kayhan.ir

کد خبر: ۸۳۰۳۳
تاریخ انتشار : ۲۷ مرداد ۱۳۹۵ - ۲۰:۱۲
نگاهی به نشانه‌های صبوری از دیدگاه قرآن

چگونه میزان صبر خود را بشناسیم؟


یکی از مهمترین دغدغه‌های انسان مدیریت هیجانات عاطفی در قالب شادی، اندوه، خشم و مهر است. اینکه تحت تأثیر عوامل بیرونی یا درونی واکنش‌هایی را از خود بروز دهد که مبتنی بر جوشش شدید هیجانات است و رفتارهایی که انسان را از تعادل بیرون می‌برد و پیامدهایی را به دنبال دارد که گاه پشیمانی در آن سودی ندارد. خشم یکی از این هیجانات است که اگر مدیریت و مهار نشود پیامدهای بسیار خطرناکی دارد. برای مدیریت خشم و مهار آن باید انسان به درجه‌ای از تحمل برسد که فشارهای سهمگین را تاب آورد و واکنش‌هایی را که نشان می‌دهد براساس تدبیر و بصیرت باشد تا پیامدهای بد و زشتی را به دنبال نداشته باشد. اینجاست که مسئله صبر و حلم و افزایش آستانه تحمل مطرح می‌شود.
قرآن به عنوان کتاب انسان ساز و جامعه‌ساز، به همه آن چیزی پرداخته است که انسان برای رسیدن به کمال و سعادت دنیوی و اخروی بدان نیازمند است. از این رو به این مسئله نیز پرداخته و راه‌های ایجاد و افزایش شکیبایی و بردباری یعنی صبر و حلم را بیان کرده است. آنچه در پی می‌آید بیان بخشی از نشانه‌های صبوری در قرآن است که تقدیم خوانندگان عزیز می‌شود.

شناخت موانع صبر، لازمه ایجاد و افزایش صبر
یکی از راه‌های ایجاد و افزایش صبر، شناخت موانع صبر و عوامل ضد صبر است. اموری که اجازه نمی‌دهد تا انسان به صبوری دست یابد چه رسد که به مقام عالی بردباری و حلم برسد و از مقام حلیم از اسمای الهی بهره برد. در اینجا به برخی از موانع مهم در تحقق صبر اشاره می‌شود.
1. اجتناب از تکبر و تفاخر: تکبر و تفاخر دو مانع جدی در برابر صبوری آدمی است؛ زیرا متکبر به سبب فقدان تواضع و فروتنی، خود را چنان بزرگ می‌شمارد که حاضر نیست در برابر رفتارهای دیگران، واکنش نشان ندهد و خود را برتر از آن می‌بیند که فشاری را تحمل کند و یا سخن درشت بشنود و یا نگاهی از بالا را تحمل نماید؛ بلکه خود را چنان بالا می‌بیند که حاضر نیست فروتنی داشته باشد. این گونه است که از حالت طبیعی بیرون رفته و رفتاری هیجانی از خود بروز می‌دهد. خداوند در قرآن با توجه به روحیات متکبر فخور به ویژه در زمان رفاه و آسایش بیان می‌کند که چنین افرادی نمی‌توانند صبور باشند و از آستانه تحمل پایینی برخوردارند. از همین رو، خواهان آن است که برای کسب صبر و افزایش آن از تکبر و فخرفروشی اجتناب کنند و این روحیه را کنار بگذارند. از نظر قرآن تنها کسانی در برابر فشار از دست دادن نعمتی صبوری می‌ورزند که فاقد روحیه تکبر و تفاخر باشند و متأثر از هیجانات تند عاطفی، رفتارهای شدید احساسی از قبیل حزن و فرح نداشته باشند. (هود، آیات 9 تا 11)
2. اجتناب از شهادت ناحق: حق مداری و بیان حق در هر حال، از جمله صفات انسان‌های متعادل و موجه است. اما انسان‌های نامتعادل همان گونه که به خود ظلم می‌کنند به سادگی نسبت به دیگران ظلم و ستم روا می‌دارند. این ستم‌ورزی آنان در همه جا از جمله در گواهی دادن نیز بروز می‌کند که گواهی به ناحق می‌دهند و باطل را بر حق مقدم می‌دارند. بنابراین، برای اینکه از شخصیت و روحیه ‌دارای صبر برخوردار شویم حق‌مداری در هر حال یکی از راه‌های کسب آن است. به این معنا که با اجتناب از گواهی ناحق و باطل می‌توانیم خود را در مسیری قرار دهیم که نتیجه آن صبوری است. (فرقان، آیات 72 و 75).
