شادی و نشاط در سبک زندگی اسلامی( بخش نخست )
وحید حاتمی
ساختار وجودی انسان به‌گونه‌ای است که تفریح و شادی و نشاط یکی از نیازهای اساسی او محسوب می‌شود چرا که روح و جسم انسان بعد از مدتی فعالیت خسته شده و نیاز دارد با راهکارهایی این خستگی را از خود دور کند. اما روش‌هایی که شهروندان برای شادی و نشاط بر‌می‌گزینند مختلف بوده و گزینش روش‌های ابراز شادی و نشاط ارتباط بسیار نزدیکی با سبک زندگی افراد دارد که با کمی توجه در زندگی شهروندان متوجه این موضوع خواهیم شد. گروهی برای رسیدن به نشاط از راهکارهای هیجان‌انگیز استفاده می‌کنند حتی اگر خطر‌آفرین باشد. عده‌ای دیگر برای رسیدن به شادی و آرامش، در کنار خانواده بودن و تفریح با آنها را ترجیح می‌دهند و گروهی دیگر با روش‌های متفاوتی به شادی می‌پردازند.
نکته قابل توجه این است که هر مکتبی بنابه مبانی خود در این حوزه نظراتی ارائه داده است. بعضی از مکاتب پیروان خود را در این حوزه کاملا آزاد گذاشته و هیچ محدودیتی به آنها توصیه نمی‌کنند.
اما از آنجا که اسلام کاملترین دین و برنامه زندگی است و در تمامی ابعاد زندگی برای انسان برنامه دارد و در تکالیف و توصیه‌ها مصلحت انسان را در نظر می‌گیرد، لذا برای شادی و نشاط او هم برنامه‌های خاصی را پیشنهاد می‌کند که مطابق با فطرت الهی اوست. همچنین از آنجا که هدف اسلام کمال واقعی انسان و رسیدن به درجات عالی است، لذا شادی و نشاطی که در این مکتب مورد تاکید است، باید به‌گونه‌ای باشد که با هدف خلقت و با کمال نهایی او منافات نداشته باشد. در این فصل شادابی و نشاط و تفریح را از نگاه سبک زندگی اسلامی مورد بررسی قرار می‌دهیم تا الگویی مناسب برای شهروند با نشاط ارائه دهیم.
***
شادمانی یکی از هیجانات بنیادی انسان است که نقش تعیین‌کننده‌ای در تامین سلامت فرد و جامعه دارد.
شادی، صرف‌نظر از چگونگی کسب آن، می‌تواند سلامت جسمی را بهبود بخشد. افراد شاد احساس امنیت بیشتری دارند، آسان‌تر تصمیم می‌گیرند و روحیه مشارکتی بالاتری دارند. شادمانی همواره با خرسندی، خوش‌بینی، امید و اعتماد همراه است؛ از این رو، می‌تواند نقشی تسهیل‌گر در توسعه پایدار جوامع داشته باشد.
شادی، میزان گلبول‌های سفید پس از تغذیه را افزایش می‌دهد. به عقیده صاحب‌نظران فواید روانی شادی کمتر از فواید جسمانی آن نیست، به‌طوری که باعث می‌شود انسان، احساس قدرت و سبکی کند و احساسات مبهم و دردناک، سردردهای گنگ و گاه‌گاهی، احساس تنبلی و خیالات بی‌پایان، نگرانی‌های ناشی از خودخواهی و... را از بین می‌برد. حتی بیماری‌های ژنتیکی به اعتقادات و روش زندگی ما وابستگی بسیاری دارند.
شادکامی می‌تواند انسان را برای ادامه زندگی به راه‌های بهتر راهنمایی کند؛ زیرا هیجان مثبت ناشی از شادکامی به مسئله گشایشی موفق و تامل بیشتر در زندگی منجر می‌شود؛ همچنین شاد کامی اثرهای مثبتی بر ادراک، شناخت و تعامل اجتماعی دارد و در افزایش خلاقیت و عمر طولانی نیز موثر است. در مقابل، سطح پایین رضایت از زندگی و احساس خوشبختی، بر گرایش‌های منفی به کل جامعه می‌انجامد و دوره‌های طولانی برآورده نشدن آرزوها و انتظارات، موجب ظهور نگرش‌های بدبینانه‌ای می‌شود که این بدبینی نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود.
