... از جمله غفلت‌های احتمالی در حج، یکی این است که کسانی به جای شرکت در نمازهای جماعت، به جای طواف مستحبی، به جای حضور در فضای معطر مسجدالحرام یا مسجدالنبی، سراغ زرق و برق‌های بی‌ارزش و پوچ و بازارها و مغازه‌ها بروند، برای اینکه جیب دولت‌های بیگانه لاابالی نسبت به منافع مسلمین را پر کنند، جیب کارگر و سرمایه‌دار آنها را با پول ایرانی و با ثروت ملی‌شان پر کنند، به جای شرکت در نماز جماعت به دکان‌گردی بروند و اجناسی را تماشا کنند، انسان متأسف می‌شود... این بهتر و مفیدتر و مهم‌تر است که انسان به نماز جماعت، به عبادت، به ذکر به توجه و به حضور در جماعات بپردازد، اینها دستاورد واقعی حج است، سوغات اینهاست، سوغات، معنویتی است که شما در خودتان ذخیره می‌کنید و می‌آورید، اخلاق و روحیاتی است که با خودتان می‌آورید...
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در تاریخ 93/9/30 در دیدار دست‌اندرکاران مراسم حج با ایشان سخنانی را ایراد کردند که متن فوق بخش کوتاهی از سخنان گهربار مقام معظم رهبری است.
در بخش اول گزارش با نظرات چند تن از حجاج که ره‌توشه‌های معنوی و مادی خود در سفر به بیت‌الله‌الحرام آوردند و برای ما بازگو کردند آشنا شدیم و فلسفه سوغات و سوغاتی آوردن از سفربه خصوص سفر زیارتی حج را هم از زبان چند کارشناس شنیدیم، در بخش دوم گزارش نقطه‌نظر صاحب‌نظران و دست‌اندرکاران حج و زیارت و نمایندگان مجلس درخصوص مضرات بازارگردی در سفر معنوی حج را جویا می‌شویم.
حج، سفر معنوی
خداوند در آیات قرآن، هدف از خلقت آدمی را عبادت خود معرفی کرده و سپس بیان کرده که انسان با عبادت خدا به تقوای الهی دست می‌یابد و این که همین تقوا است که علم لدنی و شهودی و یقین را موجب می‌شود و انسان را تا کمال وجودی بالا می‌برد.
خداوند درباره حج به عنوان یکی از مصادیق عبادت به همین مسئله به شکل مستقیم اشاره داشته و در آیه 37 سوره حج بیان می‌کند که مناسک حج از جمله قربانی برای آن است که انسان تقوای الهی را به دست آورد و به نمایش بگذارد و زمینه تکبیرگویی در همه وجود خویش را فراهم آورد و خداوند را این‌گونه هم بزرگ بیابد و هم به بزرگی یاد کرده و در برابر عظمتش خاضع و خاشع شود.
بنابراین، آن‌چه در هر عبادتی از جمله عبادتی چون مناسک حج باید مدنظر باشد کسب نتایج بی‌واسطه و با واسطه آن یعنی تقوای الهی و یقین و علم شهودی در سه مرتبه علم‌الیقین و عین‌الیقین و حق‌الیقین است.
حجت‌الاسلام منصور پورخلیلی پژوهشگر مسائل دینی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان به ره‌آوردهای معنوی سفر حج و آثار مخرب توجه به مادیات در سفر به خانه خدا از سوی یک حاجی اشاره می‌کند و در توضیحاتی می‌گوید: «حاجی که حج و قصد خانه خدا می‌کند، در حقیقت قصد انقطاع از موطن و همه متعلقاتی می‌کند که در موطن خویش دارد و می‌خواهد در مسیری قرار گیرد که نهایت آن خانه خدا و بیت‌الله‌الحرام در ظاهر و ملاقات و لقای وجه‌الله در باطن است. این بریدن از موطن و متعلقات آن باید صورت بگیرد تا انسان گام در راه بگذارد و وقتی گام در راه گذاشت دیگر همان طوری که متعلق را با خود ندارد؛ زیرا خانه و متعلقات آن را در مکانی گذاشته است و از آن‌جا بیرون زده است، اما این گام نخست است که متعلق را واگذارد، گام دوم که سخت‌تر و اساسی‌تر است، واگذاری تعلق به این متعلق است. این تعلق دیگر در بیرون نیست؛ زیرا علاقه و علقه در درون آدمی است. وقتی متعلق را گذاشت باید همراه آن تعلق و علاقه به آن‌ها را نیز بگذارد تا بتواند در مسیر کمال گام بردارد؛ چراکه انسان اگر می‌خواهد غیر از حج خانه خدا، حج وجه‌الله و لقای آن را داشته باشد، باید تعلق را کنار بگذارد. با وجود تعلق به متعلقات دنیوی نمی‌تواند به لقای الهی و لقای وجه‌الله برسد.»
