* علی جواهردهی
 سبک زندگی امامان معصوم از جمله امام صادق(ع) شامل حوزه شخصی و فردی و اجتماعی است. همان‌طوری که آنان در خلوت خدا رفتاری را به ما می‌آموزند که موجب کمال‌یابی ماست.در جلوت خلق نیز بر آن هستند تا راه کمال را به ما بیاموزند. حجم عظیمی از رفتار اجتماعی ایشان را می‌توان در احادیث و روایات یافت، اما بیان همه آنها امکان‌پذیر نیست و تنها به برخی از آنها به صورت فهرست‌وار اشاره می‌شود.
***
1- رسیدگی به نیازمندان
از جمله فعالیت‌های اجتماعی امام صادق(ع) همانند همه معصومان(ع) بر اساس آموزه‌های وحیانی قرآن، رسیدگی به نیازمندان بود.
هشام بن سالم از یاران آن حضرت می‌گوید: چون پاره‌ای از شب می‌گذشت امام صادق(ع) کیسه‌ای انباشته از پول و نان و گوش بر دوش می‌کشید و به سراغ نیازمندان شهر مدینه می‌رفت و بین آنان تقسیم می‌کرد و آنها هیچ‌گاه او را نمی‌شناختند و چون امام درگذشت و این بخشش‌ها قطع شد فهمیدند آن شخص امام صادق(ع) بوده است. (کافی4: 8ح1، بحارالانوار 47: 38 ح47)
همین سیره کمک خالصانه به محرومان و انفاق به صورت ناشناس، در سیره امامان معصوم از جمله امام علی(ع) و حسنین(ع) و امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) نقل شده و وجود داشته است. البته مردم زمانی متوجه این خدمت‌رسانی می‌شدند که امام(ع) به شهادت می‌رسید و آنگاه معلوم می‌شد که این حمایت‌ها از سوی حضرت بوده است.
2- احسان و اکرام
احسان و اکرام به دیگران در دستور کار آن حضرت(ع) بود. این بخشش چنان گسترده می‌بود که حتی به ایثار می‌رسید و ایشان نیز چون پیشوایان معصوم(ع) دیگر، خود را به رنج می‌افکند و ایثار می‌کرد؛ چنانکه در آیات 5 تا 12 سوره انسان درباره اهل بیت عصمت و طهارت(ع) آمده است. سخاوت و احسان و اطعام، از فضیلت‌های اخلاقی است که در پیامبران و اولیای الهی تجلی یافته است. حضرت ابراهیم(ع) هم پیوسته سر سفره خودش مهمان داشت. برخی به خاطر بخل و خست نفس، اهل طعام و مهمان‌نوازی نیستند. بعضی هم دوست دارند همیشه مهمان بر سر سفره آنان بنشیند و میان این دو گروه، فاصله بسیار است. امام صادق(ع) از جمله آنان بود که علاقه داشت در غذا و طعام خود دیگری را شریک کند و از تنها خوردن پرهیز داشت.
مفضل یکی از یاران امام صادق(ع) می‌گوید از آن حضرت شنیدم که می‌فرمود: هیچ غذایی نمی‌خورم مگر اینکه دوست دارم انسان دیگری نیز در خوردن غذا با من همراه شود. (کافی ج6 ص 353 ح6)
3- تلاش برای کسب رزق حلال
انسان نباید سربار مردم باشد. باید خود تلاش کند تا رزق و روزی حلال را کسب نماید. امام صادق(ع) با کشاورزی برای روزی حلال تلاش می‌کرد. چنانکه در این‌باره فرمود است: من در برخی زمین‌های کشاورزی‌ام کار می‌کنم تا حدی که عرق می‌کنم، در حالی که افرادی هستند که به جای من کار کنند و مرا از کار کردن بی‌نیاز کنند، ولی من کار می‌کنم تا خداوند بزرگ بداند که من برای روزی حلال تلاش می‌کنم. (وسائل‌الشیعه، ج12، ص 23 ح8)
باید توجه داشت که کار و تلاش برای زندگی هیچ منافاتی با عبادت ندارد؛ زیرا در روایات است که عبادت، ده قسم است که نه قسم آن طلب روزی حلال است. نگاه اسلام به کار و تولید و فعالیت‌های اقتصادی، نگاهی مثبت و جهت‌دهنده است. پیامبر خدا(ص) دست کارگر را می‌بوسید تا نشان دهد که کار و تلاش برای تامین معاش خود و خانواده از راه حلال امری مقدس و ستودنی است. کار، عار نیست، بلکه بیکاری و تن‌پروری ننگ و عار است. طبق حدیث نبوی، خداوند، جوان بیکار را دشمن می‌دارد.
