تاثیر شبکه‌های اجتماعی بر کارکردهای خانواده ایرانی - اسلامی - بخش پایانی
بصیرت‌افزایی در حرکت روی لبه تیغ
گالیا توانگر
حوزه‌های علمیه و روحانیون باید با شناخت فضای مجازی و استفاده از فرصت‌های آن، معارف و مفاهیم اسلامی را تبیین کنند. دشمن از طریق تولید و ترویج شبهات و همچنین تولید محتوای ضدعفت و حیا، به دنبال انحراف جوانان مؤمن و سالم از اصل دین و دریدن پرده‌های حیا است و امروز این کار در بستر فضای مجازی انجام می‌شود. حوزه‌های علمیه و دانایان مذهب باید قابلیت مواجه شدن با لشکر عظیم دشمن را در خود ایجاد کنند. فضای مجازی، به صورت توأمان دارای منافع و مضرات بی‌شماری است که باید با استفاده از فرصت‌های آن، مفاهیم اسلامی را در سطح گسترده ترویج کرد و در همین خصوص، شورای‌عالی فضای مجازی با هدف تمرکز در فکر، تصمیم و اقدام تشکیل شد. (ابتدای جلسه درس خارج فقه مقام معظم رهبری- 16 شهریور 95).
حدود 45 میلیون نفر در ایران عضو تلگرام هستند و 80 درصد کل کاربران تلگرام را ایرانیان تشکیل می‌دهند. با این حال باید توجه داشت که داریم به کدام سمت حرکت می‌کنیم؟ آیا از حضور در شبکه‌های اجتماعی برای رشد فکری، تحصیلی و شغلی خود بهره می‌بریم و از آن بالاتر در تلاش برای تولید محتوای بومی و اسلامی و مقابله در جنگ نرم هستیم و یا در پی یک وقت تلف کردن تفننی به دره هویت باختگی درافتاده‌ایم؟
عده‌ای از کارشناسان اهل فن در صف مخالف معتقدند: «درست است که در دنیا دسترسی به اطلاعات باید وجود داشته باشد اما در همان دنیای توسعه‌یافته، محدودیتی تحت عنوان سانسور وجود دارد؛ باراک اوباما به صورت رسمی اعلام کرد که به دختران خود اجازه ورود به فیس‌بوک را نداده است؛ آنچه که این نوع از شبکه‌ها ایجاد می‌کند غیرقابل کنترل و باعث ایجاد بحران هویت، بحران جنسیتی و برهم زدن رشد است.»
اما گروه دیگری هم هستند که می‌گویند؛ می‌شود با ارتقای سواد رسانه‌ای و مدیریت تعیین کرد که با عضویت در شبکه‌های اجتماعی هدف‌مان چیست؟ و آگاهانه قدم در مسیر استفاده بهینه گذاشت.
تعادل بین فضای مجازی و فضای حقیقی
در زندگی نوجوان
کارشناسان معتقدند فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی می‌توانند پیامدهایی همچون ایجاد هویت دوگانه، آسیب‌های جبران‌ناپذیر در روابط زوجین، سردرگمی، استرس، ناامیدی و یأس را در پی داشته باشد، اما در عین حال کنترل و پیشگیری از بروز این آسیب‌ها نیز امکان‌پذیر است. لازمه این پیشگیری در افراد بزرگسال این است که هم سواد رسانه‌ای‌شان را بالا ببرند و هم مدیریت استفاده بهینه داشته باشند؛ اما کار در مورد کودکان و نوجوانان سخت‌تر است. حتما باید به صورت نامحسوس در کنار آنها بود.
