علی چرخکار
یکی از زشت‌ترین رفتارهای اجتماعی، تهمت، بهتان و افترا زدن به دیگری است. نگاه منفی به دیگری و بدگمانی، موجب می‌شود که فرد نسبت به دیگری چنین رفتاری داشته باشد و عرض و آبروی او را در معرض خطر قرار دهد. نویسنده در این مطلب به آثار اجتماعی و ابعاد گوناگون این معضل و بلکه بیماری اجتماعی و ضد اخلاقی و ضد هنجاری براساس آموزه‌های اسلام پرداخته است.
معنا و مفهوم بهتان، تهمت و افترا
نسبت دادن سخن یا فعل ناحق یا صفت نادرست به دیگری که موجب آبروریزی می‌شود، گناهی نابخشودنی و یکی از گناهان کبیره زبانی است که در برخی از مصادیق آن جرم نیز تلقی شده و احکام قانونی چون حد و تعزیر بر آن بار می‌شود. از نظر اسلام هر چند این نسبت دادن برخاسته از اعتقاد فرد باشد، جایز و روا نیست؛ زیرا تا زمانی که چیزی بر اساس ادله محکمه پسند اثبات نشده باشد، بیان هر سخن یا کار نادرست یا صفت ناروا به دیگری، عملی ضد اخلاقی، گناهی نابخشودنی و گاه جرم قانونی است که تبعات حقوقی و کیفری به دنبال دارد.
این نسبت دادن می‌تواند در قالب و اشکال گوناگونی از جمله تهمت، افترا، بهتان و مانند آن‌ها انجام گیرد. البته برخی سوء ظن را نیز جزو آن دانسته‌اند، ولی این بدگمانی تا زمانی که به لفظ در نیاید از مصادیق نسبت دادن نیست، بلکه زمانی که این نسبت‌ها به زبان و رفتار بیان می‌شود، به عنوان مصادیق این موضوع در می‌آید.
واژه‌ تهمت از ریشه «تهم» در لغت به معنای فساد و بوگرفتگی از گندگی است. وقتی به کسی اتهام و تهمت زده می‌شود یعنی او را به فساد و گندگی نسبت می‌دهند.
واژه بهتان از «بهت» به معنای امری است که مورد دهشت، تحیر، مفاجات و مبهوتی شخص می‌شود؛ یعنی وقتی شخص از دیگری سخنی ناروا می‌شنود مبهوت می‌شود و در تحیر و دهشت قرار می‌گیرد به طوری که انتظار شنیدن این سخن ناروا را نداشته است و برای او ناگهانی بوده است. در حقیقت بهتان ناظر به واکنش متهمی است که به او نسبت ناروائي داده شده است.
اما واژه افتراء از ریشه «فری» به معنای خلق چیزی باطل است. در حقیقت باطلی را لباس خلقت پوشاندن را فری و افتراء گویند. پس کسی که افترا می‌زند، در حقیقت، باطلی را لباس حق می‌پوشاند و آن را به عنوان مطلب حق و راست و درست به دیگری نسبت می‌دهد در حالی که این نسبت باطل و این خلقت، باطل و دروغین است. پس می‌توان گفت که افترا به معنای جعل و ساختن و خلق دروغ و باطل است.
در قرآن، واژه تهمت و اتهام به کار نرفته، ولی واژه‌ «بهت» و «بهتان» چندین بار به کار رفته است. «بهت» به معنای مبهوت شدن در هنگام استدلال و شکست در جدل احسن در آیه 285 سوره بقره در داستان مجادله نمرود با حضرت ابراهیم(ع) آمده است. همچنین بهت، به معنای مبهوت شدن در برابر امری ناگهانی که انتظارش را ندارد، در‌ آیه 40 سوره انبیاء به کار رفته است.
اما‌ «بهتان» به معنای نسبت‌های ناروا و دروغی که شخص را مبهوت می‌سازد، در آیاتی از جمله 20 و 112 و 156 سوره نساء و 16 سوره نور و 58 سوره احزاب و 12 سوره ممتحنه آمده است. البته در آیه اخیر بهتان با افترا به کار رفته است، همچنان که در آیه 40 سوره انبیاء برای تبیین شدت ناگهانی بودن عذاب الهی، افزون بر واژه بهت، از واژه «بغته» به معنای ناگهانی استفاده شده تا نشان دهد تا چه اندازه عذاب، ناگهانی و حیرت افزا است به طوری که انسان قدرت هر واکنشی را از دست داده و هرگونه توانی از او سلب می‌شود.
