* اسماعیل پورمنصور

احتکار به معنای نگهداری کالا به قصد افزایش نرخ و گران‌فروشی، عملی مجرمانه از نظر اسلام است. این رویه بویژه در دوران‌های بحران اقتصادی مانند زمان جنگ، زلزله، سیل، قحطی، تحریم اقتصادی و مانند آن، از سوی سودجویان مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته برخی‌ها حتی در شرایط طبیعی با توجه به تأثیری که بر اقتصاد بازار دارند، با احتکار کالاهایی که منحصراً در اختیار آنان است، برای افزایش کالا و کسب سود بیشتر اقدام می‌کنند. نویسنده در این مطلب با استفاده از آموزه‌های اسلام نقش احتکار را در تخریب اقتصاد و پایه‌های آن و مانع‌تراشی در برابر اقتصاد مقاومتی تبیین کرده است.
***
مفهوم احتکار
واژه «احتکار» از نظر لغوی از ریشه «حکر» اشتقاق یافته که به معانی ظلم، عسر و سوء معاشرت آمده است. (محقق داماد، سیدمصطفی، تحلیل و بررسی احتکار از نظرگاه فقه اسلام، تهران: نشر اندیشه‌های نو در اسلام، ص45) برخی گفته‌اند: احتکار در لغت به معنای نگهداری کالا و طعام به انتظار گران شدن آن است. جوهری در صحاح اللغه می‌نویسد: الاحتکار: جمع الطعام و حبسه یتربص به الغلاء؛ احتکار جمع کردن و انبار کردن طعام به انتظار گران شدن آن است. (جوهری، صحاح اللغه، ج2، ص635)
در اصطلاح فقهی احتکار عبارت از حبس گندم، جو، خرما، کشمش و روغن حیوانی و خودداری  از فروش آنهاست. (طوسی، النهایه، قم، انتشارات قدس، بی‌چا، بی‌تا. ص378 و امام خمینی، کتاب البیع، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1415 ه‌ق، چاپ پنجم. ج3، ص410)
پس احتکار از نظر اصطلاح فقهی، فقط به ذخیره کردن مواد غذایی نیست، بلکه ذخیره و عدم فروش به قصد گران‌فروشی است. (امام‌خمینی، کتاب البیع، همان. ج3، ص415) در حالی که مردم به آن کالا نیاز دارند.
در قوانین موضوعه ایران درباره تعریف احتکار آمده است: احتکار عبارت است از کاهش دادن یا متوقف کردن جریان توزیع کالا توسط همه یا برخی از فروشندگان به طور موقت. این اقدام فروشندگان با توجه به وضع بازار و بخصوص تقاضای تحریک شدن خریداران به منظور بالا بردن قیمت و درآمد حاصل از افزایش قیمت کالا صورت می‌گیرد. (صدر، کاظم، احتکار از دیدگاه فقه و اقتصاد، تهران، انتشارات 22 بهمن.)
در اصطلاح حقوقی آمده است: احتکار عبارت است از رفتار کسی که کالای مورد احتیاج و ضروری عامه مردم را زیاده از مصرف خود نگهداشته و برای جلوگیری از فروش به دولت یا مردم، پنهان کند (جعفری لنگرودی، ترمینولوژی حقوق، ص15).
پس با توجه به قوانین موجود، می‌توان جرم و تخلف احتکار را «نگهداری کالا به صورت عمده با تشخیص مرجع ذی‌صلاح و امتناع از عرضه آن به قصد گران‌فروشی و یا اضرار به جامعه، پس از اعلام ضرورت عرضه توسط دولت» دانست.
احتکار؛ خیانت در امانت الهی
از نظر آموزه‌های قرآنی همه هستی، ملک خداوند است و تصرفاتی که بندگان انجام می‌دهند تصرفات مالک نیست؛ بلکه تصرفاتی است که از سوی مالک اذن داده شده است. پس به یک معنا همه هستی از جمله نعمت‌ها و اموال منقول و غیرمنقول و کالا و خدمات و مانند آن، امانت در دست بندگان است.