4- امر به معروف و نهی از منکر
از وظایف هر مسلمان موعظه دیگران و نصیحت خویشان است. در قالب موعظه دعوت به پرهیزکاری و امر به معروف و نهی از منکر انجام دهد و مردم را به خیر و نیکی و ترک گناه و بدی بخواند. امام صادق(ع) خود این‌گونه عمل می‌کرد. البته در جایی که مرافعه و دعوایی است گاه لازم است با صدای بلند آنان را به آرامش و تقوا دعوت کرد. در سیره و سبک زندگی آن حضرت(ع) این روش نقل شده است. غیاث بن ابراهیم می‌گوید: امام صادق(ع) هرگاه به گروهی می‌گذشت که مشغول دعوا بودند، از آنان نمی‌گذشت مگر آنکه سه بار با صدای بلند به آنها خطاب می‌کرد: از خدا پروا کنید. (مشکاهًْ‌الانوار، ص 55؛ بحارالانوار، ج 100، ص 92 ح 86)
باید توجه داشت، نزاع و دعوا میان افراد، اغلب ریشه در بی‌تقوایی دارد. اگر تقوا حاکم باشد، نه کسی به دیگری ظلم می‌کند، نه فحش و ناسزا می‌دهد و نه حق دیگران را ضایع می‌کند. درنتیجه، زمینه‌ای برای خصومت و نزاع باقی نمی‌ماند. در صورت بروز نزاع، باز هم تقوا سبب می‌شود دعوا حل شود و نزاع ادامه نیابد. به این سبب، امام، اهل دعوا را به تقوا دعوت می‌کرد، تا خدا را در نظر داشته باشند. رفتار امام، به ما می‌آموزد که نسبت به ناهنجاری‌ها بی‌تفاوت نباشیم و در حد توان اصلاح کنیم.
سفارش اصحاب برای کارهای خیر از جمله اموری است که در روایات بسیار نقل شده است. به عنوان نمونه ابن‌سعد ازدی می‌گوید: بیشترین چیزی که امام صادق(ع) ما را بدان سفارش می‌کرد نیکوکاری و پیوند با خویشاوندان (صله‌رحم) بود. (قرب‌الاسناد، ص43. ح138)
تأکید بر نیکی و احسان و صله رحم، از آن روست که رابطه‌ها را تقویت می‌کند و موجب رضای الهی است.