محمد صفاری پدر یک دانش‌آموز برایمان درباره دغدغه‌هایش نسبت به استفاده فرزندش از شبکه‌های مجازی و اینترنت توضیح می‌دهد: «من به عنوان پدر یک خانواده وقتی که تبلت را در اختیار دختر خود قرار می‌دهم، بیم این را دارم که بدون اطلاع و با یک کلیک به طور تصادفی به یک‌سری اطلاعات نا مطلوب دسترسی پیدا کند؛ زیرا کنجکاوی در فرد ایجاد می‌شود. بنده مطالبی را در اینترنت جست‌وجو می‌کردم، سپس صفحه‌ای تحت عنوان «خواهشمندیم افراد زیر 18 سال ورود پیدا نکنند» باز شد؛ همین جمله، انگیزه در نوجوان ایجاد می‌کند که واردآن صفحه شود.»
وی ادامه می‌دهد: «من ترجیح می‌دهم فرزندم زمان فراغتش را به جای اینکه در شبکه‌های اجتماعی بگذراند با من و مادرش سپری کند. ما ترجیح می‌دهیم به پارک و گردش برویم و از با هم بودنمان لذت ببریم. البته نمی‌شود صددرصد بین نوجوان و اینترنت دیوار کشید. ساعاتی خاص را در نظر گرفته‌ایم که دخترمان با نظارت ما از فضای مجازی استفاده کند.»
آموزش و برنامه‌ریزی، راهکار مقابله با آسیب شبکه‌های اجتماعی
کاهش گفت‌و‌گو و صمیمیت و اعتماد بین اعضای خانواده، تنوع‌طلبی جنسی، کاهش سن بلوغ در فرزندان، افت اخلاقی و پرخاشگری نوجوانان، طلاق عاطفی، از بین رفتن حریم‌ها و... همگی از جمله آسیب‌هایی هستند که فضه‌سادات حسینی دانشجوی دکتری حقوق خانواده برایمان دسته‌بندیشان کرده و از عوارض مسلم استفاده بدون برنامه و مدیریت از شبکه‌های اجتماعی برمی‌شمرد.
وی توضیح می‌دهد: «در گام بعدی می‌توانید کارکردهای مثبت استفاده از شبکه‌های مجازی را در زندگی روزمره‌تان تقویت کنید. برای مثال در تلگرام گروه فامیلی تشکیل دهید و از آن برای ترتیب دادن دورهمی‌های فامیلی و یا وعده کردن برای رفتن به پارک و گردش‌های دسته‌جمعی استفاده کنید.»
حسینی راهکار دیگری را برای کاهش آسیب‌های شبکه‌های اجتماعی ضروری دانسته و در تبیین آن می‌گوید: «باید به هر طریق ممکن سواد رسانه‌ای مردم را بالا ببریم. در تحقق این مهم صدا و سیما می‌تواند پرچمدار آموزش چگونگی بهره‌گیری مثبت از شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی باشد، چرا که الان هم شاهد برنامه‌هایی هستیم حتی برای کودکان، مثل برنامه عمو پورنگ و....».
از این کارشناس مسائل خانواده می‌پرسم: همان‌طور که می‌دانید در مدارس داشتن گوشی تلفن همراه برای دانش‌آموزان ممنوع است، اما عملا بچه‌ها از یک سنی دائما به والدینشان فشارمی آورند که برای آنها گوشی تلفن همراه خریداری کنند. والدین باید در برابر تقاضای بچه‌ها چه تمهیداتی را اتخاذ کنند؟
وی پاسخ می‌دهد: «باید بر مدیریت استفاده اعضای خانواده از گوشی تلفن همراه و اینترنت نظارت مدام و بی‌وقفه داشته باشیم. فرزندان باید بدانند که خانه هر‌کس قانون خودش را دارد و التزام همه اعضا به آن از ضروریات است. از سویی من زیاد موافق جبهه‌گیری سفت و سخت در برابر فرزندان نیستم. اگر دلیل پافشاری فرزند برای داشتن گوشی، استفاده از اینترنت برای انجام تحقیقی یا حال و احوال با دوست و فامیل است، می‌توان گوشی تلفن همراه پدر یا مادر را برای ساعتی در خانه در اختیار وی قرار دهیم تا کارش را به نحو احسن انجام دهد و یا رایانه را در گوشه‌ای از اتاق نشیمن قرار دهیم که به وقت رفت و آمدمان دقیقا بدانیم با رایانه مشغول انجام چه کاری است؟»
حسینی در تکمیل صحبت‌هایش به داشتن یک برنامه مدون در خانه تاکید داشته و می‌گوید: «حتما با نظر همه اعضای خانواده یک برنامه منظم هر روزه برای ارتباط بیشتر با یکدیگر داشته باشید. برای مثال در جدول برنامه خانگی خود بگنجانید: ربع ساعت کنار هم غذا خوردن و نیم ساعت گفتمان خانگی. بگذارید اهمیت این ارتباط برای فرزندان به خوبی جا بیفتد.»
