آرمان نادری کمشوری
صبر یکی از نعمت‌هایی می‌باشد که خداوند متعال در وجود انسان قرار داده است. صبر در هر فردی به هر اندازه‌ای وجود دارد امّا استفاده و بکارگیری آن برای هر فردی به یک اندازه مشکل می‌باشد، امّا این سختی و مشکلات بسته به حالتی است که انسان در آن قرار می‌گیرد.
مقاله پیش رو با عنوان «بررسی صبر از منظر آیات و احادیث» در نظر دارد تا در درجه اول درباره چیستی صبر، اقسام صبر و فواید صبر مطالبی ارائه کند. و در قدم دوم از صبری که در وجود افراد مؤمن نهفته است، بحث می‌کند. در آخر نیز مطالب دیگری در مورد رجوع انسان به خداوند متعال در هنگام مصیبت ارائه می‌کند.
1. چیستی صبر
در کتاب «مصباح الشریعه» معنای اصطلاحی صبر چنین بیان شده است: «تَفْسِيرُ الصَّبْرِ مَا يَسْتَمِرُّ مَذَاقُهُ وَ مَا كَانَ عَنِ اضْطِرَابٍ لَا يُسَمَّى صَبْرا» (هر چيزى است كه تلخ مزه باشد و مقارن اضطراب نباشد، پس هر چه تلخ باشد و مقارن اضطراب باشد او را صبر نمى‏نامند) (مصباح الشريعهًْ، ص185)
2. اقسام صبر
برخی از فضیلت‌های اخلاقی وجود دارند که به قسمت‌های مختلفی تقسیم می‌شوند. صبر نیز یکی از این فضیلت‌ها می‌باشد و بنابر برخی از احادیث به سه بخش و بنابر برخی دیگر به چهار بخش تقسیم می‌شود.
امام علی (ع) درباره اقسام صبر در حدیثی می‌فرمایند: «فَصَبْرٌ عَلَى الْمُصِيبَهًِْ وَ صَبْرٌ عَنِ الْمَعْصِيَهًِْ وَ صَبْرٌ عَلَى الطَّاعَهًِْ» (صبر و بردبارى سه گونه است: صبر بر مصيبت، صبر بر گناه و نافرمانى، صبر بر اطاعت‏) (الإرشاد في معرفهًْ حجج الله على العباد، ج‏1، ص 302)
صبر بر مصیبت
صبر بر مصیبت یکی از اقسام صبر است که در حدیث بالا ذکر شد. صبر بر مصیبت آن است که انسان بر مشکلات و بلاهایی که متوجه او می‌گردد، صبر کند.
صبر بر گناه
صبر بر گناه یکی دیگر از اقسام صبر است که در حدیث بالا ذکر شد و آن صبری است که انسان به وسیله آن از انجام گناهانی که شیطان آنها را برای انحراف افراد زیبا جلو می‌دهد، اجتناب می‌کند.
صبر بر اطاعت
سومین قسم از صبر که در حدیث امیر المؤمنین(ع) ذکر شد، صبر اطاعت می‌باشد. صبر بر اطاعت عبارت است از صبری که انسان با کمک آن به دستورات الهی عمل کند. مثلاً انسان می‌تواند به وسیله این صبر بر نماز خواندن که یک واجب شرعی است، استمرار بورزد.
امام علی(ع) در حدیثی دیگر صبر را بر چهار قسمت تقسیم کرده و می‌فرماید: «الصَّبْرُ عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى تَبْصِرَهًِْ الْفِطْنَهًِْ وَ تَأَوُّلِ الْحِكْمَهًِْ وَ مَعْرِفَهًِْ الْعِبْرَهًِْ وَ سُنَّهًِْ الْأَوَّلِين‏» (صبر بر چهار شعبه است: بصيرت در فهم و درك‏، تأويل و تبيين حكمت، شناخت عبرت‌ها، سنن پيشينيان) (كتاب سليم بن قيس الهلالي، ج‏2، ص 614)
و در حدیثی دیگر نیز می‌فرمایند: «الصَّبْرُ صَبْرَانِ صَبْرٌ عَلَى مَا تُحِبُّ وَ صَبْرٌ عَلَى مَا تَكْرَه‏» (صبر بر دو گونه است، صبر بر آنچه دوست دارى و صبر بر آنچه ناخوش دارى‏) (وسائل الشيعهًْ، ج‏15، ص238)
3. فواید صبر
از آنجایی که صبر از فضیلت‌های اخلاقی بوده و تمامی فضیلت‌های اخلاقی نیز برای انسان دارای فایده می‌باشند، پس بنابراین، صبر نیز دارای فوایدی می‌باشد که بنابر آنچه که از آیات قرآن کریم و روایات ائمه معصومین(ع) به دست می‌آید، در اینجا برخی از این فواید ذکر و مطالبی پیرامون آنها مطرح می‌شود.
