احسان شریفی
در مطلب حاضر نویسنده در خصوص تعامل و ارتباط با مردم و آداب معاشرت، به برخی روش‌های زیبا و نیکوی مردمداری با استناد به آیات و روایات پرداخته است.
***
تربیت، هدف بعثت پیامبران
براساس آموزه‌های قرآن، بعثت پیامبران (ع) از جمله بعثت پیامبر مکرم اسلام(ص) به منظور تربیت انسان بوده است. خداوند در آیاتی ضمن اشاره به مسئله تعلیم، هدف اصلی را تربیت انسان‌ها دانسته است تا آنها پس از آموزش و تربیت صحیح، در مسیر تعالی گام بردارند و جامعه صالح در چارچوب قیام به عدالت برپا شود. از این رو می‌فرماید: به راستی ما پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آنها کتاب و ترازو را فرود آوردیم تا مردم به انصاف برخیزند، و آهن را که در آن برای مردم خطری سخت و سودهایی است، پدید آوردیم، تا خدا معلوم بدارد چه کسی در نهان، او و پیامبرانش را یاری می‌کند. آری، خدا نیرومند و شکست‌ناپذیر است. (حدید، آیه 25)
خداوند هنگامی که به مسئله بعثت پیامبر(ص) و فلسفه و هدف آن می‌رسد، به صراحت می‌فرماید: به یقین، خدا بر مؤمنان منت نهاد که پیامبری از خودشان در میان آنان برانگیخت، تا آیات خود را بر ایشان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد، قطعا پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند. (آل عمران، آیه 164)
همچنین در آیه 2 سوره جمعه می‌فرماید: اوست آن کس که در میان بی‌سوادان فرستاده‌ای از خودشان بر انگیخت تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت به آنها بیاموزد و آنان قطعا پیش از آن  درگمراهی آشکاری بودند.
در این آیات تزکیه و تربیت انسان‌ها به عنوان هدف اصلی مطرح و از همین رو بر آموزش مقدم شده است.
پیامبر(ص) در سخنانی ضمن بیان همین هدف بزرگ در بعثت خویش به یک نکته کلیدی و بسیار مهم دیگر اشاره می‌کند و می‌فرماید: انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق؛ جز برای اتمام مکارم اخلاق برانگیخته نشدم. (بحارالانوار؛ ج 16، ص 210) آن حضرت (ص) به این نکته توجه داده که یک مسلمان فراتر از رفتار اخلاقی مبتنی بر حسن و نیکی، باید برابر مکارم اخلاقی با کرامت رفتار کند و فراتر از احسان به اکرام بپردازد و نه تنها مثلا از جاهل دشنام‌گو بگذرد و او را عفو کند، بلکه پاسخ نیک داده و به سلام و سلامت (فرقان، آیه 63) با او کریمانه رفتار نماید (فرقان، آیه 72؛ حجر، آیه 85) و این گونه راه ایثار و طریق ابرار را در پیش گیرد و تنها برای رضایت خداوند با دیگران تعامل کرده (انسان، آیات 8 تا 10) و به جای مقابله به مثل، به مهر و عطوفت و محبت رفتار کند. (توبه، آیات 61 و 128؛ آل عمران، آیه 159)
بهترین شیوه تعامل با مردم
آموزه‌های اسلامی بر آن است تا بهترین و برترین راه‌ها و شیوه‌ها را در حوزه عمل و رفتار اجتماعی به انسانها بیاموزد. پیامبر(ص) و دیگر اسوه‌های حسنه که از نفس و جان پیامبر(ص) و اهل بیت او هستند (آل عمران، آیه 61؛ احزاب، آیات 21 و 33؛ مائده، آیه 55؛ نساء، آیه 59) در سنت و سیره عملی و رفتاری خود به مردمان می‌آموزند که چگونه مکارم اخلاقی را در تعامل با مردم مراعات کنند و دست‌کم راه احسان را در پیش گیرند تا همان‌گونه که دوست دارند دیگران با آنان تعامل داشته باشند با دیگران تعامل داشته باشند.