در قرآن افترا، هم نسبت به انسان‌ها به کار رفته و هم نسبت به خدا؛ به این معنا که شخصی به خدا و خلق نسبت دروغ و کذب و گفتار و رفتار ناروا را می‌دهد؛ اما واژه‌ بهتان تنها درباره نسبت‌های ناروا به انسان‌ها استعمال شده است.
البته باید توجه داشت که میان غیبت و تهمت تفاوت ماهوی وجود دارد. رسول اکرم(ص) درباره فرق تهمت و غیبت می‌فرماید: آیا می‌دانید غیبت چیست؟ عرض کردند: خدا و پیامبر او بهتر می‌دانند. فرمودند: اینکه از برادرت چیزی بگویی که دوست ندارد. عرض شد: اگر آنچه می‌گوئیم در برادرم بود چه؟ فرمودند: اگر آنچه می‌‌گویی در او باشد، غیبتش کرده‌ای و اگر آنچه می‌گویی در او نباشد، به او تهمت زده‌ای. (مجموعه ورام ج1، ص 118)
امام صادق(ع) نیز فرموده است: ان من الغیبهًْ ان تقول فی اخیک ما ستره الله علیه، و ان من البهتان ان تقول فی اخیک ما لیس فیه؛ غیبت آن است که در مورد برادرت آنچه را خدا پوشانده بیان کنی و بهتان آن است که آنچه در او نیست را به او نسبت دهی. (بحار الانوار، ج 2، ص 248)
البته امام صادق(ع) نسبت به افراد هشدار می‌دهد و می‌فرماید: هر کس تو را فریب داد نباید امین بشماری و هر کس را امین یافتی متهم نکن. (قرب الاسناد، ص 35)
آثار زیانبار افترا و تهمت و بهتان
اتهام و افترا به خدا آثاری چون  قرار گرفتن در ردیف مجرمان (یونس، آیه17)، ذلت و خواری (اعراف، آیه 152)، زیانکاری و تباهی (اعراف، آیه 53؛ انعام، آیه 140)، ظلم و ستم (آل‌عمران، آیه 194؛ انعام، آیه 21)، خشم و غضب الهی (اعراف، آیه 152)، فریفتگی (آل‌عمران، آیه 24)، کفر (مائده، آیات 72 و 73؛ اعراف، آیه 37)، گمراهی (انعام، آیات 140 و 144)، محرومیت از رستگاری (انعام، آیه 21؛ یونس، آیه 17)، محرومیت از هدایت (انعام، آیات 140 و 144، صف، آیه 7) و لعن و نفرین الهی (مائده، آیه 64؛ توبه، آیه 30) دارد.
اما آثار بهتان و تهمت به انسان‌ها تبعاتی دارد که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود.
1. گناه آشکار: از نظر قرآن دادن هر گونه نسبت ناروا در هر شکل و قالبی بویژه بهتان یک گناه آشکار است. (نساء، آیه 20)
2. ارتکاب حرام: از آنجا که نسبت ناروا گناه است، از نظر شرعی حرام بوده و مرتکب آن نیز مرتکب حرام شده است. (نحل، آیه 116).
3. دروغ: چنین نسبت‌های ناروا حتی اگر از نظر گوینده آن درست باشد، به دلیل آنکه اثبات نشده، از مصادیق دروغ بوده و آثار دروغ بر آن بار می‌شود.