همراهی خداوند متعال با فرد صابر
یکی از فواید صبر این است که فرد صابر می‌تواند به وسیله صبر خویش، رضایت خداوند متعال را جلب نماید و خداوند به او در پیروزی بر مشکلات کمک نماید.
چنانکه قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد از صبر و نماز كمك بجوييد، كه همانا خداوند با صابران است» (بقره ـ 153)
قوی شدن ایمان
صبر بر مصائب یکی از عواملی است که باعث قوی و راسخ‌تر شدن ایمان می‌شود، به طوری که امیر المؤمنین امام علی(ع) صبر را اساس ایمان قرار داده و می‌فرمایند «الْإِيمَانَ‏ بُنِيَ عَلَى أَرْبَعِ دَعَائِمَ عَلَى الْيَقِينِ وَ الصَّبْرِ وَ الْعَدْلِ وَ الْجِهَاد» (همانا ايمان بر چهار پايه بنا شده است: يقين و صبر و عدل و جهاد) (بحار الأنوار ج‏79، ص137)
وفای به عهد
یکی از فضیلت‌های اخلاقی وفای به عهد و پیمان می‌باشد و قرآن کریم نیز به این امر توصیه کرده و می‌فرماید: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، به پيمان‏ها و قراردادهاى خود وفا کنید» (مائده ـ 1)
وفای به عهد از نشانه‌های فرد صابر می‌باشد چنانکه پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: «أَمَّا عَلَامَهًُْ الصَّادِقِ‏ فَأَرْبَعَهًٌْ يَصْدُقُ فِي قَوْلِهِ وَ يُصَدِّقُ وَعْدَ اللَّهِ وَ وَعِيدَهُ وَ يُوفِي بِالْعَهْدِ وَ يَجْتَنِبُ الْغَدْر» (راستگو را چهار علامت است: سخن مطابق واقع گويد، نويد و وعيد خدا را تصديق كند، به عهد خود وفا كند، و پيمانش را نشكند) (تحف العقول، ص20)
کاستی مصیبت
یکی از ویژگی‌های صبر این است که باعث کم شدن مصیبت انسان می‌شود. کسی که صبر را بر بی‌قراری ترجیح می‌دهد، مصیبت وی کمتر از زمانی می‌شود که بی‌قرار بوده و همین امر باعث می‌شود که توانایی پیروزی بر مشکلات را پیدا کند.
امام موسی کاظم(ع) درباره کاهش مصیبت به سبب صبر می‌فرمایند: «الْمُصِيبَهًُْ لِلصَّابِرِ وَاحِدَهًٌْ وَ لِلْجَازِعِ اثْنَتَانِ» (مصيبت براى شكيبا يكى است و براى بى‏قرار دوتاست) (همان، ص414)
پاداش دوبرابر
یکی از فایده‌های صبر این است که خداوند متعال به افراد صابر دو مرتبه پاداش عطا می‌فرماید. چنانکه در سوره مبارکه «قصص» به این امر اشاره شده و می‌فرماید: «آنها كسانى هستند كه بخاطر شكيباييشان، اجر و پاداششان را دو بار دريافت مى‏دارند» (قصص ـ 54)
همین امر خود دلالت بر این مطلب دارد که صبر در نزد خداوند متعال بر بسیاری از اعمال نیک دیگر برتری دارد تا آنجا که خداوند متعال اجر و پاداش صبر را دو برابر از بقیه اعمال می‌داند.
رفع بلاها
همانطور که گفته شد صبر یکی از نعمت‌های بسیار بزرگ است که خداوند متعال به انسان عطا فرموده است. یکی از ویژگی‌های این نعمت بزرگ این است که بلاها را از انسان دور می‌گرداند و باعث آسوده شدن انسان از بسیاری از مصیبت‌ها می‌شود.