امام علی(ع) می‌فرماید: «اجعل نفسک میزانا فیما بینک و بین غیرک، فاحبب لغیرک ما تحب لنفسک و اکره له ما تکره لها؛ خودت را میزان میان خود و دیگران قرار ده، پس آنچه که برای خود دوست می‌داری، برای دیگران هم دوست بدار و آنچه برای خود نمی‌پسندی، برای دیگران هم مپسند (نهج‌البلاغه، نامه 31)
پیامبر(ص) در توصیه‌ای به علی‌بن ابی‌طالب(ع) فرمود: ای علی! هر چه برای خود نمی‌پسندی برای دیگران مپسند و آنچه برای خود می‌خواهی برای دیگران هم بخواه؛ در این صورت در قضاوت خویش دادگر و در دادگری‌ات یکسان نگر خواهی بود و اهل آسمان تو را دوست خواهند داشت و درسینه اهل زمین به محبت جای خواهی گرفت. این سفارش مرا به خواست خدا به خاطر بسپار و بر آن محافظت نما. (تحف‌العقول 7 ص 113؛ بحارالانوار، ج 47، ص 86) خداوند نیز همین قاعده طلایی را این‌گونه بیان می‌کند و می‌فرماید: ولیعفوا و لیصفحوا الا تحبون ان یغفر‌الله لکم و الله غفور رحیم؛ باید عفو کنید و لغزش‌های دیگران را نادیده بگیرید. آیا دوست نمی‌دارید خداوند شما را ببخشد؟ و خداوند آمرزنده و مهربان است. (سوره نور، آیه 22)
از جمله راه‌های نیک تعامل‌ اکرامی و احسانی با مردم، می‌توان به این نمونه‌ها اشاره کرد:
1. ابتداء به سلام: پیامبر(ص) می‌فرماید: ان اولی الناس بالله و برسوله من بدا بالسلام؛‌ نزدیک‌ترین مردم به خدا و رسول او کسی است که آغازگر سلام باشد. (بحارالانوار، ج 76، ص 12، ح 50)
2. خیرخواهی: انسان باید خیرخواه مردم باشد و نوعدوستی را در دستور کار خود قرار دهد؛ به این معنا که فراتر از مسلمان‌دوستی باید خیرخواه انسانها باشیم. امام علی(ع) در این باره می‌فرماید: موثرترین وسیله جلب رحمت خدا این است که خیرخواه همه مردم باشی. (غرر الحکم، ح 3353)
پیامبر(ص) می‌فرماید: بلندمرتبه‌ترین مردم نزد خداوند در روز قیامت کسی است که در روی زمین بیشتر در خیرخواهی و ارشاد مردم قدم بردارد. (کافی، ج 2، ص 208، ح 5)
3. خدمت‌رسانی و برآورد نیازهای مردم: امام علی(ع) می‌فرماید: هر کس نعمت‌های خدا بر او زیاد شود، نیازهای مردم به او زیاد می‌شود، حال اگر به آنچه خداوند در این باره بر او واجب کرده عمل کند، زمینه دوام آن نعمت‌ها را فراهم کرده و اگر نکند آنها را در معرض نابودی قرار داده است. (غرر‌الحکم، ح 8752)
4. عفو و گذشت از مردم: در آیات قرآن بر عفو و گذشت به عنوان یک عمل احسانی تاکید شده است. (بقره، آیه 109؛ نساء آیه 149) خداوند می‌فرماید: خذ العفو و امر بالعرف و اعرض عن الجاهلین؛ گذشت پیشه کن و به کار پسندیده فرمان ده و از نادانان روی برگردان (اعراف، آیه 199) خداوند از مسلمانان خواسته تا از انتقام‌گیری دست بکشند و عفو کنند و یا از مال وحتی مهریه خود به احسان بگذرند. (بقره، آیات 137 و 178) پیامبر(ص) فرمود: هنگامی که بندگان در پیشگاه خدا می‌ایستند، آواز دهنده‌ای ندا دهد: آن‌کس که مزدش با خداست برخیزد و به بهشت رود. گفته می‌شود: چه کسی مزدش با خداست؟ می‌گوید: گذشت کنندگان از مردم (کنز العمال، ح 7009)
امام‌صادق(ع) در تبیین بهترین روش رفتاری بویژه درباره کسانی که دشنام می‌دهند و ناسزا می‌گویند می‌فرماید: اگر کسی به تو ناسزا گفت به او بگو: اگر راست می‌گویی، از خدا می‌خواهم که مرا بیامرزد و اگر دروغ می‌گویی، از خدا می‌خواهم که تو را بیامرزد و اگر کسی تهدیدت کرد، تو او را به خیرخواهی و مراقبت وعده ده. (بحارالانوار، ج 1، ص 244، ح 17)
