ضرورت بررسی تهدیدها و آسیب‌های دوران کودکی و نوجوانی- بخش اول
سرگردانی نوجوان در پرسش های بی‌پاسخ
گروه گزارش
با نشاط و پرشور همراه با گروهی از دوستان از دبیرستان بیرون می‌آید؛ اگرچه در چند قدمی او هم دوره‌ای‌اش ساکت و مرموز و مغرور و فکور است! قد و اندامش با والدین رقابت می‌کند و در این رقابت برخی از بزرگسالان محیط اجتماعی و خانواده یا مدرسه را پشت سر می‌گذارد. صورتش با جوش‌ها و جوانه‌هایی همراه شده که بهار جوانی و وداع با روزگاران کودکی را نوید می‌دهد. پر نشاط و پر انرژی و خلاق و فعال است و مرز بین حال خوش و ناخوشش بسیار باریک.
با مدگرایی و دوستی‌های پرتعداد حضور جدی خویش را در اجتماع فریاد می‌زند و نسبت به اولیای خود در خانه و مدرسه پرانتقاد است و خواستار پذیرش مسئولیت‌های بزرگ و آماده تغییرات بزرگتر است.
اما این جلوه‌های زیبا گاه روی دیگری هم دارد و خود را با زودرنجی و پرخاشگری و آشفتگی و نگرانی و تناقض به نمایش می‌گذارد و چنانچه واکنشی نامتناسب داشته باشی به همراه نوجوان وارد دورانی می‌شوی که دانشمندان از آن با عنوان «طوفان و فشار» یاد می‌کنند.
آمارهای موجود از جوان و نوجوان
تا سال 94 مطابق آمار رسمی موجود 23/1 درصد از جمعیت کشور را کودک و نوجوان و 26/3 درصد را جوانان تشکیل داده‌اند و نوجوانی مطابق تقسیم بندی‌های موجود 11-20 سالگی را شامل می‌شود. این بدان معناست که بزرگسالان که شامل والدین خانه و مدرسه و مسئولین در سازمان‌های مختلف می‌باشند با قشر عظیمی از جمعیت جوان و نوجوان مواجه هستند که در مرحله‌ای حساس از رشد به سر می‌برند که می‌توان آن‌را «سن شکل گیری» نامید.
اما شواهد موجود در رفتار بسیاری از نوجوانان نه صرفا در ایران بلکه در سایر کشورهای صنعتی و غیرصنعتی نشان می‌دهد که رفتار جمعیت بزرگسال با نوجوانان بدون در نظر گرفتن ویژگی‌ها و نیازهای مخصوص آنان است که از عدم آگاهی و آشنایی آنان با این صفات و خصوصیات نشات می‌گیرد؛ و نتیجه این امر بحران‌ها و اختلالاتی است که نوجوان با آن مواجه می‌شودکه در اکثر موارد حل نشدن آنان تا سنین جوانی و بزرگسالی ادامه می‌یابد و موجبات آسیب‌های جدی به سلامت روان اجتماع را فراهم می‌آورد.
صفات نوجوانی و ملزومات آن
نوجوانی همچون سایر دوران‌های رشد آدمی تا مرحله پیری دارای صفات و ملزوماتی است که طبیعت این مرحله است و نبود این صفات غیرطبیعی و نگران‌کننده است. اما آنچه آسیب‌های نوجوانی و به تبع آن شخصیت بزرگسالی و نهایتا آسیب‌های اجتماعی را سبب می‌شود به انحراف کشاندن این ویژگی‌ها توسط بزرگسالان ناآشنا با این دوران است.
برخی از اندیشمندان بر این اعتقادند که واژه «بحرانی» برای دوران نوجوانی توسط بزرگسالانی به نوجوانی منسوب شده است که بنابر تصور خود آن‌را بحرانی می‌دانستند؛ بلکه بحران ناشی از واکنش محیط به وجود می‌آید.