3. اجتناب از لغو: در همین آیات، بیان شده که برای کسب روحیه صبر و افزایش آن باید از لغو و کارهای بیهوده اجتناب کرد؛ زیرا کارهای بیهوده از مصادیق باطل است و آدمی را به سمت و سوئی سوق می‌دهد که نهایت آن از دست رفتن صبر و صبوری است. خداوند با تأکید بر برخوردهای کریمانه در برابر رفتارهای لغو و بیهوده دیگران بیان می‌کند که انسان می‌تواند با این شیوه در خود صبوری را ایجاد و تقویت کند. اینکه انسان وقتی با سخن و رفتار بیهوده دیگران مواجه می‌شود واکنش نشان ندهد و بلکه واکنش مثبت نشان داده و با کرامت از آن عبور کند، زمینه‌ای است که صبوری را در انسان تقویت می‌کند. (فرقان، آیات 72 و 75)
3. اجتناب از قتل نفس محترم: جان و عرض و مال مردم محترم بوده و دارای حرمت است و کسی نمی‌تواند متعرض آن شود. این از حقوق انسانی هر بشری است. کسی که بتواند خود را چنان تربیت کند که جز به حق و عدالت کسی را نکشد و در برابر کارهای نادرست دیگران به سرعت واکنش نشان ندهد، می‌تواند به درجات و سطوح عالی از صبوری برسد که او را لایق غرفه‌هایی در بهشت کند که ویژه صابران است. در حقیقت تأکید بر بهره‌مندی از غرفه‌های بهشتی خاص این صابران نشان می‌دهد که واکنش‌هایی از این دست تا چه اندازه مهم است. اینکه در این آیه واژه «بماصبروا» به صورت فعلی به کار رفته است نشان می‌دهد که صبوری به شکل فعلی در برابر این کنش‌ها و واکنش‌ها تا چه اندازه مهم است. (فرقان، آیات 63 و 68 و 75)
4. اجتناب از مجالس باطل: اجتناب از حضور در مجالس باطل و لغو زمینه ساز افزایش صبر در افراد و بهره‌مندی از سعادت‌ دنیا و آخرت خواهد شد. (فرقان، آیات 72 و 75) پس اگر بخواهیم انسانی صبور یا دارای آستانه تحمل بالا باشیم باید از حضور در مجالس لغو و لهو اجتناب کنیم و در هر مجلسی حضور نیابیم؛ زیرا حضور در این مجالس زمینه تغییر روحیه را فراهم آورده و انسان را برای رفتارهای هیجانی و خشم زودهنگام و مانند آن آماده می‌سازد، به طوری که در برابر کوچک‌ترین کنشی واکنش‌های عصبی و هیجانی از خود بروز می‌دهد. پس یکی از موانع ایجاد و یا افزایش صبر، حضور در چنین مجالسی است. اجتناب از آن نیز می‌تواند در افزایش آستانه تحمل بسیار مفید باشد.
سنجش خود براساس نشانه‌های صبوری
به منظور درک وضعیت خود و دیگران نسبت به کنش‌های عاطفی و واکنشی‌های هیجانی می‌توانیم از نشانه‌های صابران بهره گیریم. چنین سنجشی به ما کمک می‌کند تا بتوانیم میزان صبر و آستانه تحمل خود را به دست آورده و برای تربیت خویش و تغییر روحیه در جهت مثبت اقدام کنیم. از این رو، در اینجا به برخی از نشانه‌های صبوری اشاره می‌شود که می‌تواند به عنوان شاخص عمل کند.
1. نیکی در برابر بدی و اخلاق نیک: نیکی در برابر بدی دیگران از اخلاق انسان‌های صبور است که می‌توان از این معیار و شاخص برای سنجش رفتار و روحیات خود بهره برد. خداوند می‌فرماید: والذین صبرو ابتغاء وجه ربهم... و یدرؤن بالحسنهًْ السیئه؛ کسانی که به خاطر رضایتمندی خداوند صبر می‌کنند... و بدی را با خوبی پاسخ می‌دهند.(رعد، آیه 22) همچنین در آیات 63 و 75 سوره  فرقان بیان می‌کند که صابران در برابر سخنان بی‌خردان با سلام به آنان واکنش نشان می‌دهند و در آیات 54 و 55 سوره قصص نیز می‌فرماید: آنان بدی را با نیکی دفع می‌کنند.. و هر گاه سخن بیهوده و لغوی شنیدند از آن اعراض کرده و در پاسخ به بیهوده‌گویان می‌گویند: هر کسی کار خودش، بار خودش. پس سلام بر شما. همچنین خداوند در آیات 34 و 35 سوره فصلت فرمان می‌دهد که بدی را با خوبی‌های برتر دفع کنید که این بهتر است؛ زیرا شیوه صابران است. پس می‌توان از این راه روحیه صبر را شناخته و در این مسیر گام برداریم تا صبوری یافته و آستانه تحمل ما نیز افزایش یابد.
