فریده شریفی
امام حسین(ع)، به یکی از یاران خود فرمود: «در میان لشکریان اعلام کن که اگر کسی بدهکار است همراه و همرزم من نباشد، زیرا کسی که بمیرد در حالی که تصمیم نداشته باشد بدهی‌اش را بپردازد، داخل آتش جهنم می‌شود. دین اسلام همواره برای حقوق افراد اهمیت خاصی قائل است و به این نکته اعتماد دارد که هیچ کس نباید حتی ذره‌ای از مال و دارایی دیگران را به تصرف خود درآورد.
عدم رعایت حق‌الناس و ظلم در حق دیگران از مواردی است که انسان در همین دنیا آثار شومش را در قالب انواع بلاها و بیماری‌ها و گرفتاری‌های زندگی خواهد دید. ظلم به دیگران و رعایت نکردن حقوق مردم هم در این دنیا انسان را گرفتار بلا خواهد کرد و هم در آخرت به عذاب الهی دچار خواهد نمود.
در حدیث داریم که با اولین قطره خون شهید همه گناهانش بخشیده می‌شود غیر از حقوق مردم و این نشان‌دهنده اهمیت حق دیگران است که حتی با شهادت که بالاترین فضیلت است نیز گناه ظلم در حق دیگران بخشیده نمی‌شود.
حق‌الناس را زیرپا نگذارید
رعایت کردن حق‌الناس آثار و تبعاتی برای انسان دارد. در حدیث آمده است تمام گناهان انسان با توبه بخشیده می‌شود غیر از حق‌الناس یعنی کسانی که حق دیگران بر گردن آنها مانده است جز با ادای حق دیگران یا رضایت گرفتن از آن اشخاص گناهان بخشوده نمی‌شود حتی اگر انسان هر روز زندگی‌اش روزه باشد و تمام عمرش نماز شب بخواند هیچ تأثیری در گناه ظلم بر دیگران ندارد.
دکتر «حسن ملکی» کارشناس علوم تربیتی و عضو هیئت علمی دانشگاه در این‌باره می‌گوید: «به جرأت می‌توان گفت یکی از زیباترین تعبیرها درباره رعایت حق‌الناس تعبیر زیبای رهبر معظم انقلاب است که در هنگام انداختن رأی به صندوق فرمودند: «رأي مردم حق‌الناس است و مسئولان باید نهایت دقت را به عمل آورند که این حق پایمال نشود چرا که این رأی‌ها، امانت مردم نزد آنها است و باید به نظرات مردم، آراء و حقوق مشروع آنان توجه شود.»
این استاد دانشگاه خاطرنشان می‌کند: «زندگی انسان آمیخته به حقوق است و همه موجودات عالم دارای حقوقی هستند، اما چون انسان‌ها باید در صراط مستقیم حرکت کنند و به قرب‌ الهی نزدیک شوند باید نسبت مناسبی میان حق و تکلیف برقرار شود. اگر این نسبت از میان برود تعادل از بین می‌رود و انسان ممکن است در بین راه بماند و نتواند قدم از قدم بردارد.»
وی اضافه می‌کند: «همان‌گونه که مقام معظم رهبری فرمودند، مسئولان، افراد و همه کسانی که در جامعه دینی زندگی می‌کنند باید نسبت به رعایت حقوق مادی و معنوی انسان‌ها مسئول و متعهد باشند چرا که اگر کسی حق‌الناس را رعایت نکند حقوق خود را نیز پایمال کرده است.
در عرصه حقوق اجتماع اگر مجریان قانون یا ناظران برگزاری سالم انتخابات در انجام وظیفه خود کوتاهی کنند و در اثر کوتاهی آنان رأی مردم به درستی خوانده نشود حق‌الناس را رعایت نکرده و زیر پا گذاشته‌اند.
کارشناسان حقوقی معتقدند اگر قانون ترازوی حق‌الناس باشد و اعمال نظرهای شخصی و  سلیقه‌های فردی ملاک قضاوت قرار نگیرد می‌توان انتظار داشت که حق‌الناس رعایت شود. اما کسانی که در بررسی‌ها و قضاوت‌های خود به اعمال نظر شخصی و سلیقه‌ای می‌پردازند و حقوق دیگران را رعایت نمی‌کنند حق‌الناس را نادیده گرفته و زیر پا گذاشته‌اند که مهم‌ترین آفت و بلا برای یک جامعه اسلامی محسوب می‌شود. بنابراین بهترین راهکار رعایت حق‌الناس رجوع به قانون است.