با این وصف، شادابی و سرزندگی، گمشده زندگی شهری است. از دلایل آن می‌توان به وضعیت سخت زندگی در شهرهای بزرگ اشاره کرد؛ زیرا کیفیت فضاهای شهری تفاوت در خور ملاحظه‌ای با فضاهای طبیعی دارند که انسان بر آنها نیازمند است؛ تراکم، ازدحام، ترافیک شهری همراه با آلودگی‌های صوتی و زیستی متعدد، وضعیت نامناسبی را برای انسان شهرنشین ایجاد کرده‌اند. یکی از وظایف اساسی نهادهای اجتماعی و مدیریت شهری، تلاش برای ایجاد فضایی شاد و با نشاط و کاهش تنش‌های روانی افراد جامعه است که راهکارها و روش‌های دست‌یابی به آن سؤال اصلی است.
1. مبانی نظری در قرآن و روایات
اساس خلقت هستی به‌گونه‌ای است که خود به خود، شادی‌هایی برای آدمی فراهم می‌آورد.
طلوع خورشید، صبح پرلطافت، بهار طرب‌انگیز، آبشارهای زیبا، گل‌های رنگارنگ، پیوند دو انسان و بسیاری دیگر از پدیده‌های جهان، برای انسان شادی آور و مسرت بخش است. همچنین طبق آموزه‌های اسلامی، شیعیان هنگام شادمانی اهل‌بیت(ع)، شاد و هنگام حزن و اندوه آنان، محزون هستند و این بیان لزوم وجود شادی در زندگی را نشان می‌دهد؛ هر چند گاهی حوادث تلخی هم رخ می‌دهد که باید به آنها عکس‌العمل مناسب نشان داد. همچنین توصیه می‌شود که در زمان مواجهه با افراد، باید چهره شاد داشته باشیم و اگر غم و اندوهی داریم، آن را در دل نگه داریم و در چهره نمایان نکنیم.
حد و اندازه‌ای که اسلام درباره شادی بیان می‌کند، این است که مسلمانان نباید دچار افراط و تفریط شوند. مثلا اسلام شادی، نشاط و شوخی کردن با نامحرم را نمی‌پسندد؛ اما شادی با محارم را اتفاقی طبیعی و مقبول می‌داند.
نشاط و شادمانی، گستره‌ای وسیع دارد؛ اما در نوعی از تقسیم‌بندی می‌توان آن را به سه قسمت تقسیم کرد:
1-1. شادی‌های واقعی، عمیق و تعالی‌بخش
طبق نظر اندیشمندان اسلامی مانند فارابی، ابن‌سینا، غزالی و رازی و روان‌شناسانی مانند فروید، یکی از دلایل اصلی کاهش نشاط و به وجود آمدن افسردگی، احساس فقدان و از دست دادن فرد یا شیء محبوب است. توصیه‌های اسلام و روان‌شناسان اسلامی این است که انسان سالم نبایستی به محبوب‌های فناپذیر و از بین‌رفتنی وابستگی و دلبستگی یابد که با از دست دادن آنها دچار احساس غم و اندوه شود. در این زمینه، حضرت علی(ع) در کلامی گوهر بار می‌فرمایند: «شادی انسان از به دست آوردن چیزی است که هرگز آن را از دست ندهد».
اسلام مصداق شادی‌های پایدار و زوال‌ناپذیر را راز و نیاز عاشقانه، دعا و نیایش با شور و حال، نماز با حضور قلب، کمک به انسانی افتاده، نوازش یتیمی غمگین، سیر کردن گرسنه‌ای بینوا، دیدار بستگان، گفت‌و‌گو با دوستی صمیمی، ابراز عشق به همسر و فرزندان، ایجاد سرور در دلها و. .. معرفی کرده است که طرب و شادی بیشتر و پایدارتری را در فرد ایجاد می‌کند.