2. گذشت به جای مقابله به مثل: صابران با آنکه می‌توانند مقابله به مثل کنند و توان این کار را هم دارند، ولی مقابله به مثل نمی‌کنند و از درگذشت و عفو وارد می‌شوند. پس اگر بخواهیم صبوری یاد گیریم یا آن را افزایش دهیم باید در هنگام توان مقابله به مثل و مجاز بودنش، دست از آن بشوییم و دیگر را عفو کنیم (نحل، آیه 126)
3. کمترین مجازات: صابران اگر مجبور به مجازات و تنبیه باشند، کمترین مجازات را در نظر می‌گیرند و واکنش‌های آنان بر اساس عواطف شدید و هیجانات تند نخواهد بود. (ص، آیه 44)
4. تغییر مکان: صابران در هنگام برخورد با کنش‌های تند دیگران که از روی بی‌خردی و جهالت و سفاهت است، از آن محیط خارج می‌شوند. این تغییر محیط‌گاه به بیرون رفتن از اتاق یا مجلسی است و گاه در قالب کوچ و مهاجرت از محله و شهر و کشور اتفاق می‌افتد. اینکه خداوند در ارتباط با صابران می‌فرماید زمین خداوند وسیع است، برای آن است که لازم نیست همواره واکنش‌های رفتاری و مقاومت داشته باشیم، بلکه گاه جابجائی و هجرت بهترین واکنش است. (زمر، آیه 10)
5. اعتدال در انفاق: از دیگر خصایص صابران، رعایت اعتدال در انفاق و پرهیز از اسراف و بخل در آن است که خداوند در آیات 63 و 67 و 75 سوره فرقان به آن اشاره کرده است.
6. صبوری در مصیبت‌ها و مشکلات جسمی و مالی و جنگی: از شاخص‌های صابران صبوری در انواع و اقسام مصیبت‌ها و مشکلاتی بدنی و روانی و مالی در جنگ و غیرجنگ است. اگر چنین چیزی را در خود تقویت کنیم می‌توانیم امید به افزایش صبر در خود داشته باشیم. (بقره، آیات 155 و 157 و 214 و 177؛ حج، آیات 34 و 35)
7. انفاقات آشکار و نهان مالی: ‌از دیگر خصوصیات صابران آن است که از هر چه به دست می‌آورند بخشی را در راه خداوند به نیازمندان به صورت آشکار و نهان انفاق می‌کنند و بخل نمی‌ورزند. این‌گونه می‌توان صبوری آموخت. (رعد، آیات 22 و 24)
8. اقامه نماز: برپایی نماز بویژه در جماعت و جمعه از دیگر ویژگی‌هایی است که صابران دارند (همان)؛ بنابراین باید برای کسب صبوری و افزایش آن از نماز به عنوان یک شاخص مهم بهره برد.
9. امیدواری: صابران انسانهایی امیدوار حتی در صورت زوال نعمت و گرفتار شدن به فقر و تنگدستی هستند. پس باید این شاخص را نیز در نظر گرفت تا خود بسنجیم و بدان صبوری را تجربه کنیم. (هود، آیات 9 و 11)
10. بصیرت: صابران دارای آگاهی و بصیرت ویژه هستند. (انفال، آیات 65 و 66؛ رعد، آیات 19 و 22؛ فرقان، آیات 73 و 75)
11. بینش توحیدی: حاکم بودن جهان‌بینی توحیدی بر اندیشه و زندگی صابران، از مهمترین عوامل صبوری آنان است؛ زیرا آنان می‌دانند هر چیزی بر اساس توحید فعل از خداوند و بر اساس حکمت و مشیت و مصلحت است. پس نسبت به مصیبت‌ها واکنش‌های تند و عصبی ندارند بلکه هنگام ابتلاء به آن حتی اگر نقص در جان خود و دیگران باشد، آن را خواسته الهی دانسته و استرجاع می‌گویند: قالوا انا لله و انا الیه راجعون (بقره، آیات 155 و 156)
12. پاکدامنی: اجتناب بندگان صبر پیشه خدا، از زنا و بی‌عفتی، از دیگر صفاتی است که خداوند به عنوان شاخص برای آنان بیان کرده است. (فرقان، آیات 63 و 68 و 75) بنابراین باید تلاش کرد این شاخص را ایجاد و تقویت کنیم.
