عملکردمان چگونه باشد که مصمم در جلسه امتحان حاضر شویم؟ - بخش نخست
شکستن شاخ غول امتحان با مهار اضطراب
گالیا توانگر
سر جلسه امتحان تستی یکی از واحدهای درسی دانشگاهی‌ات نشسته‌ای و زل زده‌ای به پاسخنامه. بین دو گزینه گیر افتاده‌ای. هر دو گزینه درست به نظر می‌رسند، اما خب یکی‌شان باید درست‌تر باشد. اولی را که علامت‌زده‌ای پاک می‌کنی و دومی را سیاه می‌کنی. باز مردد می‌شوی و دومی را پاک کرده، سومی را سیاه می‌کنی، می‌آیی سومی را هم پاک کنی، بلندگو اتمام زمان امتحان را اعلام می‌کند. در حالی که از استرس دست‌هایت می‌لرزد به پاسخنامه پر از لک‌های پاک شده می‌نگری و بالاخره در حالی که دل توی دلت نیست با هزار و یک تردید، دل کنده، پاسخنامه‌ات را به مراقب سپرده و جلسه را ترک می‌کنی. به اولین پله‌های خروجی نرسیده از یکی از دانشجوها جواب صحیح را می‌شنوی. همان جا روی پله‌ها فرو می‌افتی. جواب صحیح همان گزینه اول بوده است!
هرکس هنگام امتحان دچار اضطراب و نگرانی می‌شود. در واقع نمی‌توان کسی را پیدا کرد که روز امتحان ذره‌ای نگرانی نداشته باشد. البته کمی اضطراب بد نیست، زیرا بدون وجود آن انگیزه‌ای برای مطالعه مثلا یک کتاب تاریخی پر از نام و تاریخ برای آدم باقی نمی‌ماند؛ اما باید بتوان این اضطراب را کنترل کرد و جلوی صدماتش را گرفت. قبل از هرچیز باید گفت حتی اگر امتحانتان را خوب ندادید، دنیا که به آخر نمی‌رسد؛ بنابراین با این فکر می‌توانید خود را کمی آرام کنید، اما قبل و روز امتحان و پس از آن چگونه می‌توانیم آرامش خود را حفظ کنیم؟
حواستان به تغذیه شب امتحان باشد
برای امتحان از قبل آماده باشید و یا به عبارتی در طول سال تحصیلی به خوبی کتاب‌هایتان را مطالعه کنید. غذای مناسب بخورید. خوب بخوابید. ورزش کنید. شاد باشید و بخندید. آرام باشید و تمرکز کنید.
رضا محمدیان کارشناس علوم تغذیه‌ای درباره تغذیه شب امتحان می‌گوید: «قبل از اینکه سر جلسه امتحان حاضر شوید، غذاهای انرژی‌زا مصرف کنید، البته مراقب باشید معده‌تان را بیش از حد پر نکنید تا سر جلسه امتحان خوابی شیرین به سراغتان نیاید. گرسنه ماندن هم موجب حواس‌پرتی و تمرکز نداشتن می‌شود. میوه‌ها و پروتئین منبع خوبی از انرژی هستند. از مصرف کربوهیدرات‌ها مثل برنج و سیب‌زمینی که شما را خواب‌آلود می‌کند، هم اجتناب کنید. اگر امکان دارد یک بطری آب با خود داشته باشید. همچنین چای و قهوه ننوشید.»
فروغ عابدینی کارشناس ارشد رشته پرستاری توصیه می‌کند: «بیماران دیابتی آبنبات به همراه داشته باشند. کسانی که دچار تنگی نفس و آسم هستند، ضمن اینکه با دم و بازدم‌های حساب شده باید از استرس خود بکاهند، حتما داروهایشان را به همراه داشته باشد. کلا افرادی که دچار بیماری خاصی هستند مهم‌ترین دارو و قرص خود را به همراه داشته باشند، ولو اینکه صبح مصرف کرده باشند؛ چون موقعیت استرس‌زا ممکن است آنها را مجبور به استفاده مجدد از دارو کند.»
