فریده شریفی
حق‌الناس همیشه پول نیست! گاهی دل است! دلی که باید به دست می‌آوردیم و نیاوردیم. دلی را که شکستیم و رها کردیم. دل‌های غمگینی که بی‌تفاوت از کنارشان گذشتیم و رفتیم...! خدا از هر چه بگذرد، از حق‌الناس نمی‌گذرد!
شما جزو کدام دسته از افراد هستید؟! کسانی که حق دیگران را ضایع کرده و برای خود پشته‌ای از گناه ذخیره کرده‌اند یا کسانی که رعایت حق‌الناس برای آنان از هر حق دیگری واجب‌تر و ضروری‌تر بوده است.
بسیاری از افراد به راحتی حق دیگران را ضایع می‌کنند، برای کسب پول بیشتر، مقام بالاتر، موقعیت اجتماعی بهتر و... اما آیا به راستی به مجازات سنگین تضییع حق‌الناس فکر کرده‌اند؟! بعضی‌ها فکر می‌کنند می‌توانند موقتا برای رفع نیازی حقی را ضایع کنند و در آینده آن را جبران کنند، اما نمی‌دانند که جبران آن بسیار سخت است، آن کس که مقامی دارد و بیت‌المال را به نفع خود و دیگران ضایع می‌کند، پزشکی که سلامتی بیمار را به خطر می‌اندازد و تعهدی به حرفه حساس و مهم خود ندارد. کارمندی که جواب منفی به ارباب رجوع خود می‌دهد یا توجهی به خواسته‌های مردم ندارد... همه و همه باید در زمان اجرای عدالت که حق مظلوم از ظالم گرفته می‌شود، پاسخگو باشند. مجازاتی که اگر امروز از کیفیت آن مطلع بودند هرگز به فکر زیرپا گذاشتن حق‌الناس نمی‌افتادند!
«به من امر شد که قوم خود را بترسان و بگو: داخل مشوید در خانه‌ای از خانه‌های من (مساجد) و حال آنکه برای بنده‌ای از بندگان من حقی نزد شما باشد که به او ظلم نموده‌اید به درستی که تا در محضر من به نماز ایستاده او را لعنت می‌کنم تا آن حق را به صاحبش برگرداند.»پیامبر اسلام(ص)
حق‌الناس چیست؟
حق‌الناس یا حق مردم به حقوقی گفته می‌شود که افراد در مقابل سایر افراد جامعه بر گردن دارند؛ مانند بازگرداندن قرض، عذرخواهی و جلب رضایت در قبال اشتباهات و زیان‌هایی که به آنها رسانده و همچنین حسن‌ظن به آنها. شیخ صدوق در کتاب ارزشمند «من لا یحضره الفقیه» از سه نوع حق صحبت به میان می‌آورد که عبارتند از حق‌الله، حق‌الناس و حق‌النفس. حق‌الله به اموری مانند نماز و روزه، حج و زکات و... گفته می‌شود که بر مکلف انجام آن واجب است و یا اموری که خداوند از آن نهی نموده مانند نوشیدن شراب و... که ضروری است از انجام آن اجتناب کرد.
حق‌الناس به حقوقی گفته می‌شود که در ارتباط با دیگران است و در این زمینه فرقی بین حقوق مالی، مانند غصب اموال دیگران و یا تلف نمودن آن و یا بردن آبروی افراد مانند غیبت، تهمت و... نیست.
حق‌النفس نیز حقی است که مربوط به نفس و جان انسان است و رعایت آن برای همگان ضروری است. منظور از حق‌النفس رعایت امور مربوط به جسم و روح است. بدین معنا که همان‌گونه که رعایت حقوق خداوند و مردم ضروری است. اموری که به سلامت جسمی و روحی انسان کمک می‌نماید نیز باید مورد توجه قرار گیرد تا بندگی خداوند در مسیر تکامل قرار گیرد و انسان از سرمایه وجودی خویش در راه اطاعت و رضایت خداوند استفاده نماید.