1-2. شادی‌های گذرا
این شادی‌ها از هیجانات موقت و عوامل ساختگی و فعالیت‌های زیان بار پدید می‌آیند، مانند شادی ناشی از مصرف مواد مخدر و موسیقی‌های مبتذل. نبودن لذت‌های واقعی سبب می‌شود که مردم به دنبال هیجان‌های تازه باشند و این هیجان‌ها وقتی به اوج می‌رسند، دلتنگی به دنبال دارند، چون هیجان تجربه می‌شود، ولی شخص رشد نمی‌کند و مرزهای روانی وی افزایش نمی‌یابد. این‌گونه شادی‌ها که توام با هوس‌رانی و شهوت است، انسان را به سرعت از خداوند دور می‌کند، از درک حقایق باز می‌دارد و واقعیت‌ها را شوخی جلوه می‌دهد.
1-3. هیجانی به نام شادی
اسلام ضمن توجه به شادی‌های واقعی، به شناخت و انس با شادی‌های معنوی و عمیق همراه با احساس مداوم زیبایی سفارش می‌کند و دریچه نوینی از شادابی پایدار را به سوی انسان می‌گشاید. لذت و خوشی فقط با عوامل مادی به دست نمی‌آید، بلکه عوامل معنوی نیز در ایجاد شادی موثرند. شادی احساسی درونی با منشا باطنی است و آثار بیرونی هم دارد، اما تا قبلا خود را آماده خوش‌رفتاری و خوش‌رویی نکنیم، در رفتار ما تجلی پیدا نخواهد کرد.
2. شادی و غم در قرآن
شادی در قرآن کریم جایگاه ویژه‌ای دارد و به گونه‌های متفاوتی قرآن آن را تایید و بر آن توجه می‌کند؛ اسلام شادی بیهوده و عبث را تأیید نمی‌کند، بلکه شادی سازنده و توأم با اهداف الهی و انسانی را می‌پذیرد.
2-1. اقسام فرح در قرآن کریم
فرح، انبساط قلب به لذتی گذرا است و احساس سبکی و زنده‌دلی قلب می‌باشد. قرآن حتی گاهی امر به شادی می‌کند و می‌فرماید «بگو به فضل و رحمت خدا باید خوشحال شوند» (یونس، 58) در مقابل، محدوده شادی را چنین مشخص می‌کند که شادی همراه با غرور و خود برتر‌بینی مذمت و نکوهش می‌شود. (قصص ـ 76)
انواع فرح و شادمانی در قرآن عبارت‌اند از:
1- فرح و شادمانی ناپسند: این نوع شادمانی در برابر گناه، طغیان و رذایل اخلاقی است شادی به مظاهر دنیوی (رعد ـ 26)، مال و ثروت (قصص ـ 76)، به علم و دانش (غافر ـ 83)، توأم با فراموشی (هود ـ 10)، غفلت (شورا ـ 48) و تمسخر (مومنون ـ 109و 110) از این قسم می‌باشند.
2- فرح و شادمانی پسندیده: مقصود از فرح و شادمانی پسندیده، شادمانی به فضل و رحمت الهی است.
این نوع شادی را قرآن تأیید و به آن امر می‌کند و می‌فرماید: «بگو به فضل و رحمت خدا باید خوشحال شوند که این از همه آن چه گردآوری کرده‌اند، بهتر است» (یونس ـ 58). فضل، چیزی است که زائد بر حد اعتدال باشد و هر بخششی را که بر عطاکننده لازم نباشد فضل گویند. به عبارتی، اگر فرد به دلیل کارهای صالح و خیرات خویش شادمان است، به سبب کاری که انجام داده، نیست بلکه به علت فضلی است که توفیق انجام کار خیر را بر او داده است؛ در این صورت، شادمانی توحیدی و پایدار است. اگر کسی وسعت فضل الهی را بداند، غم و غصه از دل او می‌رود و هیچ گاه نگران نیست. چنین کسی خود را محتاج دیگران نمی‌بیند و در همه پیشامدهای زندگی، اعتقاد او به گنجینه‌های تمام نشدنی فضل و رحمت الهی است.