هیچ توصیه‌ای بهتر از خوب درس خواندن نیست
هیچ توصیه‌ای بهتر از خوب درس خواندن در طول سال تحصیلی نمی‌تواند بر کاهش استرس و کسب بهترین نتیجه درامتحان تاثیر داشته باشد. دانشجوهای دانشگاه‌های مختلف به ویژه پیام نور اغلب از حجم بالای کتاب‌ها - بالای 250 صفحه- و فاصله زمانی اندک بین امتحانات گلایه دارند، بی‌توجه به اینکه همین گلایه‌ها و خلق تنگ دانشجو صد درصد بر نتیجه امتحانی‌شان تاثیر منفی خواهد گذاشت.
فرزاد صدری‌پور یک مشاور تحصیلی در گفت‌و‌گو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «چرا باید در طول سال تحصیلی دست روی دست گذاشت و خواندن کتابی 250 صفحه‌ای را تنها به شب امتحان موکول کرد؟ حتی اگر در بهترین حالت نمره قبولی حاصل شود، بدن فشارهای اینچنینی را به این سادگی فراموش نخواهد کرد. ضمن اینکه به ویژه در تحصیلات تکمیلی نباید هدف نمره باشد و هدف را باید اشتیاق به یادگیری و گسترش دامنه اطلاعات در زمینه رشته تحصیلی قرار دهیم.»
وی به تب مدرک‌گرایی اشاره کرده و می‌گوید: «چرا دانشجو باید تنها به گرفتن یک نمره قبولی ناپلئونی بیندیشد؟ گاه وارد برخی از سایت‌های پاسخ به سؤالات دانشجویی می‌شوم و با طیفی از این قبیل سؤالات مواجه هستم که مثلا من از 14 نمره 7 شده‌ام، اگر با نمره میان ترم جمع شود، قبول خواهم شد؟ پاسخ من به این عزیزان این است که چرا اساسا تنها برای گرفتن ده و دوازده درس می‌خوانید و افق‌های بلندتری را مد نظر قرار نمی‌دهید؟ می‌گویند ما برای بیست می‌خوانیم و ده می‌شویم! من هم می‌گویم پس برای صد بخوانید تا 90 شوید. هر چه تلاش بیشتر نتیجه بهتر خواهد بود. البته من اساسا نمی‌پذیرم که دانش آموز و یا دانشجویی در طول سال تحصیلی نهایت تلاش خود را داشته باشد و بعد کمترین نمره را بگیرد.»
این مشاور تحصیلی تنها راه برون‌رفت از استرس شب امتحان را برای کلیه مقاطع تحصیلی خوب درس خواندن در طول سال تحصیلی، دسته‌بندی مطالب، خلاصه‌برداری به خط خود و تحلیل‌های شخصی از دروس می‌داند.
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «قبل از امتحان باید خوابی کافی و با کیفیت داشته باشید، بنابراین لازم است که هشت ساعت بخوابید. در ضمن هرگز مطالبی را که برای امتحان خوانده‌اید، موقع خواب با خود مرور نکنید. رختخواب محل استراحت و آرامش است نه میز کار. ذهنتان را از هرچه که آشفته‌تان می‌کند، پاک سازید و به مسائلی که حواستان را ازامتحانی که به زودی باید بدهید، دور می‌کند، نیندیشید.»
نظام ارزشیابی همچنان پر از چالش‌ها
هزاران سمینار در باب نظام ارزشیابی به اجرا در آمده و هزاران مقاله نوشته شده است، اما به‌نظر می‌رسد ماحصل کار آن چیزی نبوده که لااقل محصلین، دانشجویان و خانواده‌هایشان را راضی نگه داشته باشد.