مصادیق حق‌الناس
عدم رعایت حقوق انسان‌ها در اسلام بسیار نکوهیده و مذموم است و شامل همه مواردی می‌شود که مربوط به حقوق انسان‌ها است. یکی از همراهان امام خمینی(ره) در نجف اشرف نقل می‌کند که روزی امام(ره) می‌خواست برای نماز جماعت وارد اتاق بیرونی شود. جلو اتاق انباشته از کفش نمازگزاران بود به طوری که جای پا گذاشتن نبود. امام وقتی به کفش‌کن رسید و آن وضع را دید توقف کرد و از پا گذاشتن برروی کفش مردم خودداری ورزید تا اینکه آمدند و کفش‌ها را از سر راه برداشتند و راه را باز کردند، آن‌گاه امام وارد اتاق شد...
در همین رابطه امام(ره) به فرزندانش فرمود: سعی کنید با حق‌الناس از این جهان رخت نبندید که کار بسیار مشکلی است، سر‌و‌کار انسان با خدای تعالی که ارحم‌الراحمین است بسیار سهل‌تر است تا سر و کار با انسان‌ها.
از این حکایت درمی‌یابیم که حضرت امام‌خمینی(ره) کوچک‌ترین مسائل و حقوق را درباره حق‌الناس رعایت می‌کردند و رفتار ایشان الگویی برای همه مسلمانان است.
از جمله دیگر مصادیق حق‌الناس غیبت کردن است، غیبت آن است که عیب انسان را که مردم نمی‌دانند در غیاب او بگویی که امری بسیار نکوهیده و زشت و از گناهان کبیره است.
دکتر ملکی در این‌باره می‌گوید: «غیبت کردن پایمال کردن حق‌الناس است. زیرا زمانی که از فردی غیبت می‌شود یعنی شخصیت او را در نزد دیگران زیر سؤال می‌برد و تحقیر می‌کند چه‌بسا فردی که درباره او غیبت شده است نتواند آثار منفی آن گناه را که درباره او مرتکب شدند پاک کند.
در چنین حالتی ممکن است فرد غیبت کننده از آن شخص عذرخواهی و ابراز ندامت و پشیمانی کند ولی اثر آن گناه ممکن است سال‌ها باقی بماند و از یاد کسی نرود. به همین دلیل افراد باید نسبت به سخنانی که درباره شخص غایب بر زبان می‌آورند کاملا هوشیار و آگاه باشند و چیزی نگویند که پیامدهای بدی برای راوی داشته باشد.»
دکتر «مجید کاشانی» جامعه شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه درباره دیگر مصادیق حق‌الناس به گزارشگر کیهان می‌گوید: «خانواده یکی از مهم‌ترین بناها در اسلام و محبوب‌ترین نهاد نزد خداوند متعال است و اگر افراد خانواده حقوق‌ یکدیگر را رعایت نکنند به بنیان خانواده لطمه وارد خواهد شد. مثلا اگر فرزندان به والدین خود بی‌احترامی کنند تضییع حقوق محسوب می‌شود و این مسئله غیرقابل جبران است چرا که آب رفته زجوی دیگر باز نمی‌گردد.
یا مثلا اگر والدین درباره تربیت فرزندان خود کوتاهی کنند حق‌الناس رعایت نشده و جبران آن بسیار مشکل است. به همین دلیل بر همگان و بر آحاد جامعه فرض است که وظایف و تکالیف خود را انجام دهند و از تضییع حقوق اجتماعی، سیاسی، خانوادگی و... اجتناب کنند.»
وی اضافه می‌کند:‌ «سوءظن نسبت به مؤمنان، تفحص در کار مردم، غیبت، تهمت از دیگر مصادیق تضییع حق‌الناس است که باید از آن‌ها پرهیز شود.»
این جامعه‌شناس همچنین تصریح می‌کند: «مسئولان کشور و کسانی که دستی در مسائل اجتماعی دارند باید به گونه‌ای برنامه‌ریزی کنند تا حق‌الناس رعایت شود و تضییعی صورت نگیرد چرا که لطمات و خساراتی که از طریق رعایت نکردن حقوق مردم در جامعه ایجاد می‌شود غیرقابل جبران است. والدین نیز با آگاهی دادن به فرزندان خویش باید آنان را از زیان‌های ناشی از عدم رعایت حق‌الناس مطلع سازند و مانع بی‌تفاوتی آن‌ها نسبت به دیگران شوند.»
نحوه جبران حق‌الناس
راه جبران تضییع حق‌الناس ادای حقوق مردم و خشنود کردن آنها است. اگر حق‌الناسی که از دیگران ضایع شده جنبه آبرویی داشته باشد مثلا غیبت کسی و یا تهمت و بهتان به کسی باشد باید رضایت آن شخص را به دست آورد و اگر جنبه‌ مالی داشته باشد مثلا سرقت از کسی، کم‌فروشی، غصب و تصرف مال و مواردی که شخص را متضرر کرده باشد باید ضرر شخصی پرداخت شود. اگر حقی که از کسی ضایع شده و دسترسی به او نیست و این ضرر مالی باشد باید از جانب او صدقه داد و برای او طلب مغفرت کرد.