بنابراین، هرگونه تصرفی بیرون از چارچوب امانتداری جایز نیست. قرآن در آیاتی از جمله 19 سوره ذاریات و 24 و 25 سوره معارج بیان می‌کند که اموالی که در اختیار افراد قرار می‌گیرد، بخشی از آن را می‌بایست به سائلان و محرومان بدهند؛ زیرا خداوند حق آنان را در این اموال قرار داده است. پس اگر حقوق آنان پرداخت نشود در حقیقت تصرف در اموال دیگران انجام شده و در امانت خیانت شده است.
خداوند نعمت‌ها را به بشر داده تا هم خود استفاده کند و هم دیگران از آن بهره برند. از این‌رو هرگونه تکاثر و کنزاندوزی را روا ندانسته و خواستار گردش ثروت و اموال در میان همه مردم می‌شود. (حشر، آیه7)
محتکر به سبب آنکه اموالی که امانت در دست اوست و حتی به عنوان بازرگان می‌بایست به دست مردم برساند، در امانت خیانت می‌کند. از این‌رو پیامبر خدا(ص) می‌فرماید: لا یحتکر الا الخوانون؛ جز خیانتکاران، احتکار نمی‌کنند. (کنز العمال: 9738) از نظر حضرت، محتکر، خیانتکاری است که در امانت الهی و حقوق مردم خیانت ورزیده است. از همین ‌رو ایشان این افراد را جزو گناهکاران معرفی کرده و می‌فرماید: لا یحتکر الا خاطی؛ کسی جز گنهکار، دست به احتکار نمی‌زند. (کنز العمال: 9723)
پس احتکار نوعی پایمال کردن حقوق افراد است و براثر وجود پول، یعنی وسیله مبادله کالا در دست مردم، یا نبودن کالا در بازار و یا کمبود آن، سبب ایجاد تورم خواهد شد و در زنجیره نظام جامعه، اختلال ایجاد می‌کند.
خداوند کافران را به خاطر کفر و فجورشان مجازات می‌کند. اما مسلمانان را به فجورشان مجازات می‌کند و به دوزخ می‌برد؛ زیرا شرط ورود به بهشت داشتن ایمان و عمل صالح است و فاجر به سبب آنکه بدکار است هرچند که معتقد به خدا و معاد باشد، ولی چون به جای عمل صالح عمل فاجر و زشت انجام می‌دهد، به دوزخ می‌رود.
پیامبر اکرم(ص) در حدیثی محتکر را خطاکار دانسته و در جای دیگر، محتکر را ملعون معرفی کرده است و به «حکیم‌بن حزام» که تاجر ثروتمندی بود و ارزاق عمومی را یکجا خریداری می‌کرد، اخطار کرد که مبادا احتکار کنی و در موردی که به حضرت اطلاع دادند که مردم در مضیقه هستند و کسانی ارزاق عمومی را احتکار کرده‌اند، فرمان داد تا اجناس آنها را به بازار آورند و در معرض نمایش عموم قرار دهند تا هر کس لازم دارد، از آن اجناس خریداری کند. (خاور، محمد، «گرانفروشی و کم‌فروشی و احتکار از نظر شریعت اسلام و قوانین جاری مملکتی»، مجله حقوقی دادگستری، 1355، ص 3)
امیر مؤمنان علی(ع) بر این باور است که احتکار جز از انسان‌های فاجر و نابکار برنمی‌آید. آن حضرت می‌فرماید: الاحتکار شیمهًْ‌الفجار؛ احتکار، خوی نابکاران است. (غرر الحکم: 607) پس احتکار علاوه بر اینکه یک رفتار ضد اخلاقی است، یک رفتار ضد دینی و شرعی هم می‌باشد. محتکران را می‌بایست از افراد بی‌اخلاقی بر شمرد که به پستی و رذالت احتکار تن می‌دهند و اصول اخلاقی و انسانی را مراعات نمی‌کنند. امیر مؤمنان علی(ع) می‌فرماید: الاحتکار رذیلهًْ؛ احتکار، رذیلت است. (غرر الحکم: 112)