مریم حمزه مادر یک دانش‌آموز دبستانی با لحنی گله‌مندانه به گزارشگر کیهان توضیح می‌دهد: «بگذارید مسئله را با ذکر مثالی برایتان روشن‌تر کنم. مثلا دخترم که در امتحان ریاضی‌اش تنها یک اشتباه داشته جلو درس مورد نظر در کارنامه کلمه خوب ذکر کرده‌اند، در حالی که برای دوستش هم که سه اشتباه در این درس داشته، خوب ثبت شده است. این واقعا یعنی چه؟ تفاوت این دو دانش‌آموز چطور مشخص می‌شود؟»
لیلا صادق‌زاده یک فرهنگی برایمان ارزشیابی کیفی- توصیفی را اینگونه معنا می‌کند: «ارزشیابی توصیفی، شیوه‌ای از ارزشیابی تحصیلی - تربیتی است که اطلاعات لازم و معتبر و مستند برای شناخت دقیق و همه‌جانبه فراگیران در ابعاد مختلف یادگیری، با استفاده از روش‌ها و ابزارهای مناسب سنجش همانند آزمون‌ها (به ویژه آزمون‌های عملکردی) پوشه کار، مشاهدات در حول فرایند یاددهی- یادگیری فراهم می‌نماید تا بر اساس آن بازخوردهای کیفی مورد نیاز برای کمک به یادگیری بهتر در فضای روانی- عاطفی مطلوب‌تر ارائه گردد.»
البته این کارشناس اهل فن در باب چگونگی به نتیجه رساندن مطلوب ارزشیابی کیفی-توصیفی متذکر می‌شود که باید به طور همزمان بسترسازی‌هایی برای اعمال چنین شیوه‌ای صورت پذیرد و شرایطی مهیا شود. وی توضیح می‌دهد: «زمینه مشارکت فعال دانش‌آموز و والدین را در فرایند ارزشیابی فراهم کنیم. در جمع‌آوری اطلاعات از ابزارهای متنوع و جدید برای افزایش اعتبار اطلاعات استفاده شود. معلم و شورای مدرسه با جمع‌بندی، تحلیل و تفسیر دقیق اطلاعات و با توجه به ابعاد مختلف یادگیری و عاطفی و مهارتی درخصوص ارتقاء دانش‌آموز به پایه بالاتر تصمیم‌گیری کنند. از نتایج سنجش و ارزشیابی در رفع موانع یادگیری دانش‌آموز در طول فرایند یاددهی- یادگیری استفاده شود. با تسهیل شـرایط ارتقا و مداخله‌های مناسـب در زمان مقتضی از اُفت تحصیلی تا حد قابل‌توجهی جلوگیری کنند. متناسب با نیاز دانش‌آموزان از بازخوردهای کیفی با عبارت‌های واضح و روشن که منجر به تشویق و ترغیب دانش‌آموز برای تلاش بیشتر شود، استفاده گردد. در جهت تقویت فعالیت‌های گروهی تلاش کنند.»
صادق‌زاده در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «یکی از اهداف و شعارهای الگوی ارزشیابی کیفی- توصیفی «آرامش خاطر مسافر سفر یادگیری» است. این الگو با این جهت‌گیری می‌تواند در راستای فراهم نمودن محیطی خالی از فشار و استرس، مؤثر باشد. کاهش نقش امتحانات پایانی در جریان ارزشیابی و حذف نمره، باعث کاهش خشونت، تحقیر و سرزنش و توهین دانش‌آموزان شده است. حال در جریان تحول در نظام ارزشیابی تحصیلی و استفاده از روش‌های جدید، این امکان وجود دارد که این خطا رخ دهد؛ یعنی تصور شود که ارزشیابی کیفی- توصیفی یعنی صرفا ابزار جمع‌آوری اطلاعات، یعنی پوشه کار، فهرست وارسی و یا حتی کارنامه توصیفی. درحالی که اینها تنها ابزارند و روح ارزشیابی همانا در گام‌های دیگر و در مفهوم پویایی و رشد دهنده بودن و همراهی و هم‌یاری ارزشیابی با یادگیری است.»
دیگر برای سرزنش خود دیر است!
کارهایی که باید روز امتحان و در حین آن انجام دهید، مهم است. حواستان باشد که هرچه را لازم دارید با خود بردارید؛ از مداد، پاک‌کن و خودکار گرفته تا کارت ورود به جلسه و همچنین ساعت مچی‌تان. این کارها را برای دقیقه آخر نگذارید، زیرا هیچ چیز به اندازه آماده شدن دقیقه نود روز امتحان فرد را مضطرب نمی‌کند.
