سایه روشن دعوای مصر و عربستان(نگاه)
محمدرضا مرادی
کوه دلارهای سعودی در حال ذوب شدن است و روزبهروز کوچک‌تر می‌شود. تنها منبع قدرت آل‌سعود یعنی «دلارهای نفتی» اکنون بدترین شرایط را تجربه می‌کند و این کشور با کسری بودجه 100 میلیارد دلاری مواجه است. این به معنای آن است که عربستان روزبهروز قدرت تاثیرگذاری خود را از دست می‌دهد. عربستان هزینه‌های زیادی برای خلق و حفظ داعش در سوریه و عراق متحمل شده اما این تروریست‌ها با شکست مواجه شده‌اند. تاکنون خواسته عربستان در سوریه هم برآورده نشده است. داعش در عراق نیز در حال حاضر از ارتش عراق و حشد‌الشعبی سیلی می‌خورد. سعودی‌ها حتی در لبنان و یمن هم شکست خورده‌اند. اکنون اما شکست دیگری در راه سیاست‌های منطقه‌ای عربستان پدیدار شده و آن نیز به مهم‌ترین کشور عربی یعنی مصر مرتبط است. جنگ رسانه‌ای بین دو کشور بالا گرفته و احتمال تشدید تنش‌ها در روابط این دو کشور دور از ذهن نیست. عربستان برای سقوط «محمد مرسی» در مصر میلیاردها دلار هزینه کرد تا نظامیان به رهبری «عبدالفتاح السیسی» را به قدرت برساند و برای تثبیت جایگاه وی نیز هزینه‌های زیادی کرد. هر چند «السیسی» با اعلام موافقت خود با توافقنامه تیران و صنافیر وفاداری خود را به ریاض اعلام کرد اما دیری نپایید که معادلات طور دیگری رقم خورد و کنفرانس گروزنی که با شرکت علمای مصری انجام گرفت تیر خلاص را به روابط ریاض و قاهره زد. چرا که در این کنفرانس، وهابیت را به عنوان فرقه‌ای خارج از اهل سنت تعریف و آن را عامل تفرقه در جهان اسلام معرفی کردند. اما این پایان ماجرا نبود.
ماه گذشته در جریان برگزاری اجلاس عمومی اخیر سازمان ملل در نیویورک، سامح شکری، وزیر امور خارجه مصر اعلام کرد، مصر و عربستان درباره حل مناقشه سوریه به ویژه در زمینه ضرورت تغییر نظام حاکم و رهبری این کشور اختلاف نظر دارند. اما این پایان اختلافات نبود و هفته گذشته مصر از پیش‌نویس قطعنامه روسیه در خصوص سوریه حمایت کرد، پیش‌نویسی که حکومت آل‌سعود از مخالفان سرسخت آن بود. «عبدالله المعلمی» نماینده عربستان در سازمان ملل اعلام کرد که رای مثبت مصر به پیش‌نویس طرح روسیه، برای آل‌سعود «دردناک» بود.
این اقدام قاهره سبب شد شرکت ملی نفت عربستان، ارسال 700هزار تن محصولات نفتی به مصر را در ماه جاری میلادی متوقف کند. به دنبال این اتفاقات رسانه‌ها و مقامات مصری نیز موضع‌گیری کردند. رئیس‌جمهور مصر در واکنشی غیرمستقیم به فشارهای رژیم سعودی علیه کشورش، متذکر شد مصر سیاستی مستقل و مبتنی بر عدم مداخله در امور کشورها دارد و بحران سوریه باید از طریق راهکاری سیاسی حل و فصل شود. «حسین هریدی» معاون وزیر خارجه اسبق مصر نیز از سعودی‌ها خواست «عاقلانه» رفتار کنند و حملات رسانه‌ای به مصر را خاتمه بخشند، «زیرا مصر نمی‌تواند بیش از این ساکت باشد، اگر ملت مصر پاسخگویی را آغاز کند با قدرت تمام پاسخ سعودی‌ها را خواهد داد.» «امین اسکندر» موسس جنبش کفایه و حزب الکرامه و نماینده پارلمان مصر نیز تاکید کرد عربستان حامی تروریسم است. وی با «بعید ندانستن» قطع روابط کشورش با رژیم سعودی تاکید کرد قطع روابط مصر با عربستان به نفع امت عرب است.
