تهاجم تازه روسیه به ایران
در اوایل ژوئیه 1915، بعد از بحرانی طولانی کابینه عین‏الدوله استعفاء کرد و به مدت هفت هفته کشور دولت نداشت. در 3 اوت 1915، وزیرمختار تازه‌وارد انگلیس، سر چارلز مارلینگ نگرانی عمیق خود را درباره اوضاع اصفهان ابراز داشت. در کرمانشاه، در غرب ایران، کنسول‏های ‏‏روسیه و انگلیس که در می‏‏1915 ایران را ترک کرده بودند، تلاش کردند در اوت 1915 بازگردند، ولی با ممانعت کنسول آلمان و هواداران ایرانی‏اش روبرو شدند. نهایتاً در 22 اوت 1915، کابینه جدید به ریاست مستوفی‏الممالک منصوب شد. در همان روز، حدود 2000 قزاق روس وارد قزوین شده و با حرکت به سمت تهران باعث تشویش در پایتخت شدند. بعد از یک روز راه‏پیمایی، قزاق‏ها ‏‏به قزوین بازگشتند. این هشداری به کابینه جدید در تهران بود. در آن هنگام اوضاع در تهران بسیار بد شده بود و انگلیسی‏ها ‏‏و روس‏ها ‏‏تصمیم گرفته بودند سفارتخانه‏های ‏‏خود را به قزوین که در اشغال روس‏ها ‏‏بود منتقل کنند.
در پاییز 1915، روشن شد چنانچه تصمیمات سرنوشت‏ساز گرفته نشود، انگلیسی‏ها ‏‏و روس‏ها ‏‏در خطر از دست دادن کنترل کشور قرار می‏‏گرفتند. در اوایل سپتامبر 1915، جنگلی‏ها ‏‏به رهبری میرزاکوچک‌خان به روس‏ها ‏‏در گیلان حمله کردند و تلفات سنگینی بر آنها وارد ساختند. در 13 سپتامبر 1915، احتمالاً در واکنش به قتل‌عام تنگستانی‏ها ‏‏به دست انگلیسی‏ها ‏‏در بوشهر، معاون کنسول انگلیس در شیراز ترور شد و کنسول انگلیس در اصفهان در یک سوء قصد مجروح شد. انگلیسی‏ها ‏‏و روس‏ها ‏‏که از احتمال بروز خشونت به تحریک آلمانی‏ها ‏‏و هواداران ایرانی‏‏شان در اصفهان هراسان شده بودند، شهر را به قصد اهواز و قرار گرفتن در حفاظت ارتش انگلیس ترک کردند. با تخلیه اصفهان، کنسول‏ها ‏‏و اتباع روسیه و انگلیس در یزد و کرمان نیز برای امنیت خود عازم بندرعباس شده بودند. با ترور معاون کنسول انگلیس در شیراز، وزیرمختارهای انگلیس و روسیه در تهران خواستار عزل مخبر‏السلطنه از حکومت فارس و جایگزینی او با آنگلوفیل معروف به قوام‏الملک شدند. در اکتبر 1915، ژاندارم‏های ‏‏ایرانی در شیراز قوام‏الملک را وادار به خروج از شهر کرده بودند و او برای داشتن امنیت در سایه انگلیسی‏ها ‏‏به بوشهر گریخته بود.
در همدان نیز اوضاع رو به وخامت گذاشته بود و در اوایل نوامبر 1915، ژاندارم‏های ‏‏ایرانی به قزاق‏ها ‏‏حمله کرده و آنها را خلع سلاح کرده بودند. در پی این آشفتگی، کنسول‏های ‏‏انگلیس و روسیه شهر را ترک کرده بودند. سپس ژاندارم‏ها ‏‏انگلیسی‏ها ‏‏را از سلطان‏آباد (اراک) در آن نزدیکی بیرون رانده و بانک انگلیس را تصرف کرده بودند. اوضاع در شیراز نیز رو به وخامت گذاشته بود و پس از اخراج قوام‏الملک بدتر هم شد. در 21 نوامبر 1915، با وجود شواهدی درباره از راه رسیدن قوای کمکی ترک، انگلیسی‏ها ‏‏به خطوط دفاعی ترک‏ها ‏‏در تیسفون، درست در جنوب بغداد، حمله کردند. این حمله ناکامی سختی در پی داشت و تلفات زیادی به همراه آورد. انگلیسی‏ها ‏‏مجبور شدند به کوت‏العماره عقب‏نشینی کنند و در آنجا در محاصره ترک‏ها ‏‏قرار گرفتند. ژاندارم‏ها ‏‏و ساکنان شیراز که در پی شکست انگلیسی‏ها ‏‏در نزدیکی بغداد، جسارت یافته بودند، کنسول و اتباع انگلیسی را در 24 نوامبر 1915 بازداشت کرده و در قلعه‏‏ای نزدیک خلیج فارس زندانی کردند.