دو حوزه خانه و مدرسه دارای ارتباطی حساس با نوجوانند که عبور سالم و یا ناسالم نوجوانان از این دوران به مقدار زیادی وابسته به این دو حوزه اساسی است؛ در کنار آن باید نقش رسانه را افزود که علی رغم اهمیت بالای آن در شکل گیری شخصیت کودکان و نوجوانان باید دانست که رسانه ابزاری‌است در اختیار این دو حوزه حساس تا از آن له یا علیه نوجوانان استفاده‌های مفید یا مضر نمایند.
دکتر منصوره کیان روانشناس کودک و نوجوان به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «نوجوانی ملزوماتی دارد که آشنایی با آنها و ورود بزرگسالان در ارتباط با نوجوانان با پیش زمینه این ملزومات لازم و ضروری است. این نیازها و ملزومات شامل مشترکاتی در تمامی جوامع و نیز نیازهایی منطبق بر فرهنگ ایرانی و اسلامی ماست.»
این روانشناس کودک و نوجوان تصریح می‌کند: «بر اساس تحقیقاتی که در مدارس و میان نوجوانان بر اساس نظریات معروف علمی و روانشناسی انجام داده‌ایم به لیستی از ملزومات نوجوانی دست پیدا کردیم که شامل این موارد است: نیاز به هویت یابی و پاسخ به پرسش من کیستم و چه توانایی‌هایی دارم و به کجا می‌خواهم بروم، نیاز به حدی از استقلال که این امر خودش را در مخالفت با والدین و مراجع قدرت و نیز در انتقاد و نپذیرفتن سریع درخواست بزرگ‌ترها نشان می‌دهد، نیاز به تنهایی که گاه نمود آن‌را در عدم همراهی نوجوان با برخی تصمیمات خانوادگی می‌بینیم، نیاز به حضور در جمع دوستان و گروه‌های دوستی، نیاز به نوجویی که خودش را در مدگرایی و رفتارهای بعضاً ناآشنا بروز می‌دهد، انرژی مضاعف و نیاز به بکارگیری صحیح آن، تبلور هیجانات و نیاز به کنترل و مدیریت آن، چون نوجوان وارد فضای انتزاعی می‌شود در این سن خیلی بحث می‌کند و استدلال می‌کند و از خودش دفاع می‌کند. مثلا در مورد فضای اینترنت می‌گوید خوب همه دارند با این تکنولوژی پیشرفت می‌کنند چرا من نباشم در حالی که تا پیش از این چنین استدلال‌هایی ندارد.»
وی در ادامه تاکید می‌کند: «نوجوان اما هنوز دارای صفات کودکانه‌ای چون پرانرژی بودن و کم صبری‌است. همین‌طور با توجه به قرار گرفتن مرحله حساسی به نام بلوغ در دل دوران نوجوانی و تغییرات جسمانی، عاطفی، شناختی و اجتماعی ناشی از آن نیازمند ملزوماتی است که باید مورد توجه والدین و سایر متولیان واقع شود و البته با در نظر گرفتن تفاوت‌های بین دو جنس. چراکه دخترها در این سن نیاز بیشتری به دوست داشته شدن و تایید دارند و عاطفی‌تر و زود باورترند و این امر آنان را با آسیب‌هایی مواجه می‌کند که باید مورد توجه والدین قرار گیرد؛ اما در مقابل پسرها نیاز بیشتری به سنگ صبور و حامی دارند و نهایتا نیاز نوجوان به ارتباط با خدا و دینداری که مراحل آموزش و هدایت آنان از سنین کودکی توسط اولیای خانه و مدرسه شروع می‌شود تا در سن نوجوانی با بحث‌های استدلالی به تداوم این همراهی پرداخته شود و در این زمینه عامل مهم پس از بحث‌های منطقی و استدلالی؛ الگوی عملی خود اولیاست.»