زشتی عمل احتکار تا آنجاست که پیامبر(ص) آن را زشتتر از سرقت و دزدی مستقیم از مال مردم می‌داند. از امام کاظم(ع) نقل شده است که رسول خدا (ص) فرمود: اگر خداوند بنده‌ای را در حال سرقت ملاقات کند، در نزد من محبوب‌تر است از اینکه ملاقات کند او را در حالی که آذوقه مردم را چهل روز احتکار نماید. (نهج‌الفصاحه، ص 217؛ سنن ابن ماجه، ج 2، ص 827)
به نظر می‌رسد که «حرمت احتکار» بر مبنای حکم عقل است و مدار و محور آن، زیان مردم و اخلال در نظام اقتصادی آنها است، لذا وجهی برای تخصیص به موارد خاص مطرح نخواهد بود؛ بلکه هر چه کمبود آن، نظم اقتصادی مردم را بر هم زند و موجب تضییق آنان شود، حرام و جرم است. (سبحانی، حسن، «بررسی عناصری از مناهی اقتصادی در احکام اسلامی»، مجله تحقیقات اقتصادی، شماره 80، 1358، ص 67)
البته از اینکه این نوع رفتار اقتصادی از مصادیق باطل است شکی در آن نیست؛ زیرا رضایت طرفین در چنین معاملاتی پدید نمی‌آید و خریدار خود را مغبون می‌یابد و ناراضی است ولی به سبب شرایط خاص، تن به خرید می‌دهد. بنابراین می‌توان گفت که آیه 29 سوره نساء نیز دلالت بر حرمت آن خواهد داشت؛ زیرا خداوند می‌فرماید: «یا ایها الذین آمنوا لاتأکلو اموالکم بینکم بالباطل الا ان تکون تجاره عن تراض». اکل مال به باطل عبارت است از هر روشی که مالی را به مصرفی برسانند که خدای تعالی اجازه نداده و یااز آن نهی کرده باشد، مانند دغل بازی، غش در معامله و رشوه و قمار و احتکار و مانند آنها.
پس همان طوری که کم فروشی و گران‌فروشی حرام و گناه و از نظر حقوقی جرم است، احتکار هم گناه و جرم است؛ زیرا شرط رضایت در این گونه معاملات تحقق نمی‌یابد.
آثار و پیامدهای احتکار
اگر بخواهیم آثار احتکار را بیان کنیم باید به چند جهت آن توجه کنیم؛ زیرا احتکار دارای آثار فردی، اجتماعی، دنیوی، اخروی، مادی و معنوی و مانند آن است.
از آثار فردی آن می‌توان به آثاری اشاره کرد که در روحیات و روان شخص محتکر ایجاد می‌شود. کسی که احتکار می‌کند، انسان خائن، خطاکار، گناهکار، فاجر و بدکاری است که تمام رذایل اخلاقی را داراست و اگر به این کار ادامه دهد در حقیقت اینها را جزو خصلت دائمی خودمی‌سازد که رهایی از اینها شدنی نیست. امام علی(ع) می‌فرماید: المحتکر آثم عاص؛ محتکر، گنهکار و عصیانگر است. (دعائم الاسلام: 2/35/77)
هرچند محتکر می‌خواهد تا با احتکارش به دارایی برسد و از راه آسان و بی‌رنج به ثروت و مکنت دست یابد؛ اما احتکار نه تنها بر ثروت او نمی‌افزاید بلکه مشکلاتی را هم برای او به بار می‌آورد. امیر مؤمنان(ع) می‌فرماید: الاحتکار داعیهًْ الحرمان؛ احتکار، موجب محرومیت است. (غرر الحکم: 256) ایشان در جایی دیگر می‌فرماید: الاحتکار مطیهًْ النصب؛ احتکار، مرکب رنج است. (الکافی: 8/19/4) پس احتکار نه راه آسان کسب درآمد و ثروت است و نه موجب ثروتی است بلکه او را از آنها محروم می‌کند.
داستان احتکار همانند داستان ربا است که به نظر موجب افزایش ثروت می‌شود ولی در عمل این گونه نیست؛ در حالی که انفاق و زکات که به ظاهر موجب کاهش ثروت است عامل افزایش ثروت است. از این رو به آن زکات گفته می‌شود که به معنای رشد و نمو و زیاده است.