بنابراین ریشه غم و غصه، جهل به پروردگار و فضل و رحمت اوست. (شادی و نشاط، مهدی شمسایی)
2-2. عوامل موثر بر شادی از دیدگاه اسلام
از جمله عوامل موثر بر شادی می‌توان به ایمان و اعتقاد قلبی، رضایت، مبارزه با نگرانی، تبسم و خنده، مزاح و شوخی، بوی خوش، پوشیدن لباس‌های روشن، حضور در مجالس شادی، ورزش، امید به زندگی، نگاه کردن به طبیعت و تفریح و سیر و سفر اشاره کرد که برای هر یک از این عوامل، مصادیق زیادی و نیز متون روان شناسی می‌توان یافت.
ایمان: مهم‌ترین عامل شادی، ایمان است. نداشتن نگرانی، اضطراب و افسردگی و رسیدن به اطمینان قلبی، اساس هر نوع شادی است و این فراهم نمی‌شود مگر با ایمان به قدرت خداوندی که سرچشمه همه نیکی هاست؛ به طوری که در آیه 27 و 28 سوره رعد بیان شده است: «الذین آمنوا و تطمئن قلوبهم بذکرالله. الا بذکرالله تطمئن القلوب» آنان که ایمان آورده و دلهای خویش را به یاد خدا آرامش بخشیده‌اند، آگاه باشند که دلها با یاد خدا آرام می‌گیرد.
ویلیام جیمز نیز بیان می‌کند که زندگی در پرتو مذهب، اطمینان و آرامشی باطنی را برای انسان به وجود می‌آورد.
رضایتمندی: یکی از راه‌های عمده شاد زیستن، رضایت و خشنودی به قضا و قدر الهی است. مقصود از رضایت، عدم اعتراض به مقدرات الهی در ظاهر و باطن، به زبان و عمل است.
امام علی(ع) می‌فرمایند: «به قضای خداوند خشنود باش تا شاد و راحت زندگی کنی» در مباحث روان شناختی نیز به مسئله رضایتمندی از زندگی به عنوان یکی از شاخصه‌های سلامت روانی توجه فراوانی شده است و در ارتباط آن با شادی، بررسی‌های زیادی صورت گرفته است.
در پژوهشی که جـامعه آماری آن ایرانیـان مقیم کانادا بودند، همبستگی مثبت و معناداری بین رضایتمندی و خشنودی از زندگی با دینداری به دست آمد و نشان داد تجربه نیایش و دینداری موجب افزایش خشنودی می‌شود و در فرد، احساس ارتباط با خداوند ایجاد می‌کند. همچنین گزارش شده است که داشتن باورهای مذهبی، صرف نظر از حضور در کلیسا یا مسجد، با رضایت از زندگی به ویژه در سالمندان و تحصیل کردگان، همبستگی معناداری دارد.
تبسم و خنده: شوخی و مزاح یکی از عوامل شادی‌آفرین است که برای شادابی و نشاط روانی افراد، لازم و مفید است. شوخی حالتی مثبت در ذهن است و موقعی ایجاد می‌شود که فردی موضوعی ناهمخوان، غیرمنتظره و سرگرم‌کننده را بگوید. همچنین، از سنت‌های اجتماعی محسوب می‌شود که می‌توان آن را به عنوان صنعتی قوی در پیوستگی دلبستگی‌های اجتماعی قلمداد کرد. در آموزه‌ها و تعالیم دینی، شوخی و مزاح مورد تأیید قرار گرفته و حتی شوخی و زنده‌دلی از ویژگی‌ها و صفات افراد مومن به حساب آمده است.