13. تواضع: رعایت وقار و تواضع در راه رفتن، خصلت بندگان صبور خدا است. (فرقان، آیات 63 و 75) چنانکه گفته شد، ایشان از هرگونه تکبر و تفاخر اجتناب می‌کنند. بنابراین، برای سنجش خود به این شاخص نیاز مبرم خواهیم داشت.
14. ثبات: صابران دارای موضع ثابت در برابر خوشی‌ها و ناخوشی‌ها هستند. این مطلب در آیات 9 تا 11 سوره هود بیان شده است.
15. زهد: اهمیت نداشتن متاع‌های دنیا برای صابران از مهمترین ویژگی‌های آنان است. همین مسئله موجب می‌شود تا در برابر از دست رفتن‌ها و کمبودهای مالی دنیوی واکنش‌های عاطفی و تند و هیجانی نداشته باشند. پس باید این را آموخت و در زندگی به کار بست تا از صابران شویم (آل عمران، آیات 14 و 15 و 17؛ قصص، آیات 79 و 80)
16. سرور: اصولا سرور در اهل صبر که صفت بهشتیان است، یک اصل است. از این رو آنان همواره مسرور به رضایت خداوندی هستند و نسبت به از دست دادن چیزی اندوهگین نمی‌شوند، بلکه مسرور هستند. (حدید، آیات 22 و 24؛ فرقان، آیه 75)
17. شب‌زنده‌داری: شب را به صبح آوردن برای پروردگار با سجده و نماز، از خصلت‌های بندگان صبر پیشه خدا است. اصولا این‌گونه اعمال عبادی در تقویت روحیه صبوری و افزایش آن بسیار موثر است. (فرقان، آیات 63 و 64 و 75)
18. شجاعت: ترس نداشتن صابران از مرگ و شهادت در راه خدا از دیگر خصلت‌های آنان است؛ زیرا در بینش توحیدی آنان تا اجل مسمی  نرسد فرشتگان حافظ، مانع مرگ می‌شوند و هر چه به انسان در بیرون و درون می‌رسد بر اساس حکمت و مصلحت و مشیت الهی است. (حدید،‌آیات 22 و 23؛ آل عمران،‌آیات 142 و 143)
19. شرح صدر: صابران دارای شرح صدر و توان تحمل مخالفان هستند. پس باید این‌گونه شاخص‌های صبر را بشناسیم و در ایجاد و تقویت آن تلاش کنیم. (فصلت، آیات 34 و 35)
20. صلاح: صابران انسان‌هایی صالح و شایسته هستند. پس باید هر کار صالح را  انجام دهیم تا به مقام صابران دست یابیم. (انبیاء آیات 85 و 86)
21- گذشت: عفو و گذشت از خطاکاران، از خصلتهای صابران است و لذا هرگاه با خطاکاری در مسايل شخصی نه اجتماعی مواجه شدیم، از او بگذریم و نخواهیم تنبیه و مجازات کنیم. (یوسف، آیات 92-90؛ شوری، آیات 40 و 43)
22. مسالمت‌جویی: بندگان صابر خدا، افراد مسالمت‌جو و نیک‌رفتار در تعامل با جاهلان و سفیهان هستند (فرقان، آیات 63 و 75؛ قصص، آیات 54 و 55)
23. منش کریمانه: صابران دارای روش و منش کریمانه در برخورد با باطل و باطل‌گرایان هستند و باید این‌گونه عمل کرد تا صبوری بیاموزیم و آن را تقویت کنیم. (فرقان، آیات 72 و 75)
24. موعظه‌پذیری: تنها صابران دارای زمینه پذیرش سخنان صاحبان علم و اهل پذیرش موعظه هستند. (قصص، آیه 80)؛ چرا که از نظر قرآن، صابران، انسانهایی پندآموز و اهل تذکر می‌باشند. (رعد، آیات 19 و 22)
25. نیکوکاری: صابران از نیکوکاران و مورد محبت خداوند هستند. (آل عمران،‌ آیات 146 و 148)
همچنین در آیات قرآن به صفتهای دیگر صابران از جمله: صبر بر اذیتهای دشمنان، صبر بر استهزاء، اطاعت از خدا و پیامبر، صبر بر امتحان خدا، امر به معروف و نهی از منکر، ایمان و ثبات قدم، صبر بر بلایا، پرداخت زکات، پرهیز از اتکا به ظالمان و دهها ویژگی دیگر توجه داده شده است که شناخت هر یک از آنها به عنوان یک شاخص و معیار می‌تواند برای کسانی که می‌خواهند صبر را در خود ایجاد یا تقویت کنند بسیار مفید و سازنده است.
همچنین شناخت آثار و فواید صبوری و آثار دنیوی و اخروی و نیز مادی و معنوی آن برای ایجاد انگیزه و تقویت آستانه تحمل بسیار مفید خواهد بود.