جمله صرفه‌جویی، ضرورت پرهیز از اسراف، تولید ملی و حمایت از کار و سرمایه ایرانی، اصلاح الگوی مصرف و در نهایت اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل که این امر نشان از اهمیت فوق‌العاده مسائل اقتصادی در حل مشکلات و پیشرفت کشور دارد.
لازم است تا بعد از 17 سال مشخص شود که مردم و مسئولین چقدر دغدغه‌های رهبری را که تحت عناوین سال‌های مختلف بیان شده، مورد توجه قرار داده و اکنون در چه وضعیتی قرار داریم.
چند آمار تأمل‌برانگیز
با یک جست‌وجوی ساده در نشریات و خبرگزاری‌ها آمار و اطلاعات مهمی در زمینه فرهنگ تولید و مصرف در جامعه ما به دست می‌آید:
- بر اساس اعلام بانک جهانی الگوی مصرف آب آشامیدنی برای یک نفر در سال یک متر مکعب و برای بهداشت در زندگی به ازای هر نفر۱۰۰ متر مکعب اعلام شده است، در حالی که در ایران این رقم به دلیل استفاده نادرست از آب آشامیدنی برای شست‌و‌شوی اتومبیل، استحمام، آبیاری باغچه‌ها، لباسشویی و ظرفشویی حدود۷۰ تا۸۰ درصد بیشتر از الگوی جهانی آن است.
- وزیر نیرو: بر اساس مطالعات سازمان ملل اگر مردم به اندازه 40 درصد از منابع تجدیدشونده از آب استفاده کنند آن منطقه در مرحله تعادل و اگر بیشتر از 40 درصد استفاده شود در مرحله تنش آبی و اگر بیش از 60 درصد از منابع تجدیدشونده مورد استفاده قرار بگیرد آن منطقه در مرحله بحران قرار گرفته است و این در شرایطی است که در حال حاضر 86 درصد از منابع آب تجدیدشونده در ایران مصرف می‌شود.
- درحالي كه ميانگين مصرف مشتركان خانگي برق در دنيا 900 كيلووات است، در ايران اين ميزان سه برابر استاندارد جهاني است.
- برابر آمار منتشره از سوی مرکز مطالعات انرژی آمریکا، سرانه مصرف بنزین هر فرد در ایران ٦١ لیتر بیشتر از سرانه مصرف بنزین هر فرد در کشورهای عضو اتحادیه اروپاست.
- براساس گزارش صندوق بین‌المللی پول، مصرف سرانه انرژی در ایران به ازای هر نفر بیش از پنج برابر مصرف سرانه کشوری مانند اندونزی با 225 میلیون نفر جمعیت، دو برابر چین با یک میلیارد و 300 میلیون نفر جمعیت و چهار برابر کشور هند با یک میلیارد و 122 میلیون نفر جمعیت است که با مقایسه شاخص شدت مصرف انرژى در ایران با بسیارى از کشورهاى جهان، شاهد وضعیت ناهنجار بهره‌بردارى انرژى هستیم.
- براساس آمارهای منتشره، مصرف سالانه گندم کشور حدود 11 میلیون تن در سال است که حدود سه میلیون تن آن (30درصد) به ضایعات نان تبدیل می‌شود.
- براساس گزارش فائو ایران ازجمله کشورهایی است که هر ساله درصد بالایی از مواد غذایی تولیدی را به هدر می‌دهد. در حالی که سهم جمعیت ایران 1/1 از جمعیت جهان است، سهم ایران از کل غذایی که هر ساله در جهان به هدر می‌رود 7/2 می‌باشد.
- عباس پاپی‌زاده سخنگوی کمیسیون کشاورزی در مجلس نهم: ارزش ضایعات مواد غذایی در ایران در سال2014 تقریبا با مجموع ارقام کالاهای اساسی و محصولات کشاورزی وارداتی دولت در همان سال برابری می‌کند.
- براساس گزارش آژانس اطلاعات انرژی آمریکا و سازمان بهداشت جهانی، ایران رتبه دهم تولید‌کننده گازهای گلخانه‌ای و رتبه هشتم آلودگی هوا را در جهان به خود اختصاص داده است.
- مجتبی عبداللهی معاون خدمات شهری شهرداری تهران: در حالی که متوسط تولید زباله روزانه در شهرهای بزرگ جهان در حدود 500 گرم است، شهروندان تهرانی تقریبا دو برابر میانگین شهرهای بزرگ جهان زباله تولید می‌کنند.
- رئیس ‌سازمان غذا و دارو: ایران از نظر جمعیت هفدهمین کشور جهان است اما از نظر مصرف لوازم آرایشی هفتمین کشور دنیاست، واردات رسمی لوازم آرایشی حدود یک میلیارد دلار در سال است.