در کتاب «تصنیف غررالحکم و دررالکلم» از معصومین(ع) در این زمینه روایت شده است که: «الصبر يرفع‏ البلاء» (صبر بلا را رفع می‌کند) (تصنيف غررالحكم و درر الكلم، ص11)
نشانه‌ای برای ایمان باطنی
صبر نشانه‌ای است برای تشخص افرادی که درباره خداوند متعال و جهان آخرت به یقین رسیده‌اند و می‌دانند که تمام پیامبران از جانب خداوند متعال برای هدایت مردم مبعوث شده‌اند.
امام صادق(ع) می‌فرمایند: «الصَّبْرُ مِنَ‏ الْيَقِينِ‏» (صبر از یقین می‌باشد) (مشكاهًْ الأنوار في غرر الأخبار، النص، ص 20 و الحیات[ترجمه احمد آرام]، ج1، ص171)
رستگاری
بسیاری از اعمال وجود دارند که انسان با انجام دادن آنها می‌تواند به درجات بالای معنوی برسد. اما یکی از این اعمال که موجب می‌شود انسان زودتر به مقامات معنوی برسد و رستگار شود، صبر است.
قرآن کریم می‌فرماید: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، شكيبايى ورزيد و ديگران را نيز به شكيبايى واداريد و در برابر دشمن پايدارى كنيد، و مرزدارى نماييد، و از خدا پروا كنيد شايد رستگار گرديد‏» (آل عمران ـ 200)
این آیه سندی بر رستگاری افراد صابر می‌باشد.
داخل شدن در بهشت
انسان به وسیله صبر بر مصائب می‌تواند در جهان آخرت و در بهشت برین برای خود جایگاهی مهیا کند. چنانکه امام محمد باقر(ع) در این باره می‌فرمایند: «الجنّهًْ محفوفهًْ بالمكاره و الصّبر فمن صبر على‏ المكاره في الدّنيا دخل الجنّهًْ» (بهشت را مكاره و ناملايمات فرا گرفته است، پس هر كس در دنيا صبر بر ناملايمات و مكروهات نمود، داخل بهشت مى‏شود) (ارمغان شهيد[ترجمه مسكن الفؤاد]، ص 52 و الوافی، ج4، ص 334)
پس بنابراین حدیث می‌توان یکی از راه‌های داخل شدن در بهشت را صبر دانست.
مغفرت و آمرزش
مغفرت از جانب خداوند متعال یکی دیگر از فوائد صبر برای انسان می‌باشد. قرآن کریم می‌فرماید: «به يقين مردان مسلمان و زنان مسلمان (كه شهادتين را گفته و عملا تسليم دين شده‏اند) و مردان مؤمن و زنان مؤمن (كه اعتقاد قلبى به اصول و فروع اسلام پيدا كرده‏اند)، و مردان مطيع و خاضع و زنان مطيع و خاضع، و مردان راستگو و زنان راستگو، و مردان صابر و شكيبا و زنان صابر و شكيبا، و مردان فروتن از درون قلب و زنان فروتن از درون قلب، و مردان صدقه‏دهنده و زنان صدقه‏دهنده، و مردان روزه‏دار و زنان روزه دار، و مردان حافظ شهوات و زنان حافظ شهوات، و مردان بسيار يادكننده خدا و زنان يادكننده، خداوند براى همه آنان آمرزش و پاداشى بزرگ آماده كرده است‏» (احزاب ـ 35)
در این آیه مبارکه افراد صابر همراه با تمامی زنان و مردان مسلمان، مردان و زنان صدقه دهنده، مردان و زنان روزه دار، مردان و زنان حافظ شهوات و مردان و زنان بسیار یاد‌کننده خداوند متعال ذکر شده است و این مطلب خود دلالت بر عظمت و بزرگی صبر دارد.
4. صبر و شکیبایی از صفات مومن است
مؤمن به معنای کسی است که ایمان آورده باشد و کسی که به خداوند متعال و پیامبر او ایمان آورده باشد، باید دارای صفات خوب و نیکی بوده و با تقوا باشد، زیرا افراد با تقوا هستند که می‌توانند بدون کمی و کاستی به دستورات الهی عمل کنند.