دکتر «حسن ملکی» استاد دانشگاه و کارشناس علوم تربیتی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان درباره حق‌الناس تاکید می‌کند: «با توجه به ماهیت و جایگاهی که انسان در نزد خداوند دارد و از انسان به عنوان مخلوق اشرف و مکرم یاد می‌کند و بابت این خلق به خود آفرین می‌گوید «فتبارک الله احسن الخالقین» به همین دلیل حق‌الناس از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و در احادیث و روایات مختلف به این مسئله توجه شده است.»
وی اضافه می‌کند: «خداوند برای چنین موجود شریفی حقوق و تکالیفی را تعیین کرده و رابطه بین این حقوق و تکالیف رمز کمال و پیشرفت انسان به سمت اهداف متعالی است. آنچه در مورد حق‌الناس بیان می‌شود حقوقی است که با توجه به صلاحیت‌های انسان‌ها عنوان می‌شود همان‌گونه که تکالیفی هم بر گردن انسان‌ها قرار می‌گیرد که ملزم به رعایت آن‌ها هستند. اگر انسانی وظایف و تکالیفی که برعهده او قرار دارد به درستی انجام ندهد، نمی‌تواند در صراط مستقیم حرکت کند و در مسیر رشد و تعالی قرار گیرد.»
این کارشناس علوم تربیتی در ادامه می گوید: «حق‌الناس هم بعد مادی دارد و هم بعد معنوی، بعد مادی شامل مواردی است که هر انسانی به واسطه تلاش خود برای خود اموال و املاکی تهیه کرده که حق مسلم خودش است و هیچ‌کس حق غصب، تصرف یا تجاوز و تعدی به حقوق مادی او را ندارد. در واقع اگر کسی به این اموال و املاک تجاوز کند وارد منطقه ممنوعه حق‌الناس شده است که هم در این دنیا و هم در سرای آخرت باید جوابگو باشد. همچنین مسئولان و مدیران جامعه که باید حافظ حقوق مادی مردم باشند در مقابل چنین تجاوزاتی نباید کوتاه بیایند و شخص متجاوز را مجازات و محاکمه کنند.»
این استاد دانشگاه خاطرنشان می‌کند: «درست است که در حکومت اسلامی مسائل مادی و اقتصادی زیربنای همه چیز نیست، اما مادیات یکی از ارکان زندگی انسان است و هر کس حق دارد املاک و اموالی برای خود داشته باشد.
وی اضافه می‌کند: «یک حق‌الناس معنوی هم داریم که جایگاه آن از حق‌الناس مادی بالاتر است مثلا آبروی انسان، هر کس حق دارد با آبرو و با شرف زندگی کند و هر کس بدون دلیل و مجوز تلاش کند آبروی مردم را مخدوش کند حق‌الناس را پایمال کرده است.»
از زمین شروع کنید
«امام موسی صدر» درباره حق‌الناس می‌گوید: «دین پیش از اینکه توشه‌ای برای آخرت ما باشد والاترین وسیله برای زندگی است. اگر نماز و روزه من زندگی امروزم را درست و اصلاح نکند و در رفتارم تاثیرگذار نباشد، معلوم نیست برای آخرتم هم خاصیتی داشته باشد. برای مثال اگر من در مجلس احیا دعا کردم، نماز خواندم و به درگاه خدا گریه کردم، ولی در رانندگی مراعات مردم را نکنم، حتما یک جای کار می‌لنگد. من از رانندگی مثال می‌زنم تا کسی فکر نکند می‌خواهیم راجع به حق‌الناس از چیزهایی عجیب و غریب و آسمانی حرف بزنیم، باید  مسائل عجیب و غریب را رها کنیم و در زمین درست و صحیح زندگی کنیم، این زبان حال دین است. دین آمده است که ما را برای زندگی روزمره اصلاح کند. اگر می‌خواهید در آسمان اتفاقی بیفتد باید از زمین شروع کنید! در ارتباط با همسایه، پدر و مادر، در رانندگی ، در خرید و فروش باید مسائلی را رعایت کنیم. اگر نماز، نماز باشد در رانندگی من خودش را نشان می‌دهد. در حرف زدن من تاثیر می‌گذارد و من دیگر نمی‌توانم حرف زشت به زبان بیاورم. نمی‌توانم با دیگران با بی‌احترامی صحبت کنم، نمی‌توانم راحت غیبت کنم و تهمت بزنم. نماز و روزه من باید در همسرداری و برخورد با والدین، با همکاران و در رفتار من با جامعه خودش را نشان دهد. آدم دیندار با آدم بی‌دین باید تفاوت داشته باشد. ظواهر دینی که خیلی هم اهمیت دارند و گاهی بحث حلال و حرام خدا برای آن‌ها مطرح می‌شود و مقدمه‌اند برای اینکه من در دایره عمل درست رفتار کنم.»