5. دید و بازدید و بخشش: در آیات قرآن ارتباط اجتماعی میان برادران مومن و مسلمان بخشش و انفاق تاکید شده است؛ زیرا آثار و برکات بسیاری دارد. (بقره، آیات 3 و 219) در قرآن به عناوین مختلف از مسلمان خواسته شده تا پیوندهای برادری دینی را حفظ و با تعاون و بر و نیکی و همکاری (مائده، آیه 2) بر تقویت و تحکیم آن بکوشند. پیامبر(ص) در تشویق مردم به این دو رفتار اجتماعی و تربیت مومنان و مسلمانان بر اساس آموزه‌های اخلاقی قرآن می‌فرماید: خداوند متعال می‌فرماید: بر خود واجب کرده‌ام دوست داشتن کسانی را که به خاطر من به دیدار یکدیگر می‌روند و کسانی که در راه من به یکدیگر بخشش می‌نمایند، چنین کسانی (روز قیامت) بر منابری از نورند بگونه‌ای که پیامبران و صدیقین به جایگاه آنان غبطه می‌خورند. (صحیح ابن حبان، ج 2، ص 338)
البته عیادت مریض یکی از بهترین دید و بازدیدهای اجتماعی است. پیامبر(ص)‌فرماید: عیادت کننده از بیمار، در نخلستان بهشت میوه می‌چیند و هرگاه نزد بیمار بنشیند، رحمت خدا او را فرا می‌گیرد. (کنزالعمال، ح 25127)
 6. اصلاح‌گری: مومن و مسلمان باید همواره اهل اصلاح امور باشد؛ زیرا امور به عللی به تباهی و فساد کشیده می‌شود و لازم است که اصلاحات دائمی انجام گیرد. اصلاح ذات‌البین و بویژه اختلاف میان همسران و اهل خانواده از امور طبیعی و با فراوانی بسیار است؛ از این رو، همواره لازم است که اصلاح‌گری وجودداشته باشد. (انفال، آیه 1)
امام صادق(ع) اصلاح‌گری را از مصادیق صدقه دانسته و می‌فرماید: صدقه یحبها الله: اصلاح بین‌الناس اذا تفاسدوا، و تقارب بینهم اذا تباعدوا؛ صدقه‌ای که خداوند آن را دوست دارد عبارت است از: اصلاح میان مردم هرگاه رابطه‌شان تیره شد و نزدیک کردن آنها به یکدیگر هرگاه از هم دور شدند. (کافی، ج 2، ص 209، ح1)
البته مصلح واقعی از نظر اسلام کسی است که نخست توانسته باشد میان خود و خدا اصلاح کرده و از هرگونه فساد و افساد اجتناب کند؛ چنین شخصی به طور طبیعی هم توانایی اصلاح‌گری می‌یابد و هم خداوند کمک می‌کند تا هیچ‌گونه اختلافی میان او و مردمان نباشد و بستر اصلاح‌گری برای او فراهم می‌آید.
امام علی(ع) فرمود: من اصلح بینه و بین‌الله اصلح‌الله بینه و بین‌الناس؛ هرکس رابطه‌اش را با خدا اصلاح کند، خداوند رابطه او را با مردم اصلاح خواهد کرد. (بحارالانوار، ج 71، ص 366، ح 12)
7. مدارا با مردم: کوتاه آمدن و مدارا کردن با مردم و سخت نگرفتن بر آنان، شاید برای بسیاری از مردم بويژه در برخی از امور حساس ممکن نباشد؛ ولی انسان باید خود را چنان تربیت کند که همواره بتواند با مردم مدارا کرده و سخت نگیرد. پیامبر(ص) می‌فرماید: امرنی ربی بمداراهًْ الناس کما امرنی باداء الفرائض؛‌ پروردگارم، همان گونه که مرا به انجام واجبات فرمان داده، به مدارا کردن با مردم نیز فرمان داده است. (کافی، ج 2، ص 117، ح 4)
8. امانت‌داری و صداقت در گفتار: در آیات قرآن بر امانت‌داری حتی نسبت به دشمنان و صداقت در گفتار در همه حال تاکید شده (نگاه کنید: نساء، آیه 58؛ آل‌عمران، آیه 75؛ مائده، آیه 2؛ غافر، آیه 28؛ مریم، آیات 41 و 54 و 56) مگر آنکه در مقام تزاحم مصلحت، اهمی چون حفظ جان و عرض و مال مردم موجب شود تا دروغی گفته شود؛ زیرا در این مورد، صداقت دارای مفسده‌ای است که باید از آن پرهیز کرد؛ تقیه و توریه دارای ملاکاتی است که آن را از دروغ و بی‌صداقتی جدا می‌کند و سخن در آن باره در جای خود باید گفته شود. پیامبر(ص) درباره ارزش و اهمیت امانت و صداقت می‌فرماید: اگر می‌خواهید که خدا و پیغمبر، شما را دوست بدارند وقتی امانتی به شما سپردند به سلامت برگردانید و چون سخن گوئید راست گوئید و با همسایگان خود به نیکی رفتار کنید. (نهج‌الفصاحه، ح 554)