نگاهی اجمالی به آمار و اطلاعات فوق نشان از آن دارد که متأسفانه جامعه ما از لحاظ وضعیت تولید و مصرف در جایگاه خوبی قرار ندارد. بخشی از هدررفت منابع در کشور ناشی از کیفیت کالاها و خدمات است که به علت عدم رعایت استانداردهای لازم در مسیر تولید اتفاق می‌افتد و بخشی از آن نیز ناشی از الگوی نامناسب مصرف در جامعه است که منجر به اسراف می‌شود. در یک تقسیم‌بندی این وضعیت را می‌توان ناشی از دو عامل کلی بیان کرد:
نقش دولت
دولت به عنوان متولی جامعه اسلامی وظیفه نظارت، هدایت و حمایت در تولید و مصرف را دارد تا کالاها و خدمات مورد نیاز جامعه، با کیفیت و قیمت مناسب در بازار عرضه شوند و ضمن انتفاع تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان، استقلال و پیشرفت کشور نیز تضمین شود. اگر این وظایف به درستی انجام نشوند از یک طرف یا کالایی تولید می‌شود که مورد نیاز واقعی جامعه نیست و یا به علت پائین بودن بهره‌وری در هنگام تولید و عدم رعایت استانداردهای لازم موجب هدررفت منابع می‌شود، از طرف دیگر یا مصرف‌کننده آن کالا یا خدمت را مصرف نمی‌کند یا در هنگام مصرف موجب ضایع شدن منابع می‌شود.
بررسی در سیره معصومین(ع) نشان می‌دهد آن بزرگواران علاوه بر آنکه خود در عرصه تولید پیشگام بوده، مصرف حداقلی داشته و دیگران را نیز به این رفتارها تشویق می‌کردند، بر بازار نیز نظارت داشتند تا مبادا ظلمی بر مردم وارد و یا کالایی نامرغوب به دست آنان برسد.
پیامبر اکرم(ص) امر نظارت بر بازارها را به مأموران خود محول می‌کرد، پس از فتح مکه سعد بن سعید بن‌العاس را بر بازار مکه گماشت و عمربن خطاب را مامور بازار مدینه کرد ( محمدبن بن الفرشی، 1976، ص36). در تاریخ آمده است حضرت علی(ع) هر روز صبح در بازارهای کوفه می‌گشتند و وظایف مردم در بازار را به آنها گوشزد می‌کردند.
امام صادق(ع) می‌فرمایند از میان کارها چیزی محبوب‌تر از کشاورزی نیست (وسایل‌الشیعه، ج17، ص42) ایشان نه تنها مسلمانان را به کشاورزی ترغیب می‌کردند بلکه خود نیز کشاورزی می‌کردند و این همان هدایت مسلمانان با حرف و عمل است. با کشاورزی نیازهای ضروری مسلمانان رفع شده و از وابستگی آنان به کفار جلوگیری می‌شود، خصوصا در کشور ما که یک کشور انقلابی است که همواره شعار مردم استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی بوده است، این انقلابی‌گری با وابستگی اقتصادی در تضاد می‌باشد. در زمان تحصیل در دانشگاه، استاد گرامی آقای دکتر خوش‌چهره می‌گفتند کشوری که گندم و برنجش را از آمریکا وارد می‌کند نمی‌تواند شعار مرگ بر آمریکا بگوید پس باید حداقل از لحاظ تولید کالاهای استراتژیک خودکفا شویم.
شخصي مي‏گويد: در نزديکي مدينه صيفي‌کاري داشتم. موقعي که فصل برداشت محصول نزديک ‏شد، ملخ‏ها آن را نابود کردند. من خرج مزرعه را با پول دو شتر بدهکار بودم. نشسته بودم و فکر مي‏کردم. ناگهان امام موسي بن جعفر(ع) را ديدم که در حال عبور از آنجا بود و مرا ديد، فرمود: چرا ناراحتي؟ عرض کردم: به خاطر اين که ملخ‏ها کشاورزي مرا نابود کرده‏اند. حضرت فرمود: چقدر ضرر کرده‏اي؟ عرض کردم: يک صد و بيست دينار با پول دو شتر. حضرت به غلام خود فرمود: يک صد و پنجاه دينار به او بده، سي دينار سود به اضافه اصل مخارج و دو شتر هم به وي تحويل بده! آن مرد مي‏گويد: وقتي اين کمک را تحويل گرفتم، عرض کردم: وارد زمين من شويد و در حق من دعا کنيد. حضرت وارد زمين شد و دعا کرد. سپس از رسول خدا(ص) نقل کرد و فرمود: از بازماندگان مشکلات، محکم نگهداري کنيد (تاریخ بغداد، ج 15، ص16).
 نقش مردم
مردم به عنوان عاملین اقتصادی (در چرخه تولید و مصرف) در ایجاد این وضعیت نقش مهمی را بازی می‌کنند، چرا که از یک طرف به عنوان تولید‌کننده در کیفیت و کمیت کالاها و خدمات تولیده شده نقش دارند و از طرف دیگر به عنوان مصرف‌کننده با الگوی مصرف خویش نقش مهمی را بازی می‌کنند. بررسی وضعیت کشورهایی مثل ژاپن و آلمان که مردم، کشور خود را بر خرابه‌های جنگ ساختند و امروزه در رتبه‌بندی‌های اقتصادی جایگاه ممتازی دارند، نشان می‌دهد که مدیریت بهینه تولید و مصرف، از جمله بهره‌وری و نوآوری در تولید و الگوی صحیح مصرف عوامل مهمی در پیشرفت آنها بوده‌اند.  