برخی از تاجران به این امر عادت کرده‌اند و موجبات ضرر و زیان مردم و از دست رفتن اعتبار و اعتماد دولتمردان می‌شوند و جامعه و اقتصاد آن را دچار بیماری می‌کنند و رشد و شکوفایی اقتصادی را که قوام جامعه بدان است، از میان می‌برند. امام علی(ع) (- در فرمان زمامداری مصر به مالک اشتر-) نوشت: بدان که بسیاری از تاجران در داد و ستد بیش از اندازه سختگیرند و بخل‌ورزی ناپسندی دارند و به منظور سود بیشتر کالا را احتکار می‌کنند و به دلخواه نرخ گران می‌بندند و این کار برای توده مردم زیانبار و برای حکمرانان عیب و ننگ است. بنابراین، از احتکار جلوگیری کن؛ زیرا که رسول خدا(ص) از آن منع فرموده است. (نهج‌البلاغهًْ: الکتاب 53)
آن حضرت(ع) در جایی دیگر می‌فرماید: هر احتکاری که به مردم زیان رساند و نرخها را بالا برد خیر و برکتی ندارد (دعائم الاسلام: 2/35/78)
بخت با مردم یار بود که حبوباتی که غذای انسان است، قابل کنز نبود وگرنه این محتکران غذا را نیز همانند گنج در جایی مخفی می‌کردند تا هرگز دست مردم بدان نرسد؛ ولی از آنجا که آفت به جان اینها می‌افتد نمی‌توانند زمانی طولانی آن را ذخیره کرده و احتکار نمایند و ناچارند آن را عرضه کنند. امام صادق(ع) می‌فرماید: خداوند عزوجل با نعمت دانه (گندم و...) بر بندگانش منت نهاد و شپش را آفت آن قرار داد وگرنه چنین بود زمامداران آن را نیز همچون زر و سیم می‌اندوختند. (بحارالانوار: 3/103/87)
پیامبر خدا(ص) می‌فرماید: المحتکر ملعون؛ محتکر، ملعون و به دور از رحمت خدا است. (بحارالانوار: 62/292، کنزالعمال: 9716)
آن حضرت(ص) همچنین می‌فرماید: المحتکر فی سوقنا کالملحد فی کتاب‌الله؛ کسی که در بازار ما دست به احتکار زند به منزله کسی است که کتاب خدا را انکار کند. (کنزالعمال 9717) بنابراین احکام کافر بر او بار می‌شود هرچند که به ظاهر اهل اسلام و ایمان باشد. نتیجه کردار کفرآمیزش نیز دوزخ و آتش آن است. پیامبر خدا(ص) می‌فرماید: در قیامت بر پیشانی محتکر نوشته شده است: ای کافر! جایگاهت دوزخ باد! (کنزالعمال: 43958)
از نظر روحی و روانی نیز محتکر نمی‌تواند از برکات ثروت چون آرامش و آسایش برخوردار شود، بلکه احتکار موجب می‌شود که خداوند اندوه و غم را بر او مسلط کند و رنگ آرامش و آسایش را نبیند؛‌چرا که انسانی بیمار و از حالت طبیعی بیرون است. از آنجا که همواره خداوند عسر و رنج را با دو یسر (آسانی) همراه می‌کند، به طور طبیعی، آسانی و شادی مردمان بیشتر از سختی و رنج آنها از نظر میزان و هم از نظر زمان است. پس اگر گاهی مشکلاتی برای مردم پیش می‌آید و ناچارند کالایی را گران بخرند ولی در بسیاری از موارد ارزانی و فراوانی در محصولات است. پس این محتکر بیماردل است که همواره در غم است و میزان شادی و فرحش کم است. پیامبر خدا(ص) می‌فرماید: بد بنده‌ای است محتکر! اگر خداوند متعال قیمت‌ها را کاهش دهد، او اندوهگین می‌شود و اگر گران کند شاد می‌گردد. (کنزالعمال: 9715)
از نظر جسمی نیز خداوند محتکر را به انواع و اقسام بیماری‌های سخت درمان مبتلا می‌کند تا در همین دنیا نیز بخشی از نتیجه اعمالش را بچشد. در روایتی از رسول خدا(ص) نقل شده که می‌فرمود: من احتکر علی‌المسلمین طعاما ضربه‌الله بالجذام و الافلاس؛ هر کس آذوقه و مواد غذایی مسلمین را احتکار کند، خداوند او را به مرض جذام و فقر گرفتار می‌کند. ( سنن ابن ماجه، ج2، ص 728).