9. تشکر و تذکر و جبران نیکی دیگران: انسان باید سپاسگزار خوبان و خوبی‌های آنان باشد و کار نیک و پسندیده آنان را یادآورد و اگر توانست جبران کند. امام‌سجاد(ع) در این باره می‌فرماید: حق کسی که به تو نیکی کرده، این است که از او تشکر کنی و  نیکی‌اش را به زبان‌آوری و از وی به خوبی یاد کنی و میان خود و خدای عزوجل برایش خالصانه دعا کنی، هرگاه چنین کردی بی‌گمان پنهانی و آشکارا از او تشکر کرده‌ای. سپس اگر روزی توانستی نیکی اورا جبران کنی، جبران کن، (خصال، ص 568)
10. پرداخت حقوق مردم: در روابط اجتماعی حقوقی برای طرفین مطرح است که باید مراعات شود؛ از جمله این حقوق می‌توان به سلام، تکریم، احترام، کمک و تعاون، بر و نیکی و مانند آنها اشاره کرد که در آیات قرآن بیان شده است. رساله حقوق امام‌سجاد(ع) برخی از حقوق افراد جامعه نسبت به یکدیگر را بیان کرده است. دانستن این حقوق و عمل به آنها در سبک زندگی اسلامی بسیار مهم و موثر است. بسیاری از مشکلات مردم و جامعه ریشه در این دارد که حقوق یکدیگر را نمی‌شناسند و به آن احترام نمی‌گذارند و این گونه است که دعاهای آنان مستجاب نمی‌شود و با بدبختی و شقاوت روزگار می‌گذرانند. امام صادق(ع) در این باره هشدار داده و می‌فرماید: هرکس بخواهد دعایش مستجاب شود، باید کسب خود را حلال کند و حق مردم را بپردازد. دعای هیچ بنده‌ای که مال حرام در شکمش باشد یا حق کسی بر گردنش باشد، به درگاه خدا بالا نمی‌رود. (بحارالانوار، ج 93، ص 321، ح 31)
11. عمل به وعده و اجتناب از تخلف: انسان به حکم عقل باید به عقد و عهدی که می‌بندد وفادار باشد؛ چنانکه خداوند در آیاتی از جمله آیه 2 سوره مائده به آن اشاره کرده است.
رسول گرامی اسلام(ص) برخی از نشانه‌های منافق را این‌گونه بیان فرموده است: «آیه المنافق ثلاث: اذا حدث کذب و اذا وعد اخلف و اذا ائتمن خان؛ نشانه فرد دو چهره سه چیز است: هرگاه سخن گوید دروغ گوید، هرگاه وعده دهد، وفا نکند و هرگاه به او اعتماد شود، خیانت کند.» (میزان الحکمه، حرف نون، ح 20574) امام علی(ع) درباره عمل به وعده و تخلف و آثار آن می‌فرماید: و ایاک... ان تعدهم فتبع موعدک بخلفک... فان الخلف یوجب المقت عندالله و الناس؛ بپرهیز از خلف وعده که آن موجب نفرت خدا و مردم از تو می‌شود. (نهج‌البلاغه، از نامه 53)
12. حیا : در آموزه‌های اسلامی حیا در کنار دین به عنوان همراهان عقل یاد شده ست (اصول کافی، ج 1، ص 11) به طوری که گفته شده کسی که حیا ندارد عقل و دین ندارد. پیامبر(ص) نقش حیا را در حوزه عمل و رفتار اجتماعی این‌گونه توضیح می‌دهد: اما شاخه‌های حیا عبارتند از: نرمش، مهربانی، در نظر داشتن خدا در آشکار و نهان، سلامت، دوری از بدی، خوشرویی، گذشت، بخشندگی، پیروزی و خوشنامی در میان مردم، اینها فوایدی است که خردمند از حیا می‌برد. خوشا به حال کسی که نصیحت خدا را بپذیرد و از رسوایی خودش بترسد. (تحف‌العقول)، ص 17)
آن حضرت درباره تاثیر حیا ورزی در زندگی بویژه نسبت به نامحرم می‌فرماید: هیچ مرد مسلمانی نیست که نگاهش به زنی بیفتد و چشم خود را پایین بیندازد و مگر اینکه خدای متعال به او توفیق عبادتی دهد که شیرینی آن را در دل خویش بیابد. (کنزالعمال، ح 13059)