به نظر می‌رسد سیاست‌های مستقلانه السیسی در مسائل منطقه‌ای از هر خاستگاه و نیتی برخوردار باشد برای ریاض گران آمده و دولت مصر تلاش دارد تا با اعمال فشار اقتصادی بر قاهره این کشور را مطیع خود کند. اما عربستان در این هدف مشکل بزرگی به نام روسیه دارد. السیسی از زمان به قدرت رسیدن تلاش کرده که با هدف گرفتن امتیازات بیشتر از غرب، سیاست گرایش به روسیه را نیز در پیش بگیرد و در این مسیر هم موفق عمل کرده است. نزدیکی روزافزون مصر به روسیه حتی باعث شده است تا قاهره با اعتماد به نفس بیشتری سیاست‌های خود را دنبال کند. حمایت مصر از سوریه و دولت قانونی این کشور و اعلام مبارزه با تروریست‌ها به اتکای حمایت‌های مسکو بوده است. اخیرا نیز وزارت دفاع روسیه با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد، نخستین مانور نظامی روسیه و مصر در ماه جاری میلادی برگزار خواهد شد. علاوه بر اینکه مصر حمایت مسکو را برای اجرای سیاست‌های مستقلانه خود دارد، عربستان نیز بسیار ضعیف شده و توانایی رویارویی با مصر را ندارد. شرایط امروز عربستان به رهبران سیاسی این کشور اجازه نخواهد داد که بتوانند فشار چندان زیادی را به دولت السیسی در مصر وارد کنند. اوایل همین سال بود که پادشاه عربستان در جریان سفر به قاهره ضمن امضای موافقت‌نامه دریافت حاکمیت دو جزیره پرمناقشه صنافیر و تیران که تحت حاکمیت مصر قرار داشت، پرداخت بسته کمک مالی سخاوتمندانه‌ای به مصر را متقبل شد. با وجود این که دادگاه مصر کمتر از سه ماه پس از امضای این موافقت نامه با القای آن در عمل واگذاری دو جزیره مذکور به عربستان را منتفی کرد، اما عربستان علی‌رغم پرداخت بسته مالی خود به قاهره، چندان واکنشی به تصمیم دادگاه مصری نداشت و به نوعی مسئله را پذیرفت. حتی چند ماه بعد از رای ضدعربستانی دادگاه مصر؛ ریاض اعطای کمک 4 میلیارد و 500 میلیون دلاری جدید به قاهره را پذیرفت و اعلام کرد هدف از این بسته مالی، حمایت از ذخیره ارزی بانک مرکزی مصر است که به شدت کاهش یافته است. این موضع‌گیری نشان‌دهنده تلاش عربستان برای همراه کردن مصر با خود «به هر قیمتی» است.
اما تنش اخیر بین دو کشور چه معنایی دارد و آیا باید آن را به معنای پایان روابط دو کشور تلقی کرد؟
دو جواب برای این سؤال می‌توان متصور شد. از یک طرف می‌توان تنش اخیر بین ریاض و قاهره را «جدی» تلقی کرد، چرا که مصر به عنوان کشوری بزرگ با پیشینه تمدنی بسیار طولانی نمی‌خواهد بیش از این دنباله‌رو عربستان باشد که منفور جهان اسلام است. این نگاه مصر بیشتر به دلیل حمایت‌های روسیه حاصل شده است و قاهره به دنبال آن است که با کمک روسیه بار دیگر دوران طلایی این کشور در دهه 60 میلادی به رهبری جمال عبدالناصر را که مصر به عنوان محور جهان عرب بود زنده کند. از سوی دیگر می‌توان این تنش‌ها و اختلافات بین دو کشور را یک نمایش از سوی السیسی تعبیر کرد که با هدف گرفتن امتیازات بیشتر از پادشاه سعودی در حال اجرا است، به ویژه اینکه شرایط کنونی عربستان به گونه‌ای است که نمی‌تواند همراهی کشوری مانند مصر را از دست دهد. هر کدام از این دو سناریو می‌تواند بیانگر واقعیت باشد و نمی‌توان به صورت قطعی در این مورد اظهارنظر کرد، اما شاید بتوان گفت که سناریوی دیگری نیز در این میان مطرح باشد که تلفیقی از دو سناریوی قبلی است. به این صورت که السیسی در حالی که برای بازگرداندن مصر به عنوان یک کشور موثر منطقه‌ای تلاش می‌کند سعی دارد از این اهرم و ابزار فشار، برای گرفتن امتیازات و پول‌های بیشتر از عربستان کمک بگیرد. بر این اساس به نظر می‌رسد که السیسی عربستان را رها نخواهد کرد چرا که شعار وی تحکیم روابط با کشورهای عربی است، اما همزمان سعی خواهد کرد که از موضوع سوریه و حمایت‌های روسیه به عنوان ابزاری برای گرفتن امتیازات بیشتر از عربستان استفاده کند.