پرسش:
مفهوم حبط و تکفیر را توضیح داده و چگونگی حبط اعمال مومنین و کفار را بیان فرمایید؟
پاسخ:
در بخش نخست پاسخ به این سوال به مفهوم حبط و باطل شدن و بی‌اجر و ثواب شدن عمل اشاره کردیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی‌می‌گیریم.
چگونگی حبط و تکفیر
آیا اعمال در یکدیگر اثر متقابل دارند و یکدیگر را باطل می‏کنند، و یا نه بلکه حسنات حکم خود، و اثر خود را دارند، و سیئات هم حکم خود و اثر خود را دارند، در اینجا چند نظر وجود دارد:
الف: بعضی از علما قائل به تباطل و تحابط اعمال شده‏اند، و گفته‏اند: اعمال یکدیگر را باطل می‏سازند، و آنگاه این علما در بین خود اختلاف کرده، بعضی گفته‏اند: هر گناهی حسنه قبل از خود را باطل می‏کند، و هر حسنه‏ای سیئه قبل از خود را از بین می‏برد.
البته این از نظر قرآن مسلم است که حسنات چه بسا می‏شود که اثر سیئات را از بین می‏برد، چون قرآن در این‌باره تصریح دارد. «ان الحسنات یذهبن السیئات» «خوبی‌ها، بدی‌ها را از بین می‌برد» (هود- 114) همچنان‌که فرمود: الا «من تاب و آمن و عمل صالحا فاولئک یبدل الله سیئاتهم حسنات» «مگر کسی که توبه کند، و ایمان آورده عمل صالح انجام دهد، اینان همان‌هایند که خدا گناهانشان را مبدل به حسنات می‏کند». (فرقان- 70)
ب: بعضی دیگر گفته‏اند: میان حسنات و سیئات موازنه می‏شود، به این معنا که از حسنات و سیئات هر کدام بیشتر باشد، به مقدار آنکه کمتر است از آنکه بیشتر است کم می‏شود، تا بقیه بیشتر بدون منافی باقی بماند، و لازمه این دو قول این است که برای هر انسانی از اعمال گذشته‏اش بجز یک قسم نمانده باشد، یا حسنه به تنهایی، و یا سیئه به تنهایی و یا اینکه هر دو با هم مساوی بوده، و تساقط کرده‏اند، و هیچ چیز برایش نمانده باشد. و این نظر درست نیست، زیرا اولا از ظاهر آیه: «وَءَاخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحًا وَءَاخَرَ سَيِّئًا عَسَى اللَّهُ أَن يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ» «و گروهی دیگر، به گناهان خود اعتراف کردند؛ و کار خوب و بد را به هم آمیختند؛ امید می‌رود که خداوند توبه آنها را بپذیرد؛ به یقین، خداوند آمرزنده و مهربان است!» (توبه- 102) و یک دسته دیگرند که به گناهان خود اعتراف کرده، اعمالی صالح و اعمالی طالح را بهم در آمیخته‏اند و امید است خدا از ایشان در گذرد، که خدا آمرزگار مهربان است. بر می‏آید که اعمال چه حسنات و چه سیئات، باقی می‏ماند، و تنها توبه خدا سیئات را از بین می‏برد، و تحابط به هر معنایی که تصورش کنند با این آیه نمی‏سازد.
و ثانیا خدای تعالی در مسئله تاثیر اعمال همان روشی را دارد که عقلا در اجتماع انسانی خود دارند و آن روش مجازات است، که کارهای نیک را جدا پاداش می‏دهند، و کارهای زشت را جداگانه کیفر، مگر در بعضی از گناهان که باعث قطع رابطه مولویت و عبودیت از اصل می‏شود، که در این موارد تعبیر به حبط عمل می‏کنند.
ج: بعضی  دیگر  گفته‏اند:  نوع اعمال محفوظند، و هر یک از اعمال اثر خود را دارد چه حسنه و چه سیئه. بله چه بسا می‏شود که حسنه سیئه را از بین می‏برد همچنان‌که فرمود: «يَاأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا إِن تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَانًا وَيُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيِّـاتِكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ ذُوالْفَضْلِ الْعَظِيمِ» «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اگر از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید، برای شما وسیله‌ای جهت جدا ساختن حق از باطل قرار می‌دهد؛ (روشن‌بینی خاصّی که در پرتو آن، حق را از باطل خواهید شناخت؛) و گناهانتان را می‌پوشاند؛ و شما را می‌آمرزد؛ و خداوند صاحب فضل و بخشش عظیم است!» (انفال- 29)
و نیز فرموده: «إِن تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيِّـاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُم مُّدْخَلًا كَرِيمًا» «اگر از گناهان بزرگی که از آن نهی می‌شوید پرهیز کنید، گناهان کوچک شما را می‌پوشانیم؛ و شما را در جایگاه خوبی وارد می‌سازیم» (نساء -31)
در موارد تكفير اعمال حسنه و همچنين‌ درباره تكفير در بسياري‌ از آيات‌ داريم‌ كه‌ توبه‌ موجب‌ غفران‌ و كفّارۀ‌ گناهان‌ است‌. چون‌ غفران‌ و تكفير بمعناي‌ تغطيه‌ است‌، يعني‌ پوشانيدن‌ چيزي‌ را با غِطاء و روپوش‌؛ و البتّه‌ توبه‌ در حكم‌ سِتار و پرده‌ايست‌ كه‌ گناهان‌ را در زير خود مخفي‌ مي‌كند.