پرسش:
چرا در بسیاري از آیات قرآن «سمع» مفرد آمده و «ابصار و قلوب و افئده» به صورت جمع آمده است؟
پاسخ:
در بسیاري از آیات قرآن از گوش و چشم و دل یاد شـده که گوش با لفظِ مفردِ «سـمع» آمـده، و چشم با لفظِ جمعِ «ابصار» و دل با لفظِ جمعِ «أفئده و قلوب»؛
مفسرین و صاحب نظران به لحاظ لغوی، در مورد این مطلب احتمالات متعددي داده‌اند از جمله گفته شده است:
1- «سمع» چون «اسم جنس» است بر قلیل و کثیر دلالت می‌کند بنابراین لازم نبود که دیگر جمع آورده شود.
2- برخی گفته‌اند: «سـمع» مصدر است و مصدر چون جمع بسـته نمی‌شود، بر جمع و مفرد هر دو دلالت می‌کند. بعضـی نیز گفته‌انـد: در اینجـا مضـافی در تقـدیر است مثل «مواضع سـمع» یعنی جایگاه‌هاي شنوایی.
4- برخی بر این باورنـد که «سـمع» به ضـمیر «هم» اضـافه شـده و چـون در ردیـف جمع‌هـا قرار گرفته است خـودش بر جمع دلالت می‌کند و دیگر لازم نبوده است که جمع بیاید.
5- عده‌اي نیز احتمال داده‌اند به خاطر کوتاهی کلام و ایجاز، و تفنن در عبارت، «سـمع» آمده بنابراین اشـکالی ندارد که واژه «سمع» بصورت مفرد و «أبصار» و «قلوب» به صورت جمع آمده است.
حکمت‌ها و اسرار علمی
برخی از مفسرین براي این مطلب حکمت‌ها و اسرار علمی نیز ذکر کرده‌اند، که در اینجا می‌آوریم:
1- اینکه واژه «سـمع»، یعنی گوش در قرآن کریم بصورت مفرد آمـده، اما چشم به صورت جمع «ابصار» آمده به خاطر این است که ادراکات و مشاهدات انسان با چشـمش نسبت به مسموعات و چیزهایی که می‌شنود خیلی بیشتر است؛ چرا که اولًا:
امواج صوتی که قابل اسـتماع است تعـدادي نسـبتا محـدود است در حالیکه امواج نورهایی‌ که قابل رویت و دیـدن است، از میلیون‌ها می‌گـذرد اما امواج صوتی به ده‌هـا هزار مورد می‌رسـد از این رو قرآن کریم براي اشاره به این مطلب، یعنی محـدودیت قلمرو شـنیدنی‌ها، واژه «سمع» را مفرد آورده، و براي اشاره به گستردگی قلمرو دریافت‌هاي قلبی انسان یا مشاهدات چشمی انسان، واژه «قلب» و «بصر» را به صورت جمع آورده است.
2- احتمـال دیگر اینکه مدرک سـمع انسـان واحـد است یعنی معمولاً انسان در یک لحظه یک صدا را بیشتر نمی‌شـنود اما در یک لحظه با چشـمانش می‌توانـد دو تا تصویر را ببینـد، و یا حتی بیشتر، اما با گوش‌هایش با اینکه دو تا گوش دارد اما یک صدا را عملا بیشتر نمی‌توانـد بشـنود؛ بنابراین، سـمع را مفرد آورده و چشم را جمع بسـته و متعدد آورده که اشاره کند به اینکه مدرَک در انسان‌ها در مورد سمع و شنیدن یکی است، اما مدرك انسان در مورد دیدنی‌ها، متعدد است.
البته این دو مطلب علمی اخیر در حـد دو احتمـال است و نمی‌شود به صورت یقینی به قرآن نسـبت داد، ولی به هر حـال دو احتمـال علمی، زیبایی است که نسبت به این واژه‌ها گفته شده است.