اهمیت کار و تلاش
ما در کشوری زندگی می‌کنیم که دین اصلی آن اسلام است که در آن کار و تلاش همواره مورد توجه و تقدیر قرار گرفته است چرا که در سایه تلاش است که تولید انجام و نیازهای بشر رفع می‌شود. امیرالمومنین(ع) بیشتر اوقات به کشاورزی و کارهای مرتبط با آن ازجمله حفر قنات مشغول بودند. امام صادق(ع) به مفضل می‌فرمایند: خداوند به دست آوردن نان را دشوار قرار داده است که جز با تدبیر و حرکت به آن دسترسی پیدا نشود تا در این کار برای انسان شغلی فراهم شود که او را از پیامدهای بیکاری، یعنی سبک سری و بیهودگی باز دارد (بحارالانوار، ج 3، ص86).
نقش انصاف
اسلام ضمن تاکید بر کار و تلاش، برای چگونگی تولید و عرضه شرایطی را مشخص کرده تا از نتیجه کار، بهترین بهره‌برداری انجام شود و از هدررفت منابع خداوندی جلوگیری شود. رسول گرامی اسلام می‌فرمایند: شیر را وقتی برای معامله عرضه می‌کنید با آب مخلوط ننمائید، زیرا این غش در معامله است (وسایل‌الشیعه، ج 12،ص 208).  آن كس كه خاك را با گندم و جو و نخود و لوبيا و عدس و ... مخلوط كرده و بعد پيمانه مي‌كند، از كم‌فروشان است؛ آن قصاب كه استخواني بيش از حد معمول با گوشت در ترازو مي‌نهد، از مطففين و كم‌فروشان است؛ و آن بزّاز كه در هنگام خريد، پارچه را شل مي‌گيرد و متر مي‌كند و در هنگام فروش می‌کشد و متر می‌کند از كم‌فروشان است؛ و هر صنعت‌گري كه در صنعت خود كم مي‌گذارد، از كم‌فروشان محسوب می‌شود و مستحق ويل و عذاب خداوندي هستند. (آداب کسب و معاش فیض، ص 96)
اهمیت مصرف صحیح و پرهیز از اسراف
از طرف دیگر در اصول اسلامی تاکید فراوان بر مصرف صحیح و پرهیز از اسراف شده است. در قرآن کریم حدود 13 بار کلمه اسراف با الفاظ گوناگون به کار رفته است. به عنوان مثال آیه «کلوا وشربوا و لاتسرفوا»- سوره مومنون آیه 51 و همچنین آیه «ولاتسرفوا انه لا یحب‌المسرفین» - اعراف آیه 31 را تقریبا همه ما شنیده و به یاد داریم. امام علی(ع) می‌فرمایند: کسی که بخورد چیزی را که نباید بخورد و بپوشد چیزی را که نباید بپوشد و خریداری کند چیزی را که نباید بخرد اسراف‌کننده محسوب می‌شود. (بحارالانوار، جلد 75، ص304). کلمه اسراف کلمه بسیار جامعی است که هرگونه زیاده‌روی در کمیت و کیفیت و بیهوده‌گری و اتلاف و مانند آن را شامل می‌شود (برگزیده تفسیر نمونه، ج2، ص41). بر اساس تعاریف ارایه شده، زیاده‌روی در مصرف و یا بد مصرف کردن تمام نعمت‌های خداوند از منابع طبیعی، آب، برق، سوخت، میوه و نان گرفته تا هدر دادن نیروی انسانی همگی از مصادیق اسراف بوده و حرام می‌باشند.
رهبر انقلاب همانند پدری دلسوز تلاش می‌کنند تا ضمن نظارت بر رفتار مسئولین و مردم، بر اساس آموزه‌های اسلام آنان را به مسیر درست راهنمایی نمایند. معظم‌له در بند 3 سیاست‌های اقتصاد مقاومتی محور قرار دادن رشد بهره‌وری در اقتصاد با تقویت عوامل تولید، توانمندسازی نیروی کار، تقویت رقابت‌پذیری اقتصاد را در جهت تحقق اقتصاد مقاومتی از وظایف دولت می‌شمارند که این امر منجر به تولید کالاها و خدماتی می‌شود که ضمن رفع نیازهای جامعه، هدررفت منابع در مسیر تولید را به حداقل می‌رساند و از طرف دیگر در بند 8 سیاست‌های ابلاغی بر مدیریت مصرف همراه با اصلاح الگوی مصرف و ترویج مصرف کالاهای داخلی تاکید دارند که از طرف مصرف، ضمن جلوگیری از هدررفت منابع، وابستگی به خارج را به حداقل می‌رساند.
با مروری بر دستورات اسلام و سخنان رهبری متوجه می‌شویم که منویات معظم‌له همگی برگرفته از قرآن و سیره معصومین می‌باشد. به راستی مسئولین و مردم چقدر رهنمودهای ایشان را نصب‌العین خود قرار داده و به آنها عمل کرده‌اند؟