یکی از صفات نیک و برجسته افراد مؤمن و باتقوا داشتن فضیلت صبر می‌باشد چنانکه امام صادق(ع) درباره فرد مؤمن در حدیثی گهربار می‌فرمایند: «يَنْبَغِي لِلْمُؤْمِنِ أَنْ يَكُونَ فِيهِ ثَمَانُ خِصَالٍ وَقُورٌ عِنْدَ الْهَزَاهِزِ صَبُورٌ عِنْدَ الْبَلَاءِ شَكُورٌ عِنْدَ الرَّخَاءِ قَانِعٌ بِمَا رَزَقَهُ اللَّهُ لَا يَظْلِمُ الْأَعْدَاءَ وَ لَا يَتَحَامَلُ لِلْأَصْدِقَاءِ بَدَنُهُ مِنْهُ فِي تَعَبٍ وَ النَّاسُ مِنْهُ فِي رَاحَهًٍْ» (مؤمن را سزاوار است كه داراى هشت صفت باشد: 1- درگرفتاري‌هاى سخت باوقار و سنگين باشد (خود را نبازد). 2- هنگام بلا شكيبا باشد. 3- در نعمت و آسايش سپاس‏گزار باشد. 4- به آنچه خدا روزيش كرده قانع باشد. 5- به دشمنان ستم نكند. 6- بخاطر دوستان مرتكب گناه نشود [كارى را كه نتواند بگردن نگيرد]. 7- تنش از او در زحمت باشد. 8- مردم از او در آسايش باشند.) (کافی، ج2، ص 231-230)
5. صبر از بزرگواری است
از خصوصیات افراد بزرگوار این است که صفت صبر را در خود دارا می‌باشند. صبر موجب می‌شود که انسان در نزد خداوند متعال عزیزتر گردد و همچنین انسان را در بین افراد جامعه ارزشمند‌تر می‌گرداند. انسان‌های صبور در زندگی موفق‌تر از بقیه افراد هستند، چرا که در صبر خیر فراوانی نهفته است.
امیر المؤمنین امام علی(ع) در این باره می‌فرمایند: «فَعَلَيْكَ بِالصَّبْرِ فَإِنَّ الْخَيْرَ فِي الصَّبْرِ وَ الصَّبْرَ مِنَ الْكَرَم‏» (بر تو باد به صبر كه براستى خير و خوبى ‏در صبر است، و صبر پيشه كردن از بزرگوارى است‏) (همان، ج‏8، ص207)
6. رجوع به باری تعالی هنگام وجود مصیبت
وقتی مصیبتی برای انسان رخ می‌دهد، باید برای توانایی صبر بر این مشکل از خداوند منّان استمداد بجوید. چرا که این خداوند متعال است که انسان را در پیروزی و غلبه بر مشکلات یاری می‌کند. و تنها اوست که می‌تواند انسان را از سیل مصیبت‌ها بیرون بکشد. امام صادق(ع) درباره رجوع انسان به خداوند متعال در هنگام وجود مصیبت می‌فرمایند: «كُلُّ نَازِلَهًٍْ خَلَتْ أَوَائِلُهَا مِنَ الْإِخْبَاتِ وَ الْإِنَابَْهًْ وَ التَّضَرُّعِ إِلَى اللَّهِ فَصَاحِبُهَا جَزُوعٌ غَيْر صابِرٍ» (هر گاه مصيبتى و حادثه‏اى بر كسى فرود آيد و آن كس در اوّل آن حادثه، ملازم صبر و شكيبائى نشود و انابه و رجوع به حضرت بارى عزّ اسمه، ننمايد هر آينه آن كس از اهل جزع است، نه از اهل صبر) (مصباح الشريعهًْ، ص 185 و شهید ثانی، آرام بخش دل داغدیدگان [ترجمه مسکن الفؤاد]، ص 135)
البته این نکته را نباید فراموش کرد که رجوع انسان به خداوند متعال تنها در موقع وجود بلا نباشد، بلکه انسان باید هنگام نعمت نیز به یاد ایزد منّان باشد و او را بخاطر نعمت‌های فراوان و ارزشمندش شکر گوید.
نتیجه‌گیری
پس از بیان تعریفی از صبر و اقسام صبر، درباره فواید صبر بحث شد و روشن شد که فواید صبر عبارتند از: همراهی خداوند متعال با فرد صابر، رفع بلاها، قوی شدن ایمان، رستگاری، آمورزش گناهان از جانب خداوند متعال، وفای به عهد و ...
پس از بیان این مطالب این نتیجه کلی به دست می‌آید که صبر با وجود اینکه مشکل می‌باشد امّا هیچگاه موجب آسیب رسانی به انسان نمی‌شود بلکه برای او فواید بسیار زیادی نیز دارد. افراد صبور، در نزد خداوند متعال و در بین افراد جامعه عزیز‌تر از بقیه افراد بوده و در زندگی موفق‌تر می‌باشند.