این روایت بیانگر این نکته است که نه تنها انسان محتکر در روز قیامت بایستی در مقابل خداوند پاسخگو باشد و عذاب الهی را بچشد، بلکه در همین دنیا هم خداوند او را گرفتار بیماری می‌کند.
محتکر در حالی به خود و مردم ظلم می‌کند که از این ثروت انباشته‌اش بهره‌ای نمی‌برد و آن را برای وارثی می‌گذارد که قدردان او نخواهد بود و به سوی کسی می‌رود که او را به گناهی بزرگ چون گناه کفر مواخذه خواهد کرد. امام علی(ع) به محتکران هشدار می‌دهد که این رویه سودی برایشان ندارد؛ چرا که: محتکر بخیل برای کسی (وارث) گرد می‌آورد که از او تشکر نمی‌کند و به سوی کسی (خداوند) می‌رود که عذرش را نمی‌پذیرد. (غررالحکم: 1842)
بهشت بر محتکر حرام می‌شود. پیامبر(ص) می‌فرماید: هر کس بیش از چهل روز احتکار کند، بوی بهشت، که از مسافت پانصد سال به مشام می‌رسد، بی‌تردید بر او حرام است. (بحارالانوار: 103/89/11)
کمترین زمان احتکار
بر اساس روایات متواتر بسیار، اقل زمانی که احتکار بر کالایی صدق می‌کند، چهل روز است. به این معنا که اگر کسی کالایی را که مردم به آن احتیاج دارند بیش از چهل روز نگه دارد، احتکار کرده است. البته شکی نیست که در مسئله مواد غذایی شدت عمل مطرح است؛ زیرا این‌گونه رفتار جز از کفار دوزخی برنمی‌آید. از این رو پیامبر خدا(ص) می‌فرماید: هر کس خوراکی را به امید گران شدن چهل روز انبار کند از خداوند بری شده و خدا نیز از او بری و بیزار است.
آن حضرت(ص) در جایی دیگر می‌فرماید: هر کس خوراکی را بخرد و برای اینکه آن را به مسلمانان گران بفروشد چهل روز انبار کند و پس از چهل روز آن را بفروشد و همه درآمد آن را هم صدقه بدهد کفاره گناه او نخواهد شد. (الامالی للطوسی؛ 676/1427)
البته باید توجه داشت که زمانی احتکار جرم است که در نظام اقتصادی جامعه و بازار سیاه، آشفتگی ایجاد کند و موجب تضییق و دشواری عامه مردم شود، همچنین باید بین احتکار و انبارداری که نوعی خدمت اقتصادی است، تفاوت قائل شد. انبارداری عبارت است از نگهداشتن موقت کالا برای عرضه به موقع و یا گسترش دادن مدت عرضه آن؛ به نحوی که کالا برای مدت بیشتری در دسترس و قابل مصرف باشد.
به هر حال جامعه زمانی به سمت و سوی احتکار می‌رود که اقتصاد جامعه از سلامت برخوردار نباشد و گرفتار انواع و اقسام بیماری‌ها باشد؛ زیرا محتکران تنها در شرایط بحرانی دست به اقدام می‌زنند یعنی زمانی که جامعه گرفتار سیل و زلزله و جنگ و قحطی و تحریم و کمبود و مانند آن باشد. اگر اقتصاد جامعه سالم باشد، در این شرایط نیز می‌تواند اقتصاد را به خوبی مدیریت کند.
احتکار، علیه اقتصاد مقاومتی
احتکار به معنای انبار کردن نیازهای ضروری مردم در عمل اقتصادی، یک رفتار علیه اقتصاد مقاومتی است؛ زیرا هدف از اقتصاد مقاومتی، مقاوم‌سازی اقتصاد جامعه علیه هرگونه فشار درونی و بویژه برونی است. برای دستیابی به خوداتکایی و خودکفایی لازم است جریان سالم اقتصادی در جامعه وجود داشته باشد. از نظر قرآن، همان‌طور که انباشت ثروت در دست گروه یا قشر و طبقه‌ای از اجتماع چون ثروتمندان و سرمایه‌داران، مانع رشد اقتصادی و شکوفایی آن است (حشر، آیه 7) و خداوند کنزاندوزی و انباشت نقدینگی و خروج نقدینگی از چرخه تولید را نادرست و حرام دانسته است، (توبه، آیه 34) همچنین در تالیلی که در آیه 7 سوره حشر آمده است، هرگونه عاملی که موجب خروج اقتصاد از مسیر شکوفایی و رشد و پیشرفت است، حرام شمرده شده است. بر این اساس، احتکار به سبب آنکه به معنای انبار کردن نیازهای ضروری زندگی مردم است، حرام و گناه است.