حضرت علی(ع) فرمود: «دو دسته از افراد در فردای قیامت هیزم جهنم خواهند بود، آدم بخیلی که وجوهات و حق فقرا را از مال خود نپردازد و دیگر عالمی که دین خود را به دنیای خود بفروشد.»
امام جعفر صادق(ع) نیز به یکی از شیعیان که درباره حق‌الناس سؤال کرده بود فرمود:‌ «کسی که از مال برادر خود به ناحق بخورد و آن را به صاحبش برنگرداند خوراک او در روز قیامت شعله‌های آتش خواهد بود.»
موارد حق‌الناس
موارد زیادی در مورد حق‌الناس بیان شده و بر اساس آیات و روایات اسلامی نیز مردم دارای سه نوع حق می‌باشند. احترام به مال مردم، احترام به جان مردم و احترام به شخصیت مردم و حفظ آبروی آنان.
بنابراین اگر کسی به جان و مال مردم ضرر رساند یا به گونه‌ای رفتار کند که آبروی مردم در نزد دیگران حفظ نشود باید نسبت به پس دادن مال یا کسب رضایت شخص زیان‌دیده اقدام نماید.
دکتر «مجید کاشانی» پژوهشگر و  جامعه‌شناس در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان درباره حق‌الناس می‌گوید: «در عرف جامعه اسلامی از حق‌الناس به عنوان حقوق مدنی یا حقوق شهروندی نام برده می‌شود در جوامع دیگر نیز با عنوان حقوق بشر، حقوق انسان‌ها و واژه‌های دیگر کاربرد دارد، اما در هر صورت به مجموعه‌ای از حقوق و تکالیفی گفته می‌شود که رابطه انسان‌ها با یکدیگر، انسان با طبیعت، انسان با جامعه را مشخص می‌سازد و در این سیستم ارزشی مفاهیمی از جمله هویت اجتماعی،‌ نظم و امنیت، نظام پاداش و تنبیه و بحث‌های مختلف اجتماعی که مجموعا حقوق مدنی نامیده می‌شود وجود دارد.»
وی اضافه می‌کند: حق‌الناس دارای دو بعد فردی و اجتماعی است. در بعد فردی و درونی، شخص باید با توجه به وجدان اخلاقی و نگرش‌های دینی و اعتقادی خود مرزها و حقوق دیگران را به رسمیت بشناسد و بر این اساس رفتارهای خود را شکل دهد. ضمن اینکه به مسئله تشویق و مجازات دنیوی و اخروی هم اعتقاد داشته باشد یعنی معتقد باشد که در نتیجه شکستن مرزهای اخلاقی و اجتماعی با مجازات‌های دنیوی و اخروی رو به رو خواهد شد و حق‌الناس در بعد اجتماعی نیز به رابطه فرد با دیگر انسان‌ها و اجتماع باز می‌گردد که در این حالت لطمات و خساراتی که فرد در رابطه با شکستن مرزهای اخلاقی و اجتماعی مرتکب می‌شود تنها شامل خود او نمی‌شود بلکه به اجتماع، به خانواده و محیط پیرامون شخص لطمه وارد می‌شود. بنابراین از دیدگاه اجتماعی می‌توان دریافت که فرد دارای یک سری حقوقی است که فقط شامل حق شخصی فرد نمی‌‌شود و به حقوق مدنی بازمی‌گردد.»