استفاده از شبکه‌های مجازی
به منزله شمشیر دولبه
محمد حکیمی، جامعه‌شناس و آسیب‌شناس مسائل اجتماعی در تشریح آسیب‌ها و مخاطرات اعتیاد به فضای مجازی عنوان می‌کند: «این پدیده صرفا به جامعه ایران منحصر و خلاصه نمی‌شود و به واقع با مطالعه و بررسی جامعه شناختی از جوامع متعدد به روشنی به این واقعیت پی می‌بریم که بخش قابل توجهی از جوانان و نوجوانان در اقصی نقاط جهان (اعم از کشورهای توسعه‌یافته یا در حال توسعه) با این معضل دست و پنجه نرم می‌کنند. اطلاع‌رسانی وآگاهی‌بخشی درخصوص مخاطرات فضای مجازی از مولفه‌های بسیار حائز اهمیتی است که می‌تواند از عمیق ترشدن و تشدید این معضل پیشگیری کند.»
این جامعه‌شناس و آسیب‌شناس مسائل اجتماعی در ادامه می‌گوید: «در کنارآموزش‌ها که از آن می‌توان به عنوان فرهنگ‌سازی یاد کرد، تعریف برخی چارچوب‌ها و محدودیت‌ها در ارتباط با حضور جوانان و نوجوانان در فضای مجازی در منزل، محیط کار و اجتماع و ملزم کردن آنها به پرهیز از حضور افراطی در فضای مجازی از دیگر ضروریاتی است که در دفع، مهار و کنترل این آسیب تاثیرگذار خواهد بود. البته نباید این واقعیت را از نظر دور داشت که صرفا با اتکای به اقدامات سلبی نمی‌توان به توفیق چندانی در این خصوص دست یافت و به واقع با لحاظ کردن مجموعه‌ای از تدابیر، تمهیدات و اقدامات ایجابی و سلبی در کنار یکدیگر، مدیریت اصولی و قاعده‌مند در استفاده صحیح از فضای مجازی میسر خواهد شد.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش خاطر‌نشان می‌کند: «طرح مطالب فوق، نافی ثمرات و مزایای فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی نیست و به واقع نمی‌توان اثرات مطلوب این فناوری‌ها را نادیده گرفت، اما آنچنان که این تکنولوژی و نرم‌افزارها حاوی کارکردهای مثبت و سازنده است، به همان میزان نیز می‌تواند مسبب نارسایی‌ها، معضلات، چالش‌ها و مشکلاتی نیز باشد که با تشریح و تفهیم آن برای جوانان و نوجوانان، می‌توان به نحو شایسته‌ای از این فناوری‌ها برای رشد، تکامل و پیشرفت، شکوفایی و بالندگی هر چه بیشتر بهره برد.»