به سخن دیگر، جامعه زمانی در مسیر رشد و شکوفایی اقتصادی حرکت می‌کند که هرگونه مانعی حذف شود. از جمله موانع در سر راه رشد و شکوفایی و رسیدن به اقتصاد مقاومتی، احتکار است. محتکر هر چند به ظاهر مانع تولید نیست، اما به نوعی سرمایه‌های مردمی را انباشت و از چرخه اقتصادی خارج می‌کند تا با ایجاد جو روانی کاذب، زمینه را برای گرانفروشی فراهم آورد.
احتکار، مهم‌ترین مانع در بخش توزیع است. همان‌طوری که می‌دانیم، فعالیت‌های اقتصادی شامل سرمایه‌‌گذاری در بخش تولید از سرمایه مادی و انسانی، تولید دانش‌بنیان و ساماندهی شده،‌ توزیع مناسب در چارچوب عدالت و انصاف و مصرف در سایه اعتدال و به دور از اسراف و تبذیر است. پس اقتصاد سالم که اقتصاد مقاومتی بر پایه آن شکل می‌گیرد، زمانی تحقق می‌یابد که در بخش توزیع نیز چارچوب‌های عدالت بویژه انصاف مراعات شود و توزیع‌کنندگان کالا، به دور از بی‌عدالتی و ستم‌ورزی، کالاهای مورد نیاز جامعه را با سود و شکل مناسب در اختیار مردم قرار دهند.
اگر فعالیت‌‌های اساسی اقتصادی را شامل سه دسته اصلی: تولید، توزیع و مصرف بدانیم،  اگر در چرخه اقتصاد سالم،‌ توزیع نامناسب باشد، اقتصاد سالم از دست خواهد رفت.
به نظر می‌رسد که تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان در دو سویه ابتدایی و نهایی این چرخه امید دارند که این سلامت در توزیع تحقق یابد؛ زیرا در غیر این صورت دو سویه تولیدکننده و مصرف‌کننده ضرر می‌کند و آسیب می‌بیند. احتکار یعنی انبار کردن نیازهای ضروری مردم از هر کالای اساسی، به همان اندازه که به مصرف‌کننده زیان می‌رساند و او را از بهره‌مندی نسبت به یک کالای ضروری محروم می‌کند یا تهیه آن را سخت و گرانبها می‌سازد و قدرت خرید مردم را کاهش می‌دهد، به همان اندازه بلکه بیشتر به تولیدکننده زیان می‌رساند؛ زیرا تولیدکننده دوست می‌دارد با فروش کالا به میزان مناسب به خریدار، شرایطی را فراهم آورد که هم سود کالا در حد انصاف تحقق یابد و هم انگیزه تولید فراهم آید؛ زیرا اگر کالا احتکار شود و به دست مصرف‌کننده به قیمت مناسب و منصفانه نرسد، به سبب کاهش قدرت خرید مردم، انگیزه برای خرید از میان می‌رود و به سبب عدم امکان خرید از سوی مصرف‌کننده به قیمت‌های بالا، کاهش خرید کالا به وجود می‌آید و این‌گونه است که تولید نیز کاهش یافته و به طور طبیعی به تولیدکننده زیان وارد می‌شود. بنابراین احتکار کالاهای مورد نیاز به سبب ایجاد زیان به چرخه سالم اقتصادی، مهم‌ترین ضربه را به تولید کالا و تولیدکننده می‌زند.
بنابراین، برای ایجاد و بقای اقتصاد مقاومتی ضروری است تا موانع اقتصاد مقاومتی از جمله احتکار شناخته شده و راه‌هایی برای مبارزه و مقابله با این مانع در نظر گرفته شود. هرگونه کوتاهی در مقابله با احتکار می‌تواند سرانجام بدی را برای اقتصاد سالم و اقتصاد مقاومتی رقم زند.