در اوایل سپتامبر 1915، بخشی از قوای روسیه در انزلی پیاده شده و رشت را اشغال، کنسولگری عثمانی را تصرف، آرشیو آن را ضبط و کنسول عثمانی را بازداشت کردند. روس‌ها بعد از درگیری خونین با جنگلی‌ها، به حرکت خود به سمت قزوین ادامه دادند. با در نظر گرفتن ناکافی بودن این قوا، وزیرمختار روسیه در تهران از دولت خود خواست قوای بیشتری به ایران بفرستد و انگلیسی‏ها ‏‏نیز روس‏ها ‏‏را تشویق کردند قوای بیشتری اعزام کنند. با بیرون رانده شدن روس‌ها و انگلیسی‌ها از شهرهای متعدد، فوری‏ترین وظیفه آنها ‏‏نگه‏داشتن تهران بود. از اوایل اکتبر 1915، نشانه‏هایی وجود داشت که آلمانی‏ها ‏‏و هواداران ایرانی‏شان، به کمک ژاندارمری ایران و افسران سوئدی آن، در حال برنامه‏ریزی یک کودتا در تهران بودند تا کنترل پایتخت را به دست بگیرند. علاوه بر این، روس‏ها ‏‏و انگلیسی‏ها ‏‏اعتماد چندانی به دولت مستوفی‏الممالک برای مقاومت در برابر کودتا یا پیشروی آلمانی‏ها ‏‏نداشتند. در 15 اکتبر 1915، انگلیس رسماً به دولت ایران اخطار کرد که ائتلاف با آلمان تحمل نخواهد شد و در 20 اکتبر 1915، دولت روسیه دستور داد قوای دیگری عازم ایران گردد که نخستین نفرات آن در 28 اکتبر 1915 در انزلی پیاده شدند. در 17 نوامبر 1915، ارتش روسیه همانند پیشروی‏اش در 22 اوت 1915، به سمت تهران روانه شد و موجب هراس عمومی در این شهر گردید. در حالی که شاه و دولت در اندیشه گریختن از تهران به اصفهان بودند، بسیاری از وکلای مجلس و فرستادگان آلمانی و ترک از پایتخت به قم گریختند. با فرار سیاستمداران، مجلس ایران از کار افتاد. یک هفته بعد، وزیرمختار آمریکا گزارش کرد در حالی که روس‏ها ‏‏پیشروی خود را متوقف کرده‏‏اند، قوای کمکی روس کماکان در حال پیاده شدن در انزلی هستند. در 29 نوامبر 1915، کالدول گزارش می‏‏دهد که روس‏ها ‏‏به کرج، در 25 مایلی شمال غرب تهران عقب نشسته‏‏اند و 15000 قوای تازه پیاده شده روسیه در انزلی در حال حرکت به سوی قزوین هستند. او همچنین اطلاع می‏‏دهد دولت تصمیم گرفته است در تهران بماند. در همین حال سیاستمدارانی که همراه با فرستاده آلمان تهران را ترک گفته بودند علیه روس‏ها ‏‏اعلام جهاد کرده‏اند ‏‏و درصدد سازمان دادن یک «ژاندارمری ملی» به منظور مقاومت علیه روس‏ها ‏‏و به دست گرفتن کنترل تهران هستند. شمار زیادی از ایلیاتی‏های ‏‏مسلح از اصفهان و فارس و دیگر «مجاهد»‏ها ‏‏به آنها پیوسته‏اند.