5- حضور در فعالیت‌های ورزشی
حضور در اجتماع و همراهی با مردم روحیه آدمی را افزایش می‌دهد و بسیاری از بیماری‌ها را از میان می‌برد. برخی از ورزش‌ها از جهات گوناگون مفید فایده است. امام صادق(ع) خود در مسابقات حاضر می‌شد و اقدام به فعالیت ورزشی می‌کرد. حفص البختری یکی از اصحاب امام می‌گوید: امام صادق در مسابقه تیراندازی و اسب‌سواری حاضر می‌شد. (وسائل الشیعه ج13 ص348 روایت4)
6- تربیت کودکان
اهتمام به خانواده و تربیت کودکان بسیار مهم است. این تربیت باید از کودکی آغاز شود. توجه به امور عبادی چون نماز و روزه زمینه‌ساز تربیت بندگی و اخلاقی کودک است. تربیت دینی کودکان، وظیفه پدران و مادران است.والدین در مقابل «تربیت دینی» فرزندان خود مسئولند و تکلیف آنان فقط در تأمین غذا و لباس و لوازم تحصیلی و امکانات رفاهی خلاصه نمی‌شود و یکی از حقوق فرزندان بر عهده والدین، آموزش دین و قرآن است.از امام صادق(ع) برای ما نقل شده است: آن حضرت کودک «نابالغ» را در ماه رمضان به روزه گرفتن فرمان می‌داد و چون تشنگی و گرسنگی بر کودک غلبه می‌کرد به او فرمان می‌داد روزه‌اش را افطار کند. (دعائم‌الاسلام، ج1، ص194)
7- عمل، پیش از سفارش دیگران
امامان معصوم(ع) پیش از دعوت دیگران به کاری خود اقدام می‌کردند و در هر کار نیک سبقت و سرعت می‌جستند. این‌گونه است که برخی از اعمال را حتی دیگران نتوانستند انجام دهند؛ زیرا حکم آن تغییر کرده است. داستان صدقه پیش از نجوا با پیامبر(ص) و عمل حضرت امام‌علی(ع) که در آیات قرآنی بیان شده خود گواهی بر آن است. داستان «رطب خورده یکی منع رطب کند» نیز از پیامبر(ص) مشهور است. امام صادق(ع) (به شیعیان) فرمود: به خدا سوگند من شما را به چیزی دستور نمی‌دهم مگر آنکه خود را نیز بدان فرمان می‌دهم پس بر شما باد که تلاش و کوشش کنید. (وسائل‌الشیعه، ج12، ص12 ح8)
همچنین انسان پیش از آنکه دیگران را با سخن دعوت به کار نیک کند با عمل و انجام کار نیک آنان را به آن دعوت کند. امام صادق(ع) در توصیه خود فرمود: «مردم را با عملتان دعوت کنید، نه با زبانتان». (کافی، ج2، ص78) مسئولان و مربیان و مبلغان باید خودشان پیشتاز در عمل به چیزی باشند که دیگران را به آن فرا می‌خوانند. این تبلیغ عملی، بسی مؤثرتر از تبلیغ زبانی است. به قول سعدی: «دو صد گفته، چون نیم کردار نیست».
8- حقگویی
حقگویی در همه حال پسندیده است و به تعبیر پیامبر(ص) برترین جهاد، سخن حق و عدل در برابر پیشوای ستمگر است. امام صادق(ع) نیز فرمود: از من می‌خواهند که حق را نگویم، به خدا سوگند همواره حق را خواهم گفت تا هنگامی که مرگ به سراغم آید. (رجال‌الکشی، ص601 ح1121)
9- امانتداری
در آیات و روایات بر امانتداری تأکید شده و آن را از جمله اصول نخستین اخلاق انسانی و اجتماعی برشمرده‌اند. در آموزه‌های دینی آمده است که در مسلمانی یک شخص، به نماز و روزه زیاد او نگاه نکنید، بلکه به صدق و امانتداری او بنگرید. در واقع، معیار مهم مسلمانی، صداقت و امانت است. پیامبر خدا(ص) پیش از بعثت، به «محمد امین» مشهور بود، حتی مشرکان هم به امانت و صداقت او ایمان و اعتماد داشتند و اموال خود را نزد او امانت می‌سپردند. اگر امام صادق(ع) امانت‌داری خویش را حتی نسبت به قاتل امام علی(ع) ابراز می‌دارد، توجه دادن به اهمیت این خصلت اخلاقی است.امام صادق(ع) در بیان اهمیت و ارزش امانتداری فرموده است: اگر آن کسی که با شمشیر به علی(ع) ضربه زد و او را کشت مرا امین خود بداند و از من خیرخواهی و مشورت جوئی نماید و من حاضر به امانتداری و مشورت  او شوم همانا امانت را نسبت به او رعایت خواهم کرد. (کافی، ج 5، ص 133 ح 5)