تجمع اربعین و ظهور یک بازیگر منطقه‌ای جدید
یوسف سیفی
از آغاز هزاره، روند کاهش سلطه استبداد در غرب آسیا، ظرفیت‌های ژئوکالچر شیعی را برجسته کرده است. رخداد بین‌المللی تجمع اربعین سالار شهیدان، یک نمونه روشن از این تحول مهم و اساسی در منطقه به حساب می‌آید. این عظیم‌ترین تجمع بشری در یکی از ناامن‌ترین مناطق جهان، صورت یک بازیگر غیردولتی قدرتمند منطقه‌ای به عنوان مذهب تشیع است. این رخداد بین‌المللی در شرایطی فرصت ظهور یافته که تحولات منطقه‌ای، سرکوب‌های دینی و ایدئولوژیک علیه شیعیان را تضعیف کرده است.
کشور عراق اگرچه با معضل داعش دست به گریبان است، اما دیگر هیچ نهاد رسمی در آن، از افزایش آزادی‌های اجتماعی شیعیان نمی‌ترسد. در کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس نیز سرکوب شیعیان آنگونه که در گذشته وجود داشته، به شدت هزینه‌زا شده و توان اثرگذاری اجتماعی و سیاسی شیعیان ارتقاء یافته است و بیداری اسلامی در سال 2011 نیز این روند را تسریع کرده است. جنبش‌های شیعه با الهام از حزب‌الله لبنان فعالیت‌های خود را در کشورهایشان توسعه داده‌اند. ج.ا.ایران نیز یک قدرت مهم منطقه‌ای‌است و مرکز ثقل این ژئوکالچر محسوب می‌شود. یک پیامد مهم برای این وضعیت جدید، توسعه روابط فراملّی شیعیان در منطقه و شکل‌گیری یک شبکه فعال منطقه‌ای است.
به لحاظ سیاسی- نظامی، شبکه‌ای از گروه‌های شیعی در کشورهای منطقه به ویژه سوریه، لبنان و عراق با مرکزیت جمهوری اسلامی شکل گرفته و ظهور داعش به تقویت انسجام و جایگاه بین‌المللی این شبکه سیاسی- نظامی انجامیده است. شبکه‌ای که در حال حاضر در چارچوب یک اتحاد- با هویت فرهنگی- در برابر داعش در حال جنگ است و طی سال‌های گذشته کارآمدی قابل توجهی از خود نشان داده است. تجمع اربعین، ظرفیت‌ها و توانمندی‌های فرهنگی این بستر ژئوکالچری را نمایندگی می‌کند. به عبارت دیگر این رخداد بین‌المللی، نمایانگر عمق آن دسته از پیوندهای فرهنگی است که شبکه سیاسی- نظامی شیعه در منطقه بر آن بنا شده است. این شبکه در منطقه دارای ویژگی‌هایی است که آن را از دیگر جریان‌های رقیبش متمایز می‌کند. این مؤلفه‌های تمایز در تجمع اربعین به عنوان مهم‌ترین رخداد فرهنگی این جغرافیای فرهنگی، متجلی شده است؛ به طوری که بررسی ابعاد مختلف اجتماع اربعین، زمینه‌های فرهنگی کنش سیاسی ژئوکالچر شیعه در طول سال‌های پس از انقلاب اسلامی را نشان می‌دهد.
1- حفظ صلح و امنیت بین‌المللی
واژه مسالمت‌جویانه که همراه با تجمع اربعین تکرار می‌شود، ماهیت صلح‌طلبانه قدرت ژئوکالچر شیعی را نمایندگی می‌کند. از سال 2003 که نظام بعثی در عراق سقوط کرده است، هر ساله میلیون‌ها نفر در روز اربعین به زیارت امام حسین(ع) رفته‌اند. جمعیت زائران تنها در سال 2004 به طور تقریبی با جمعیت حجاج در ایام حج برابر بوده است. یعنی در حدود 4 میلیون نفر. اما این عدد در سال‌های بعد رشدی شگفت‌انگیز را طی کرده تا جایی که کربلای معلی در سال‌های 2009 و 2010 در ایام اربعین، پذیرای جمعیتی بین 10 تا 14 میلیون نفر بوده است. این رقم در سال گذشته نزدیک به20 میلیون زائر رسیده است. تنها اجتماع بزرگی که جمعیت آن از تجمع اربعین بیشتر است، آیین کومبه میلا (kumbh mela) در مذهب هندوست، که در طول دو ماه برگزار می‌شود و هر 4 سال سه بار اجرا می‌گردد. رقم 20 میلیون زائر در ایام اربعین، در حالی اعلام شده است که معبد سن سوجی که یک معبد مهم بودایی در ژاپن است، در طول یک سال پذیرای 20 تا 30 میلیون نفر اعم از توریست‌های خارجی است. مکه مکرمه و مدینه منوره، سالانه 7 تا 10 میلیون نفر زائر را می‌پذیرد و جمعیت کاتولیک‌هایی که برای زیارت واتیکان می‌روند، به 18 میلیون نفر در یک سال نمی‌رسد.