در اوایل دسامبر 1915، روس‏ها ‏‏حمله‏‏ای دو سویه را از قزوین به مقصد همدان و قم آغاز کردند. در 9 دسامبر 1915، کالدول گزارش می‏‏کند یک نیروی ایرانی که گفته می‏‏شود 12000 تا 25000 نفر شامل ژاندارم‌ها، ایلیاتی‌ها و مجاهدین است با هدف مقاومت علیه پیشروی به سمت جنوب روس‏ها ‏‏که پیوسته در حال افزودن نیروهای خود هستند، در جنوب قزوین گرد هم آمده‏اند. یک هفته بعد، در 16 دسامبر 1915، نبردی در نزدیکی روستای الچی درگرفت. ارتش برتر روسیه ایرانیان را در هم کوبید، بسیاری را کشت و همدان را پس از آن که مدافعانش آن را تخلیه کردند، تصرف کرد. ژاندارم‏ها ‏‏و دیگر مدافعان ایرانی به عباس‏آباد عقب‏نشینی کردند. روس‏ها ‏‏با فشار بیشتر بر جنوب، کنگاور را در 30 مایلی جنوب غرب همدان در 24 دسامبر 1915 تصرف کردند. با حرکت به سمت شمال، روس‏ها ‏‏قم، ساوه و لاله‏خان را در اواسط دسامبر تصرف کردند. قوای ایرانی قم را پیش از اشغال آن به دست روس‏ها ‏‏تخلیه و با هدف به چنگ آوردن پایتخت به سمت شمال حرکت کرده بودند. در 27 دسامبر 1915، در نزدیکی روستای رباط‌کریم، حدود 25 مایلی جنوب غرب تهران، قزاق‏های ‏‏روس ژاندارم‏های ‏‏ایرانی و مجاهدین را شکست دادند. قوای شکست‏خورده بی‏سامان و شتابزده به سمت جنوب و به کاشان، سلطان‌آباد، کرمانشاه و بروجرود عقب‏نشینی کردند. در 27 دسامبر 1915، کابینه مستوفی‏الممالک استعفاء کرد و عبدالحسین میرزا فرمانفرما کابینه جدید را با محمدولی خان سپهدار تنکابنی، به عنوان وزیر جنگ، تشکیل داد. با دست بالا یافتن در تهران، روس‏ها ‏‏و انگلیسی‏ها ‏‏موفق شدند برکناری افسران سوئدی از ژاندارمری را به دولت ایران تحمیل کنند.
در ژانویه 1916، روس‏ها ‏‏پیشروی به سمت جنوب را از سر گرفتند. در 21 ژانویه 1916، شهر گروس تصرف شد و بر اساس گزارش روزنامه‏ها ‏‏روس‏ها ‏‏آن را غارت کردند. در 7 فوریه 1916، نهاوند و بروجرد به دست روس‏ها ‏‏افتادند. در اوایل فوریه 1916، ترک‏ها ‏‏ساوجبلاغ [مهاباد] را به قصد پیشروی به سمت تبریز اشغال کردند. در نبردی در 24 فوریه 1916، روس‏ها ‏‏شکست سختی به ترک‏ها ‏‏دادند و ساوجبلاغ را پس گرفتند. سپس آنها کسانی را که با ترک‏ها ‏‏همکاری کرده بودند بدون محاکمه دار زدند. در 25 فوریه 1916، ارتش روسیه به فرماندهی ژنرال باراتوف به سمت کرمانشاه پیش رفت و این شهر را در 3 مارس 1916 تصرف کرد. در 12 مارس 1916، باراتوف کرند را تصرف کرد. در مرکز ایران، قوای روس با پیشروی از سمت قم، کاشان را در اول مارس 1916 و اصفهان را در 19 مارس 1916، پس از درگیری شدید با حدود 1000 ایلیاتی بختیاری اشغال کردند. کالدول، وزیرمختار آمریکا در گزارشی در تاریخ 13 مارس 1916، گزارش می‏‏کند صدهزار نیروی روس درگیر عملیات نظامی در ایران بوده‏اند. به این ترتیب تا مارس 1916، روس‏ها ‏‏تصرف نیمه شمالی کشور را کامل کرده بودند. در 3 مارس 1916، در پی اشغال کرمانشاه به دست روس‌ها، کابینه فرمانفرما استعفاء داد و در 13 مارس 1916، محمدولی خان سپه‌دار تنکابنی به ریاست‏الوزرایی منصوب شد.