در دین اسلام حتی برای بعد از مرگ نیز فرصتی برای جبران در نظر گرفته شده که تحت عنوان رد مظالم می‌تون از مال شخص فوت شده حق‌الناس مالی را که حتی صاحب آن مشخص نیست جبران نمود.
شرط اجابت توبه
حضرت علی(ع) فرمود: «توبه قلب‌ها را پاک می‌کند و گناهان را می‌شوید.» حق‌الله با توبه ساقط می‌شود، اگر انسان به خاطر ترک واجبات یا انجام محرماتی که در قلمرو حق‌الله قرار دارد حق خداوند را زیرپا گذارد ولی پس از آن توبه نماید، آمرزیده می شود. اما حق‌الناس با توبه ساقط نمی‌شود. تا رضایت صاحبان حق جلب نشود توبه به درگاه الهی سودی ندارد.
«ایمان شماسی» کارشناس مسائل اجتماعی از عدم رعایت حق‌الناس به عنوان پایمال کردن حقوق فردی و اجتماعی مردم یاد می‌کند و می‌گوید: «جبران خسارت مالی بسیار آسان‌تر از جبران حقوق اجتماعی است زیرا وقتی آبرویی از شخصی ریخته شد و رسوایی و بی‌حرمتی نسبت به کسی صورت گرفت به راحتی قابل جبران نیست و با توبه و پشیمانی رضایت صاحب حق تأمین نمی‌شود.»
وی اضافه می‌کند:‌ «مثلا اگر کسی جواب سلام را ندهد اگرچه ترک یک واجب است اما جبران آن دیگر ممکن نیست. در مورد توبه هم علاوه بر ندامت و پشیمانی جلب رضایت مردم را نیز لازم دارد که البته بسیار دشوار است.»
این کارشناس اجتماعی همچنین درباره احترام به حق‌الناس می‌گوید: «بهتر است همه ما انسان‌ها به گونه‌ای رفتار کنیم که حرمت دیگران شکسته نشود و آبروی مردم محفوظ بماند به همین دلیل از انجام اعمالی از قبیل، غیبت کردن، دروغ بستن و تهمت باید جدا پرهیز کرد زیرا رعایت حقوق دیگران، احترام به حقوق خود افراد است و در چنین شرایطی انسان‌ها در کنار یکدیگر می‌توانند به راحتی و بدون دغدغه و نگرانی زندگی کنند و جامعه‌ای آرام و باثبات داشته باشند.»
وی اضافه می‌کند: «متأسفانه گناه و معصیت مانند گرداب است که انسان را در خود فرومی‌برد و به نابودی نزدیک می‌کند اما توبه و ترک گناه حرکت به سوی نجات و پیروزی است. به همین دلیل همان‌گونه که خداوند فرمود: اگر بنده گناهکاری توبه کند و دیگر سراغ گناهان گذشته نرود نه‌تنها همه گناهانش را می‌بخشم بلکه تمام آنها را به نیکی و صواب مبدل می‌کنم، بهتر است اگر کسی حق‌الناس را رعایت نکرد و در این مورد اهمال و کوتاهی انجام داد توبه کند و درصدد جبران گناه خود باشد چرا که خداوند بخشنده و کریم است و توبه انسان‌ها را می‌پذیرد.»
امروزه در جامعه اسلامی ما به رغم گسترش ارزش‌های مذهبی به برکت انقلاب اسلامی مثل نمازهای جمعه، اعتکاف، زیارت اماکن متبرکه و ده‌ها مورد دیگر متأسفانه برخی از افراد نسبت به رعایت حقوق دیگران در خود مسئولیتی احساس نمی‌کنند و حتی برخی پا را فراتر گذاشته و حق دیگران را به راحتی تضییع می‌کنند. فروشنده‌ای که کالای خود را به مبلغی چندین برابر مبلغ اصلی می‌فروشد، راننده تاکسی که هزینه بالایی برای مسافت کوتاه تحت عنوان دربست یا اختصاصی دریافت می‌کند، کارمندی که با ترشرویی و بی‌احترامی با ارباب رجوع برخورد می‌کند و به تأمین خواسته مردم توجهی ندارد، پرستاری که به ناله‌های بیمار توجه نمی‌کند و پس از چندین بار فراخواندن پاسخ بیمار را با پرخاش می‌دهد! کسی که روابط را به قانون ترجیح می‌دهد و به اصطلاح پارتی‌بازی می‌کند، همه و همه نمونه‌هایی از عدم رعایت حقوق دیگران و تضییع حق‌الناس است که باعث می‌شود جامعه از فرهنگ و ارزش‌های اسلامی دور شود و خدای ناکرده زمینه برای گسترش گناه و معصیت هموار خواهد شد.حق‌الناس را باید جدی گرفت زیرا رعایت نکردن حقوق دیگران باعث گرفتاری انسان هم در دنیا و هم در قیامت می‌شود.