آسیب‌ها و نابهنجاری‌های نوجوانی
والدین و اولیای مدرسه در ارتباط خود با نوجوانان زبان به شکایت باز می‌کنند که حرف گوش نمی‌کند و مغرور و پرادعا است. والدین از فاصله گرفتن نوجوانان از خویش و عدم همراهی آنها گله مندند و اینکه نگرانند که آنها در این غفلت والدین به چه کار مشغولند. پرخاشگری و حاضرجوابی و بحث و جدل شکایت مشترک اولیا خانه و مدرسه است که بر اساس آنچه پیش از این از ملزومات نوجوانی عنوان شد به نظر می‌رسد اولیا باید نسبت به بسیاری از این برچسب‌ها تجدید نظر کنند. درعین حال مطابق پژوهش‌های صورت گرفته در صورت عدم هدایت و حمایت و همراهی متناسب با نوجوان توسط بزرگسالان؛ و عبور از این مرحله به شیوه‌ای ناسالم، سایر مراحل رشد فرد با مشکلات جدی مواجه خواهد شد.
امام علی (ع) چنین می‌فرماید: «پیوسته عقل و حماقت در ضمیر نوجوان درستیزند تا بحران بلوغ را پشت سر بگذارد و به سن 18 سالگی برسد در آن زمان با غلبه عقل یا حماقت به یک‌سو گرایش می‌یابد.» (بحارالانوار، جلد 1، صفحه 94)حمید تاجدینی، روانشناس و محقق کودک و نوجوان در این زمینه با اشاره به اهمیت تمیز قائل شدن بین آزادی‌های لازم به کودکان و توجه به خواسته‌های آنان با مطیع بودن والدین و زیاده خواه بارآوردن آنان به لزوم کمک به کودکان پیش از سن بلوغ جهت آشنایی با خود و نیازمندی‌های اساسی اش اشاره می‌کند و می‌گوید: «در حوزه تمایلات روانی چنانچه فردی که به دوران نوجوانی می‌رسد با تمایلات خود درست ارتباط برقرار نکرده باشد دچار مشکل می‌شود. آزادی‌های مطلوبی که تا سن 7 سالگی به بچه داده می‌شود باید همراه باشد با هدایت توسط والدین و به گونه‌ای رفتار نشود که نتیجه آن زیاده خواهی کودک و نوجوان در سال‌های آتی باشد. مواجه با سختی‌ها و دشواری‌ها باعث تقویت روان می‌شود و تقویت تمرکز را به دنبال دارد». وی یکی از مشکلاتی که آن‌را مطابق پژوهش‌هایی که انجام داده است در صدر مشکلات نوجوانی می‌داند سرگردانی هویت و نقش آن است و در این زمینه نتایج پژوهش‌ها و تجربیات خویش را چنین عنوان می‌کند: «بر اساس پژوهش‌هایی که در میان دانش آموزان انجام دادیم به این نتیجه رسیدیم که سرگردانی نقش و هویت عمده‌ترین مشکل دانش آموزان ماست هرچند مطالعات انجام شده این مشکل را تنها مختص جامعه ما نمی‌داند بلکه مشکل شایع قریب به اتفاق جوامع است اما در تمرکز بر روی دانش آموزان ما این نتایج به دست آمده است. هویتی که اگر در این مرحله خوب شکل بگیرد متضمن سلامتی در دوران بزرگسالی است؛ به این ترتیب باید نوجوان به آن هویت شخصی خودش برسد و در اینجا دولت و ابزارهای فرهنگی و رسانه‌ها و خانواده و آموزش و پرورش در مدارس نقش عمده دارند.»
اما علاوه بر این مشکل آسیب‌های دیگری نیز نوجوانان را تهدید می‌کند که از جمله آنها بر اساس این پژوهش‌ها ترس‌هایی است که در دوران نوجوانی وجود دارد مثل ترس از آینده تحصیلی و شغلی و ترس از شکست که خود آنها مربوط می‌شود به مشکل مهم دیگر که آن ضعف در کنترل هیجانات است.