این جمعیت عظیم در منطقه‌ای گردهم می‌آیند که در فاصله چند ده کیلومتری آن یک جنگ تمام‌عیار در جریان است. تجمع اربعین که چند برابر بزرگتر از موارد مشابه خود است، به مرزها و قوانین بین‌المللی احترام می‌گذارد، امنیت منطقه را به مخاطره نمی‌اندازد، با وجود زمینه‌های مناسب، ماهیت فرهنگی خود را تغییر نمی‌دهد و بیشترین تنوع ملی و دینی را در درون خود به رسمیت می‌شناسد. همین وضعیت در شبکه سیاسی- نظامی شیعی در منطقه وجود دارد. نیروهای شیعی برهم زننده ثبات به حساب نمی‌آیند و به راحتی با افراد و گروه‌ها از مذاهب مختلف تعامل می‌کنند.
2- الگوی فراملّی‌گرایی در غرب آسیا
تجمع اربعین اگرچه با حمایت‌های امنیتی دولت‌های ایران و عراق برگزار می‌شود، اما از سوی هیچ نهاد رسمی سازماندهی نشده و یا دعوتی برای برگزاری آن صورت نمی‌گیرد. دولت‌ها در این رخداد بیش از هر چیز امنیت زائران را تأمین می‌کنند. ملیت‌های مختلف از 60 کشور جهان بدون آنکه تسهیلات خاصی از سوی کشورهایشان دریافت کنند و یا حتی در طول اقامت در عراق از امکانات رایج سفر در دوران کنونی بهره‌مند شوند، در این تجمع شرکت می‌کنند. در سال گذشته تنها از کشور بحرین 60 هزار زائر- یعنی 6 درصد جمعیت این کشور- به کربلا رفته‌اند. این درحالی است که دولت بحرین از روزهای بیداری اسلامی تاکنون، تدابیر امنیتی ویژه‌ای علیه شیعیان به کار گرفته است.
خودجوش بودن این تجمع، ظرفیت‌های فراملّی‌گرایی در منطقه غرب آسیا را به نمایش می‌گذارد. فراملی‌گرایی از جمله پدیده‌های نو در نظام بین‌الملل به حساب می‌آید و نقش مؤثری در دوران گذار کنونی در نظام‌های منطقه‌ای بازی می‌کند. فراملی‌گرایی شیعه یک روند روبه‌توسعه است و از یک جغرافیای فرهنگی خبر می‌دهد که با یک هویت سیاسی در صحنه منطقه، برخاسته است. این هویت سیاسی در طول دوران پس از انقلاب اسلامی تقویت شده و نویدبخش حضور بازیگران فراملی با رویکردهای صلح‌طلبانه و مسالمت‌جویانه در منطقه به شمار می‌آید.
3- تکثرگرایی فرهنگی در برابر تکفیری‌گرایی
منابع خبری از حضور گسترده اهل تسنن در کنار شیعیان در این مراسم خبر داده‌اند. همچنین به گزارش ایسلامیک فایندر، یکی از شگفت‌انگیز‌ترین وجوه اربعین این است که تقریبا تمام ادیان و نژادهای جهان در آن نماینده‌ای دارند. نه فقط پیروان مذاهب ابراهیمی مسیحی، یهودی و صابئی یا ادیان منطقه‌ای زرتشتی و ایزدی بلکه حتی هندوها و بودائیان از شرق و جنوب آسیا هر ساله با گسیل کردن نمایندگانی به عراق، مراسم عظیم اربعین را به‌عنوان عالی‌ترین شکل مناسک پرستش توسط انسان‌ها مورد توجه قرار می‌دهند. تحلیلگران بر این نظرند که اجتماع اربعین همه مذاهب موجود در عراق را در بر می‌گیرد و از این جهت می‌تواند مقوم وحدت ملی در این کشور باشد.