13. انصاف و رحم کردن با مردم: پیامبر اکرم(ص) می فرماید: با مردم منصفانه رفتار کن و نسبت به آنان خیرخواه و مهربان باش، زیرا اگر چنین بودی و خداوند بر مردم آبادیی که تو در آن به سر می‌بری خشم گرفت و خواست بر آنان عذاب فرو فرستد، به تو نگاه می‌کند و به خاطر تو به آن مردم رحم می‌کند. خدای متعال می‌فرماید «و پروردگار تو (هرگز) بر آن نبوده است که شهرهایی را که مردمش درستکارند، به سمتی هلاک کند.» (مکارم الاخلاق، ص457)
14. فروتنی با مردم: از دیگر اصول رفتار اجتماعی، تواضع است که در آیات (اسراء، آیه 37؛ لقمان، آیه 18؛ حجر، آیه 88؛ شعراء آیه 215) و روایات بر آن تاکید شده است. امام رضا(ع) در تبیین مراتب و درجات تواضع می‌فرماید: تواضع درجاتی دارد: یکی از آنها این است که انسان اندازه خود را بشناسد و با طیب خاطر خود را در آن جایگاه قرار دهد، دوست داشته باشد با مردم همان‌گونه رفتار کند که انتظار دارد با او رفتار کنند، اگر بدی دید آن را با خوبی کردن جواب دهد، خشم خود را فرو خورد و از مردم در گذرد و خداوند نیکوکاران را دوست دارد. (کافی، ج 2، ص 124، ح13)
15. انتخاب دوست صالح: در این باره مطالب بسیاری گفته و نوشته شده است؛ زیرا رفیق خوب انسان را به خوشبختی و سعادت و رفیق و دوست بد انسان را به بدبختی سوق می‌دهد. پیامبر(ص) می‌فرماید: من اراد الله به خیرا رزقه الله خلیلا صالحا؛ هر کس که خداوند برای او خیر بخواهد، دوستی شایسته نصیب وی خواهد کرد. (نهج‌الفصاحه، ح 3064)
16. اجتناب از حسد و حسادت: بسیاری از مشکلات مردم ریشه در حسادت دارد که آثار سوء معنوی و مادی و دنیوی و اخروی دارد و گاه به قتل نیز می‌کشد. (مائده، آیه 37؛ یوسف، آیه 5) پیامبر(ص) درباره تاثیر پرهیز از حسادت و آثار آن می‌فرماید: حضرت موسی(ع) مردی را نزد عرش دید و به جایگاه او غبطه خورد و در مورد او سوال کرد. به او گفته شد که او به آنچه خداوند از فضل خود به مردم داده است حسد نمی‌برد. (روضهًْ الواعظین، ص 424)
17. سرپرستی یتیمان: پیامبر(ص) می‌فرماید: هرکس یتیمی را سرپرستی کند تا آنکه بی‌نیاز شود خداوند به سبب این کار، بهشت را بر او واجب سازد، همچنان که آتش دوزخ را بر خورنده مال یتیم واجب کرده است.
(بحارالانوار، ج 75، ص 4، ح 8)
18. اجتناب از اختلاف: شاید روزی نباشد که انسان به هر دلیلی با یکی مشکل و اختلافی در گفتار و رفتار و مانند آن پیدا نکند. بهترین شیوه آن است که تا می‌تواند خود را مهار و مدیریت کرده و از اختلاف یا تشدید آن جلوگیری به عمل آورد. چنین رویه‌ای موجب می‌شود تا موفقیت‌ها در زندگی به او روی آورد.
پیامبر(ص) می‌فرماید: اختلاف و کشمکش و پشت هم‌اندازی، از ناتوانی و سستی است و خداوند نه آن را دوست دارد و نه با آن یاری و پیروزی می‌دهد. (بحارالانوار، ج 20، ص 126)
19. پرهیز از تلون و بوقلمون صفتی: این رویه تلون، بسیار مشکل آفرین است و ارتباط اجتماعی را مختل می‌کند از این رو امام‌صادق(ع) ضمن هشدار می‌فرماید: بدانید که خداوند از انسان‌هایی که دائما رنگ عوض می‌کنند نفرت دارد. پس از حق و اهل آن جدا نشوید، چرا که هرکس به باطل و اهل آن بپیوندد، نابود می‌شود و دنیا را هم از دست می‌دهد. (امالی مفید، ص 137، ح 6)
آنچه بیان شد نمونه‌هایی از روش‌های نیک مردمداری و تعامل با مردم است و با بررسی آیات و روایات می‌توان موارد دیگری را هم شناسایی و معین کرد.