وقتی سر جلسه، برگه امتحانی را به شما دادند، تمام سؤال‌ها را نگاهی اجمالی بیندازید تا بتوانید وقتتان را برای پاسخگویی به بهترین شکل ممکن تقسیم‌بندی کنید و ابتدا سؤال‌هایی را پاسخ دهید که به خوبی می‌دانید. این کار اعتماد به نفستان را بالا می‌برد و باعث می‌شود مغزتان بهتر کار کند. در ضمن هرگز خودتان را به دلیل فراموش‌کردن مطلبی یا نخواندن آن سرزنش نکنید، این کار هیچ کمکی به شما نمی‌کند. یادتان باشد اکنون برای فکر‌کردن به این چیزها دیگر خیلی دیر است. وقتی سؤال‌ها را بررسی می‌کنید به بخش‌هایی که پاسخ‌های کوتاه نیاز دارند، توجه کنید. سپس به سؤال‌های طولانی‌تر پاسخ دهید. اگر در کنار هر سؤال نمره مربوط به آن ذکر شده است، بنابراین ابتدا سؤال‌هایی را پاسخ دهید که بیشترین نمره را دارند، زیرا شما می‌توانید با آسودگی خاطر و در زمان بیشتر آنها را حل کنید.
به سؤال امتحانی خوب دقت کنید تا واژه‌های مهم و کلیدی را دریابید. سؤال‌ها را به دقت بخوانید تا پاسخ صحیحی بدهید. بزرگ‌ترین مشکلی که معلمان گزارش می‌دهند درست نخواندن سؤال‌ها از سوی دانش‌آموزان است واینکه دقیقا پاسخ چیزی را که خواسته‌اند باید بدهید تا نمرهتان کم نشود.
منیره خسروی یک دانشجو مقطع ارشد تاریخ در حالی که بغضی در گلو دارد، می‌گوید: «همه کتاب را ریز به ریز خوانده بودم، اما یکی دو سؤالی را علی‌رغم اینکه پاسخ صحیح را می‌دانستم اشتباه نوشتم. در متن سؤال نوشته شده بود، کدام گزینه نادرست است؟ من چون سؤال را درست نخوانده بودم و به منفی بودن سؤال توجه نکرده بودم، یکی از گزینه‌های درست را علامت زدم!»
در پایان امتحان حتما و حتما پاسخ‌ها را دوباره مرور کنید تا چیزی از قلم نینداخته باشید. اگر سر جلسه امتحان آنقدر اضطراب داشتید که احساس کردید ذهنتان خالی شده است، خودکارتان را روی میز بگذارید و نفس عمیقی بکشید و به صندلیتان تکیه داده و کمی آرام بگیرید. پس از چند دقیقه به آرامی سؤالی را که می‌خواهید پاسخ دهید، بخوانید و احتمال دارد که پاسخ آن به یادتان بیاید. در غیر این صورت جای آن را خالی گذاشته و سراغ سؤال دیگر بروید. شاید در انتها وقت اضافه آوردید و توانستید روی آن بیشتر فکر کنید. اگر وقت کم آوردید و متوجه شدید، نمی‌توانید تمام سؤال‌ها را جواب دهید، زمان باقیمانده را بین آنها تقسیم کنید و نکاتی را برای هریک خلاصه‌وار بیاورید تا از هرکدام حداقل نمره را بگیرید. معمولا وقتی امتحانی برگزار می‌شود، دوست داریم از باقی دانش‌آموزان در مورد پاسخ‌ها بپرسیم، این کار را نکنید؛ زیرا با شنیدن پاسخی غیر از پاسخ خودتان به شدت نگران می‌شوید و اضطراب سراغتان می‌آید. اگر روز بعد امتحان دیگری داشته باشید، نمی‌توانید تمرکز حواس داشته باشید؛ بنابراین امتحان داده شده را به کلی فراموش کنید و خود را برای امتحان روز بعد آماده کنید.
میترا روح‌بخش دانشجوی دیگری است که امتحان به شیوه کتبی را در این ترم تجربه کرده و توصیه‌هایش برای امتحاناتی که به صورت کتبی برگزار می‌شوند، اینچنین است: «سعی کنید به اصل پاسخ اشاره کنید و حتما در جمله‌بندی‌هایتان کلمات کلیدی که تصور می‌کنید مدنظر مصحح خواهد بود، بیاورید. خلاصه و غنی پاسخ دهید.»