این پژوهشگر و جامعه‌شناس تصریح می‌کند: «افراد درهر دو حالت چه در بعد فردی و چه در بعد اجتماعی اگر خساراتی به افراد و اجتماع وارد کنند باید درصدد جبران آنها برآیند و حقوق از دست رفته را التیام بخشند. حتی از دیدگاه اسلام اموات هم دارای حقوقی هستند و وارثان باید مبلغی را برای رد مظالم پرداخت نمایند. یا اگر اموات بدهی داشته باشند وارثان حتما باید درصدد ادای آن دین و بدهی برآیند تا مسئولیتی برگردن آنان نباشد.
سخت‌ترین مراحل حساب و کتاب، رسیدگی به مظالم عباد و حقوق مردم نسبت به یکدیگر است، انسان‌ها با هم زندگی می‌کنند و نسبت به یکدیگر حقوقی دارند. رعایت حقوق یک وظیفه الهی است که انبیای الهی درباره آن تاکید داشته‌اند و در قیامت بازخواست خواهند شد.»
آیا خداوند از حق‌الناس می‌گذرد؟
خداوند متعال در روز قیامت ممکن است از حق خود بگذرد اما هیچ‌گاه از حق انسان‌های دیگر نخواهد گذشت. زیرا حقوق انسان‌ها از دیدگاه عدل الهی بسیار باارزش‌ و با اهمیت است و نباید نادیده گرفته شود.
حجت‌الاسلام والمسلمین «خلیل منصوری» مدرس حوزه علمیه قم در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان درباره اهمیت حق‌الناس می‌گوید:‌«حق‌الناس دامنه وسیعی دارد و خداوند در مورد حق‌‌الناس تاکید زیادی دارد چرا که خداوند عادل است و چگونه ممکن است حقوق انسان‌ها برایش کم‌اهمیت باشد؟!»
وی تصریح می‌کند: «اموری که خداوند برای خود در نظر گرفته است مانند نماز و روزه دارای بعد فردی و درونی است اما اموری که به انسان‌ها مربوط می‌شود و بعد اجتماعی دارد بسیار مهم است زیرا رفتار انسان‌ها نسبت به یکدیگر را مشخص می سازد، در اسلام به حسن خلق و خوش‌رفتاری تاکید فراوان شده و در آیات مختلف قرآن انسان به صبر و تحمل، تقوا و تواضع توصیه شده زیرا اساس رفتار انسانها را تشکیل می‌دهد و اگر کسی خوش‌خلق و خوش رفتار نباشد بر طبق آیات و روایات اسلامی به بهشت نمی‌رود.»
مدرس حوزه علمیه همچنین خاطرنشان می‌سازد: «کسی که حقوق مردم را رعایت نمی‌کند در واقع حق‌الله را نادیده گرفته است چرا که حق‌الناس حق الله هم هست، زیرا هیچ‌کس جز خدا اصالتا و ذاتا حقی ندارد و حقوق مردم از جانب خدا تعیین شده و تضییع آن مخالفت با حکم و حق الهی تعیین شده در حق دیگران است.»
وی اضافه می‌کند: «اگر خدا از حق خود بگذرد از لطف اوست، اما در مورد حق‌الناس که پای دیگری در میان است اگر بگذرد، عدالت اجرا نشده است. بنابراین خداوند حقوق بندگانش را مقدم بر حقوق خود قرار داده و کسی که حقوق بندگانش را رعایت کند حقوق‌ الهی را نیز رعایت کرده است.