یک هیئت مذهبی از سوی واتیکان به همراه گروهی از مقامات مسیحی عراقی در دو سال گذشته یک کیلومتر باقی مانده به کربلا را به همراه زائران اباعبدالله(ع) راه‌پیمایی کرده‌اند. منابع عراقی گفته‌اند: هیئتی از واتیکان که در عراق به سر می‌برده، در مراسم پیاده‌روی زائران اربعین حسینی(ع) مشارکت کرده است. ریاست این هیئت واتیکان را مونستنیور لیبریو آندریاتا بر عهده داشته و حدود یک کیلومتر از شهر ناصریه به سوی کربلا را با زائران حسینی طی کرده است. برخی از شخصیت‌های دینی مسیحی عراقی نیز این هیئت واتیکان را همراهی کرده‌اند. این میزان تکثرگرایی در منطقه‌ای رخ می‌دهد که داعش و دیگر گروه‌های تکفیری، زنان ایزدی و مسیحی را به بردگی می‌گیرند و خون سنی‌ها و شیعیان را مباح می‌دانند. نیروهای شیعی در سال‌های گذشته و در صحنه سیاسی و نظامی، بارها در کنار اقلیت‌های مذهبی یا قومی در جبهه مقاومت علیه رژیم صهیونیستی و داعش در منطقه قرار گرفته‌اند و بخشی از موفقیت این نیروها در نحوه تعاملشان با اقلیت‌های مذهبی و قومی بوده است. این واقعیت برخاسته از چنین ماهیت فرهنگی متکثر و مداراجویانه در ژئوکالچر شیعی ارزیابی می‌شود.
4- ضرورت توسعه شبکه اقتصادی
ژئوکالچر شیعه با ابعاد کنونی، یک بازیگر نوظهور در منطقه حساس غرب آسیا به حساب می‌آید. این پدیده از آن جهت که یک بازیگر مؤثر فراملی است و در چارچوب نظام بین‌الملل کلاسیک قرار نمی‌گیرد، نوظهور محسوب می‌شود. سیاست‌های اتخاذ شده از سوی شیعیان، اهتمام ج.ا.ایران به پشتیبانی از ژئوکالچر شیعی در عین اعتقاد راسخ به وحدت و اخوت اسلامی و به طور ویژه رویکردهای هوشمندانه رهبر معظم انقلاب در این زمینه، در کنار رخدادهای منطقه‌ای و شرایط خاص نظام بین‌الملل، مهم‌ترین عواملی هستند که به شکل‌گیری و توسعه این بازیگر منطقه‌ای یاری رسانده‌اند. ژئوکالچر شیعه در زمینه‌های سیاسی و فرهنگی، موفقیت‌های چشمگیری داشته و وجود خودش را بر دشمنانش تحمیل کرده است. غرب آسیا امروز با یک شبکه قوی فرهنگی و سیاسی فراملی به عنوان ژئوکالچر شیعه مواجه است که در تحولات منطقه به طور چشمگیری نقش‌آفرینی می‌کند. اما این اثرگذاری برای شیعیان در اقتصاد منطقه، دیده نمی‌شود.
اگرچه حوزه‌های سیاست و فرهنگ همچنان دارای ظرفیت‌های قابل توجهی هستند، یک وجه مهم و ضروری در راستای توسعه ژئوکالچر شیعه، وجه اقتصادی آن است. زمینه‌های اقتصادی، پیوندهایی عمیق‌تر از فرهنگ، در کوتاه‌مدت، ایجاد می‌کنند و حساسیت‌های سیاست را ندارند. ظرفیت‌های اقتصادی در این ژئوکالچر می‌توانند راهنمای مناسبی باشند. دو کشور ایران و عراق با اکثریت شیعه، تولیدکنندگان عمده انرژی و از اعضای اوپک هستند. شیعیان در برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس مانند کویت از موقعیت برتر اقتصادی برخوردارند. رشد اقتصادی جمعیت شیعه در عراق و لبنان روندی رو به رشد دارد و از زمینه‌های قوی سیاسی بهره‌مند است. جغرافیای فرهنگی شیعه در جوار مناطق مهم اقتصادی هم‌چون خلیج فارس، مدیترانه و اروپا، شبه قاره هند، قفقاز و آسیای میانه قرار دارد. همچنین جمعیت شیعیان بازار مصرف گسترده‌ای را تشکیل می‌دهد که می‌تواند در اقتصاد منطقه اثرگذار باشد. توجه به این ظرفیت‌ها می‌تواند پیوندهای موجود در دو شبکه سیاسی و فرهنگی را تقویت کند و به این ترتیب جایگاه شیعیان در آینده منطقه را ارتقاء بخشد.