مراقب اعتیاد دانش‌آموزان
به فضای مجازی باشید
اینترنت فضایی مملو از فرصت و تهدید است. فضای مجازی، همانند هر مقوله دیگری که در عالم واقع وجود دارد، باید از منظر تهدید و فرصت، توامان دیده شود. فضای مجازی، سکه‌ای است که باید دو روی آن را با هم دید. رویی که ناظر به فرصت‌ها و نقاط قوت آن بوده و روی دیگر که ناظر به تهدیدهای این فضا می‌باشد. باید دانست که شناخت صحیح فضای مجازی و به تبع آن، استفاده صحیح و در عین حال حداکثری از این پدیده دنیای مدرن، مستلزم شناخت و سپس لحاظ کردن هر دو روی سکه است.امان‌الله قرایی‌مقدم، جامعه‌شناس توضیح می‌دهد: «حضور پررنگ دانش‌آموزان و دانشجویان در شبکه‌های اجتماعی موجب شده آنان حتی در کلاس درس و زمان تدریس استاد و معلم نیز نتوانند از حضور در شبکه‌های اجتماعی دل بکنند. این امر موجب نوعی بی‌نظمی و اخلال در جریان یادگیری و فروریختگی آموزش می‌شود.»
مهرداد هوشمند کارشناس اجتماعی با بیان اینکه رشد روزافزون تکنولوژی و وسایل جدید ارتباطی و شبکه‌های جدید اجتماعی و اینترنتی همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی را تحت تاثیر قرار داده و جزئی از زندگی و روابط بین افراد و گروه‌های اجتماعی شده است، می‌گوید: «در حال حاضر دانشجویان و دانش‌آموزان در ایام امتحانات با توجه به گرایش زیاد به این وسایل و شبکه‌های اجتماعی مجازی، مدت زیادی را در این شبکه‌ها می‌گذرانند. این امر تاثیرات نامطلوبی بر وضعیت آموزشی آنها داشته و باعث افزایش افت تحصیلی و پایین آمدن کیفیت آموزشی آنها شده است. لازم است در این زمینه برنامه‌ریزی‌های مناسبی در جهت افزایش آگاهی و شناخت دانشجویان و دانش‌آموزان و خانواده‌ها توسط نهادها و سازمان‌های آموزشی، فرهنگی و تربیتی در محیط‌های دانشجویی و دانش‌آموزی صورت گیرد.»
پلیس فتا نکاتی را برای بالا بردن ایمنی در فضای مجازی ارائه کرده است: نصب و استفاده از یک آنتی‌ویروس خوب بر روی رایانه‌ها و موبایلتان و به‌روزرسانی مرتب آن. اگر از کارت بانکی خود برای خرید استفاده می‌کنید، حتما رمز ورود آن را تغییر دهید و به صورت مرتب صورت‌حساب‌هایتان را كنترل کنید. بررسی و انجام تنظیمات حریم خصوصی مخصوصآ در شبکه‌های اجتماعی و محدود کردن اشخاصی که قادر به مشاهده اطلاعات شخصی شما هستند. در مسافرت‌ها عکس سفر به اشتراک نگذارید، چون برای سارقین گویای عدم حضور شما در منزل است. تغییر کلمات عبور حساب‌های کاربری که در وب‌سایت‌ها دارید و استفاده از کلمات عبور با حداقل ۱۰ کاراکتر که در آنها از حروف کوچک و بزرگ، اعداد و کاراکترهای خاص استفاده شده باشد. هر ایمیلی را باز نکنید، زیرا اطلاعات و هویت شما به سادگی سرقت می‌شود. قبل از اینکه چیزی را به اشتراک بگذارید و یا با فشار کلید اینتر ارسال کنید، خوب فکر کنید که آیا حاوی اطلاعات شخصی و محرمانه است یا خیر!؟ هنگام خریدهای آنلاین مراقب باشید که چگونه پول پرداخت می‌کنید (استفاده از واریز‌های بانکی و یا حواله برای خریدهای آنلاین توصیه نمی‌شود و اگر نیاز به بازگشت پول باشد، كار دشواری است.) بر روی گوشی موبایل خود کد رمز تعریف کنید تا هر وقت پس از مدتی استفاده نکردید موبایل قفل شود. اگر در خانه فرزندی دارید که از اینترنت استفاده می‌کند، به سادگی می‌توانید با نرم‌افزارها و ابزارهای کنترل و مدیریت والدین بر فرزندان بر فعالیت آنها نظارت داشته باشید.