حضرت علی(ع) می‌فرمایند: «رسول خدا(ص) هر گاه یکی از اصحاب خود را اندوهگین می‌دید، او را به شوخی و مزاح خوشحال می‌کرد. خداوند انسان شوخ‌طبع را دوست دارد به شرط آنکه از گناه و ناسزاگویی بپرهیزد» همچنین پیامبراکرم(ص) می‌فرمایند: «همانا من هم شوخی می‌کنم، اما جز حق چیزی نمی‌گویم». (بحارالانوار، ج16، ص116)
پیامبر اکرم(ص) در جایی دیگر می‌فرمایند: «شش چیز نشانه مروت و جوانمردی است، از جمله خوش اخلاقی و شوخی بدون گناه».
برخی از مطالعات انجام شده درباره شوخی و مزاح، بیان‌کننده رابطه روشنی بین شوخی و شادی است. در مطالعاتی که به وسیله راچ و کارل انجام شده، همبستگی بسیار بالایی بین شوخی و شادی به دست آمده است.
بوی خوش و پوشیدن لباس‌های روشن: استشمام بوی خوش و پوشیدن لباس‌هایی به رنگ روشن نیز در متون اسلامی از عوامل ایجاد شادی و نشاط عنوان شده‌اند. امام صادق(ص) به نقل از پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: «جامه سفید بپوشید که از بهترین رنگ‌هاست» (همان، 355)
در روان‌شناسی رنگ‌ها نیز ثابت شده است که وقتی انسان به چیز سفید نگاه می‌کند، انگار به آن چیز نزدیک می‌شود؛ اما وقتی چیزی مشکی می‌بیند احساس می‌کند از آن دور می‌شود.
با بهره گرفتن از قرآن کریم و روایات معصومین(ص) و تحقیقات روان‌شناسی، می‌توان نتیجه گرفت که لباس‌های شاد در ایجاد شادی و نشاط موثرند.
ورزش، تفریح و سیر و سفر: این موارد که جزو فعالیت‌های اوقات فراغت به حساب می‌آیند، از عواملی‌اند که شادی و نشاط را به ارمغان می‌آورند. آثار ورزش در سلامت و پیشگیری از بیماری‌ها و انحرافات و پر کردن اوقات فراغت بر کسی پوشیده نیست. ورزش‌هایی مثل شنا، پیاده‌روی و. .. امام صادق(ع) در روایتی می‌فرمایند: «10 چیز باعث شادی و نشاط است، از جمله؛ پیاده‌روی، سوارکاری، شنا در آب و نگاه کردن به طبیعت» (وسائل الشیعه، ج2، ص11).
2-3. مهم‌ترین معیارهای شادی و نشاط ممدوح در قرآن و روایات
2-3-1. شادی و نشاط با محوریت توحید
خدامحوری از مهم‌ترین معیارهای شادی و نشاط در قرآن و روایات دانسته شده است. از این رو، خداوند در برخی آیات قرآن کریم، مؤمنان را به شادی دعوت فرموده و شادی مؤمنان به فضل و لطف الهی، ممدوح قرآن دانسته شده است: «قل بفضل الله و برحمته فبذلک فلیفرحوا هو خیر مما یجمعون» (یونس، آیه 58)؛ ای رسول خدا به خلق بگو که شما باید منحصرا به فضل و رحمت خدا شادمان شوید [و به نزول قرآن مسرور باشید] که آن بهتر و مفیدتر از ثروتی است که برای خود اندخته می‌کنید.
همچنین، زمانی که وعده‌های الهی مبنی بر نصرت و پیروزی در میان اهل کتاب بر مشرکان مجوس محقق می‌شود، می‌فرماید: «... و یومئذ یفرح المومنون بنصرالله» (روم، آیه 5-4)؛ و در آن روز [که رومیان فاتح شدند] مؤمنان به یاری خداوند شاد می‌شوند. و نیز شادی شهیدان به فضل الهی در آیه «ولا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیا عند ربهم یرزقون فرحین بما اتاهم الله من فضله» (ال عمران، آیه 170-169) نشان‌دهنده اهتمام قرآن نسبت به شادی براساس ارزش‌ها و اهداف مقدس است.