4. ظلم: از نظر قرآن، نسبت ناروا دادن به ویژه به پیامبر(ص) موجب قرار گرفتن در زمره ستمگران و ظالمان است. (یونس، آیات 38 و 39)
5. بدفرجامی: کسی که نسبت ناروایی می‌زند باید بداند که به سرانجام بدی دچار می‌شود و بدفرجامی پاداش آن است. (یونس، آیات 38 و 39)
6. عذاب اخروی: نسبت دهنده ناروا گرفتار عذاب اخروی خواهد شد. (نحل، آیات 24 و 27؛ نور، آیه 23)
7. توبیخ: کسی که به دیگری بویژه همسرش نسبتی ناروا می‌دهد از سوی خداوند مورد توبیخ قرار می‌گیرد. (نساء، آیه 20)
8. لعن و نفرین: خداوند کسانی را که نسبت ناروا می‌دهند لعن و نفرین می‌کند. (نور، ایات 6 و 7) در این آیات بیان می‌شود که این لعن و نفرین الهی دامنگیر تهمت زنان در دنیا و آخرت خواهد شد.
9. جرم و اجرای حدود: برخی از نسبت‌های ناروا از نظر حقوقی جرم تلقی می‌شود و بر نسبت دهنده به عنوان مجرم کیفرهای مشخص شده در قانون از جمله حدودجاری می‌شود. خداوند در آیه 4 سوریه نور می‌فرماید که افترا به زن عفیف بدون داشتن شاهد، سبب محکوم شدن به هشتاد تازیانه است.
10. عدم قبولی گواهی: افترا به زنان عفیف، در پی دارنده عدم پذیرش گواهی و شهادت شخص افترا زننده در محاکم خواهد شد. (نور، آیه 4)
11. فسق: افترا به زنان عفیف بدون داشتن شاهد، سبب فسق شخص افترا زننده می‌شود و احکام فاسق بر وی بار می‌گردد. (نور، آیه 4) پیامبر(ص) نیز می‌فرماید: و اما علامه الفاسق فاربعه: اللهو، و للغو، و العدوان، و البهتان؛ فاسق چهار نشانه دارد: (اشتغال به) لهو، لغو، دشمنی و بهتان. (بحارالانوار، ج 1، ص 120)
12. ذوب شدن ایمان: هر گونه نسبت ناروایی به دیگری به ویژه مؤمنان موجب ذوب شدن ایمان و از دست رفتن آن می‌شود. امام صادق(ع) می‌فرماید: هرگاه مؤمن به برادر ]دینی[ خود تهمت بزند، ایمان در قلب او از میان می‌رود، همچنانکه نمک در آب، ذوب می‌شود. (کافی، ط،الاسلامیه، ج 2، ص 361، ح 1)
13. سنگین‌ترین گناه: امام صادق(ع) از حکیمی چنین نقل می‌کند: «البهتان علی البری اثقل من جبال راسیات؛ تهمت زدن به بی‌گناه از کوههای عظیم نیز سنگین‌تر است!»(میزان الحکمه؛ ج 2؛ ص 632)
14. حرمت شکنی: حریم‌ها با مراعات حقوق یکدیگر در جامعه حفظ می‌شود. کسی که نسبت ناروا می‌زند حریم‌ها و حرمت‌ها را می‌شکند و احترامی برای خود و دیگری نمی‌گذارد. امام صادق(ع) می‌فرماید: «من اتهم اخاه فی دینه فلا حرمهًْ بینهما، هر کس به برادر دینی خود تهمت زند حرمتی میان آن دو به جا نمی‌ماند». (الکافی، ج 2، ص 361)
15. در تلی از آتش: کسی که نسبت ناروا می‌زند باید خود را آماده کند تا در دوزخ بر تلی از آتش بایستد و بسوزد. پیامبر اسلام فرموده است: کسی که به مرد یا زن با ایمان تهمت بزند و یا درباره او چیزی بگوید که در او نیست، خداوند در روز قیامت او را بر تلی از آتش قرار می‌دهد تا از مسئولیت آنچه گفته است درآید. (عیون الاخبار الرضا- ج2، ص 33؛ بحارالانوار، ج 75، ص 194).