این روانشناس و محقق کودک و نوجوان نوجوانان در ادامه می‌گوید: «نوجوانان در کنترل هیجانات مختلف خود مثل خشم و پرخاشگری و رقابت طلبی و عشق و تنفر و ترس و غیره عمدتا در وضعیتی افراط گونه قرار دارند. مسئله دیگر دوستی‌ها، تاثیر پذیری و غلط گزینی آنهاست؛ که گاه عامل آسیب‌های زنجیروار بعدی مثل فاصله گرفتن از والدین و غلطیدن در ورطه‌های نابهنجار اجتماعی می‌شود که خود ناشی از دو صفت دیگر نوجوانی شامل احساس آسیب ناپذیری و کم تجربگی آنهاست. گرایش به سمت موسیقی‌های افراطی یا گروه‌های افراطی از پیامدهای عدم هدایت صحیح ملزومات نوجوانیست که سبب می‌شود او نیازهای خود را در این شرایط جستجو کند و البته موارد متعدد دیگری که به دست آمده و نیازمند توجه متولیان امور به نتایج این پژوهش هاست.»
رسانه و نوجوان
اهمیت شکل گیری هویت در نوجوانی بسیار حساس است و همین عامل حساس به مشکل شایع نوجوانی بدل گردیده که یکی از عوامل اساسی آن رسانه است. فشارهای رسانه‌ای و فضای مجازی هویت نوجوانان را با چالش جدی مواجه کرده و سبب تشدید مشکلات آن شده است. این سخنان را دکتر حسن احدی استاد دانشگاه و مولف و محقق روانشناسی رشد کودک و نوجوان به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید و ادامه می‌دهد: «نوجوانی که در معرض انواع مختلف رسانه‌های مجازی و صوتی و تصویری و پیام‌های ارسالی از سوی آنها است دچار این چالش عمده می‌شود که آیا آنچه والدین از من می‌خواهند درست است و باید متناسب با آن عمل کرد یا آنچه جامعه یا فضای سایبر و رسانه می‌طلبد؟! به واقع نوجوان در بین نهادهای مدعی نظارت و مراقبت از او، دچار سرگردانی می‌شود. مسئله فضای سایبر و رسانه امری مهم و اساسی است که با هدف وارد کردن اصول و ارزش‌هایی برخلاف اصول سنتی جوامع هدف طراحی شده و هدف اولیه و اصلی آن همین نسل کودک و نوجوانی است که از صفات اساسی‌اش تغییرپذیر است. سازمان دهندگان فضاهای رسانه‌ای و مجازی خوب می‌دانند که برای وارد کردن سبک زندگی مورد نظر خویش و پیرو آن اهداف منفعت‌طلبانه و قدرت‌طلبانه‌شان باید بیشتر بر روی کدام قشر اصلی متمرکز شوند؟ بنابراین با اتاق فکرهایی غنی متشکل از تیم‌هایی که از اعضای اصلی آن روانشناسان هستند به طراحی فضای سایبر و شکل دادن به کانال‌ها و شبکه‌های خاص می‌پردازند. این درحالی‌است که در داخل نسبت به این امر غفلت وجود دارد و عده‌ای هنوز سازماندهی هدفمند در بیرون مرزها را توهم می‌پندارند و با این غفلت در آسیب‌های اجتماعی و نوجوانی سهیم می‌شوند. به این ترتیب نوجوانی که در فضای خانواده و مدرسه هنجارهای جامعه سنتی خویش را دریافت می‌کند با ورود به فضای مجازی و شبکه‌ها و کانال‌های خاص با ارزش‌هایی مواجه می‌شود که درست در نقطه مقابل آنهاست. به عنوان مثال در مورد مسئله پوشش، در شبکه‌های اجتماعی و ماهواره‌ای به شکل کاملا تدریجی و گام به گام در درون خانواده‌ها وارد می‌شود و تدریجا به قبح‌زدایی پوشش‌های زنان و دختران و مردان در درون خانواده می‌پردازد و سنت‌ها را می‌شکند.»