در روایات نیز شادی در سایه سار اطاعت پروردگار مورد اهتمام ویژه قرار گرفته است؛ حضرت علی(ع) می‌فرمایند: «سرور المومن بطاعه ربه و حزنه علی ذنبه» (میزان الحکمه، ج4، ص437) شادی مومن به طاعت پروردگار و حزنش بر گناه و عصیان است.
2-3-2 شادی و نشاط در پرتو پرهیز از گناه
از پیامبر اکرم(ص) سؤال شد: بهترین بندگان خدا چه کسانی هستند؟ فرمودند: آنهایی هستند که وقتی نیکی می‌کنند، خوشحال می‌شوند و زمانی که بدی کردند، ناراحت هستند و طلب استغفار می‌کنند. (همان، ج2، ص439).
2-3-۳. احیای ارزش‌ها
امام صادق(ع) می‌فرمایند: «شادی به سه خصلت است: وفاداری، رعایت حقوق دیگران و ایستادگی در گرفتاری‌ها و مشکلات (بحارالانوار، ج78، ص237). احیای حق یا از بین بردن باطل نیز از مواردی است که در روایات به آن تاکید شده است؛ حضرت علی(ع) در نامه‌ای به عبدالله بن عباس می‌فرمایند: انسان گاهی به خاطر رسیدن به چیزی مسرور می‌شود که هرگز از دست نمی‌دهد و گاهی برای از دست دادن چیزی محزون می‌شود که هرگز به آن نمی‌رسد. پس باید شادی تو به خاطر احیای حق یا نابودی باطل باشد. (میزان الحمکه ج7، ص427)
2-3-4. شاد کردن دیگران
قرآن کریم، شاد کردن دیگران را از حسنات دانسته، افرادی را که برای ناراحت کردن دیگران تلاش می‌کنند، بدترین افراد شمرده است. از این رو، اسلام به زدودن اندوه از دل مؤمنان سفارش می‌کند و به استحکام پیوندها به ویژه صله ارحام اهتمام جدی دارد؛ به طوری که در کتب حدیث، بابی را بدین منظور گشوده‌اند (باب ادخال السرور علی‌المومنین) که حاکمی از اهتمام اسلام به نشاط و شادابی واقعی برای انسان است. امام‌صادق(ع) در این باره می‌فرمایند: «... تبسم الرجل فی وجه اخیه حسنه، و ما عبدالله بشی احب إلی الله من إدخال السرور علی المومن». .. تبسم مومن به مومن و زدودن اندوه از چهره مومن، از حسنات است و زدودن گرد و غبار از چهره مؤمنان، از حسنات است و بهترین اطاعت خداوند و محبوب‌ترین آن نزد خداوند، خوشحال کردن مؤمنان است. (اصول کافی، ج2، ص188) بیان مذکور، لطیف‌ترین تعبیر برای زدودن حزن و اندوه از دل است. در نهج‌البلاغه نیز نخستین ویژگی مومن، گشاده رویی و شاد بودن در برخورد با دیگران ذکر شده است: «المومن بشره فی وجهه و حزنه فی قلبه. ..». (شرح نهج‌البلاغه، ج19، ص246)
۵-3-۲. شادی با ائمه معصومین(ع)
یکی از شادی‌های پسندیده، شاد بودن در ایام ولادت ائمه معصومین(ع) و برپایی جشن شادی و سرور است؛ حضرت علی(ع) پیرو واقعی خود را کسی معرفی می‌فرمایند که شادی و غم‌هایش با شادی و غم‌های ائمه معصومین(ع) هماهنگ است و در شادی آنها شاد و در اندوه آنها غمگین است. (غرر الحکم و درر الکلم، ص233)