16. بدترین مردمان: پیغمبر اکرم یک وقت در حضور اصحاب فرمود: آیا به شما خبر ندهم که بدترین مردم کیست؟ گفتند: بلی یا رسول‌الله. فرمود: بدترین مردم آن کسی است که خیر خودش را از دیگران منع می‌کند و هر چه دارد تنها برای خودش می‌خواهد. حاضران گمان کردند با این مقدمه دیگر بدتر از این افراد کسی نیست. حضرت فرمود: آیامی‌خواهید به شما بگویم از این بدتر کیست؟ صنف دیگری را ذکر فرمود. اصحاب گفتند: خیال کردیم بدتر از این گروه دوم دیگر کسی نیست. بعد فرمود: آیا می‌خواهید از آن بدتر را به شما بگویم کیست؟ گفتند از این بدتر هم مگر هست؟ آنگاه صنف سوم را فرمود: بدتر از این افراد، مردمان بدزبان فحاش تهمت زن و آبروبرند. اینجا دیگر حضرت توقف کرد، یعنی بدتر از اینها دیگر وجود ندارد. (همان)
17. بی‌شرمی: امام علی(ع) می‌فرماید: «لاقحهًْ کالبهت؛ هیچ بی‌شرمی و وقاحتی چون بهتان زدن نیست». (غرر الحکم، ح 4438)
18. بزرگ‌تر و سنگین‌ترین جرم: امیرمؤمنان امام علی(ع) می‌فرماید: «البهتان علی البری اعظم من السماء؛ بهتان زدن به آدم بی‌گناه بزرگتر از آسمان است». (بحارالانوار، ج 78، ص 31)
19. ابتلا به بدتر از آن: امام سجاد(ع) می‌فرماید: «من رمی الناس بما فیهم رموه بما لیس فیه؛ هر کس به مردم عیبی را نسبت دهد که دارند، مردم به او عیبی را که ندارد نسبت دهند». (بحار الانوار، ج 78، ص 160)
20. بدترین همنشین: پیامبر خدا(ص) می‌فرماید: «اولی الناس بالتهمهًْ من جالس اهل التهمهًْ؛ سزاوارترین مردم به تهمت کسی است که با متهمان و افراد مظنون همنشینی کند». (امالی شیخ صدوق، ص 28)
21. گرفتار چرک‌های دوزخیان: امام صادق(ع) فرموده است: هرکس به مرد یا زن مؤمن بهتان زند خداوند در روز رستاخیز او رادر طینت خبال نگه دارد تا حرف خود را پس گیرد. (ابن ابی یعفور می‌گوید) عرض کردم: طینت خبال چیست؟ حضرت فرمود: چرک و زردابه‌ای است که از شرمگاه زنان فاحشه بیرون می‌آید. (معانی الاخبار، ص 164).
22. نشانه بی‌ایمانی: برای هر چیزی نشانه‌ای است، امور باطنی نشانه‌هایی دارد، نشانه ایمان ترک تهمت و نشانه بی‌ایمانی گرفتاری به تهمت است. امام علی(ع) فرموده است: المؤمن لا یغش اخاه، و لا یخونه، و لا یخذله، و لا یتهمه؛ مؤمن با برادر مؤمنش فریبکاری نمی‌کند و به او خیانت نمی‌ورزد و او را خوار نمی‌سازد و به او تهمت نمی‌زند. (الخصال، ج 2، ص 622؛ بحار الانوار، ج 2، ص 143).
مصادیقی از افتراها در قرآن
در آیات قرآن مصادیقی از افتراهای حیرت‌انگیز بیان شده است. از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. انتساب فرزند نامشروع به شوهر: انتساب فرزندان نامشروع یا مشکوک به شوهر، از جانب زن، افترایی حیرت‌آور است که باید زنان از آن اجتناب کنند. (ممتحنه، آیه 12)
2. انتساب گناه خود به دیگری: انتساب گناهان خود به دیگران از افتراهای دیگر است که در آیاتی از جمله 112 سوره نساء به آن اشاره شده است.
3. انتساب گناه ناکرده به مؤمن: اذیت و آزار افراد با ایمان با انتساب گناهان ناکرده به آنان، از افتراهای شگفت‌انگیز است. (احزاب، آیه 58)
4. نسبت بی‌عفتی به زنان: نسبت بی‌عفتی به زنان به هدف تصاحب مهریه آنها، از افتراهای بهت‌آور است. (نساء، آیه 20) نسبت بی‌عفتی به حضرت مریم(س) که زنی پاکدامن بود از مصادیق چنین افتراهایی است. (نساء، آیه 156) چنانکه نسبت بی‌عفتی به همسران پیامبر(ص) در آیات 11 و 16 سوره نور به عنوان افتراهای تعجب‌برانگیز مطرح شده است.