این پژوهشگر مسائل دینی در تکمیل توضیحاتش خاطرنشان می‌کند: «آن حاجی که متعلق را گذاشته و هنوز در دل گرایش دارد و علقه و علاقه‌اش به آن متعلقات در دل دارد، نمی‌تواند به حج واقعی برسد؛ زیرا کمال الانقطاع باید با از میان بردن گرایش به غیر خدا انجام گیرد تا کمال اتصال تحقق یابد. بسیاری از مردم ممکن است متعلق را بگذارند ولی علاقه و علقه خود را به متعلقات وانمی‌گذارند و هنوز در دل تعلق خاطر دارند؛ همین تعلق خاطر است که ایشان را پایبند دنیا می‌کند و جان‌کندن برای آنان سخت و دشوار می‌شود. کسی که هم متعلق را گذاشت و هم با تعلقات درونی و علائق خویش به این متعلقات خداحافظی کرد و در مسیر حج گام گذاشت و قصد خانه خدا و سپس وجه‌الله و خدا کرد، آن می‌تواند حاجی واقعی باشد و در برابر عظمت الهی تکبیرگو شود و تکبیرگویان آن شهادت‌ها و سخنان را در مراسم حج بر زبان راند وگرنه دل چیزی می‌گوید و زبان چیزی دیگر. دل می‌گوید مال و منال و نام و نشان دنیا، زبان می‌گوید خدای که شریک ندارد و دل در گرو آن دارم. این همان نفاق است که نمی‌گذارد حاجی به حج برسد.»
حجت‌الاسلام پورخلیلی توصیف خواندنی در مورد حجاجی که در سفر حج به فکر خرید و سوغات هستند می‌کند و در ادامه می‌گوید: «بدتر از این افراد کسانی هستند که نه‌تنها متعلقات را ترک نکردند بلکه آن را بر دوش کشیده و به شکل دلار و ریال به حج می‌برند و سپس آن را به شکل دیگری درمی‌آورند و متعلقات خودشان را به شکل وزنی و حجمی نیز افزایش می‌دهند. این حاجی نه‌تنها تعلقات را از دل بیرون نکرده بلکه متعلقات را نیز از موطن خود بر دوش گرفته و با خود آورده است. او هم از نظر درونی و هم از نظر بیرونی حمال است؛ زیرا در حال حَمل و حِمل است. او مانند زنی است که بچه‌ای بر دوش و بچه‌ای را در دل دارد و آبستن آن است. این دیگر فرصت عبادت را پیدا نمی‌کند؛ زیرا همه فکر و خیال و تن و جان و روان وی در گرو متعلقات و تعلقات است.»
وی می‌افزاید: «اصولاً اغلب کسانی که به حج می‌روند و از همان اول دغدغه سوغاتی برای این و آن دارند و یک فهرستی از خرید با خود همراه کرده‌اند دیگر وقت پیدا نمی‌کنند که با خدا بنشینند و دو کلمه حرف حساب بزنند. آن که با بار یا فهرست خرید رفته است دیگر میقات شبانه با خدا و خلوت با یار را نمی‌فهمد. تمام ذهن و فکرش خرید است و این که فرصت‌ها از دست می‌رود و هنوز بازار را ندیده و نگشته است. بدتر این که قیمت‌ها و کالاهای متعدد و متنوع در بازار فرصت را از آدمی می‌گیرد. این که از کدام جنس و مارک و مدل بخرم و کجا ارزان‌تر و بهتر است. بعد از خرید هم باید این‌ها را در هتل و اقامت‌گاه ببرد و محافظت کند و اگر مدینه بعد باشد باید آن را تا مدینه هم ببرد و اگر مدینه قبل باشد خرید پس از مراسم ممکن است دست ندهد و باید در مدینه بخرد و بار کند. این شخص همیشه دغدغه دنیا و متعلقات آن را دارد و دیگر جایی برای خدا نیست. این‌گونه است که این کارگاه عظیم تقوا و دوره کوتاه مدت تعلیم و تزکیه الهی در مناسک حج می رود درحالی که هیچ نیاموخته و تزکیه نداشته است.»
پورخلیلی در ادامه می‌گوید: «البته گفته‌اند سوغاتی از مکه و مدینه آوردن خوب است ولی گفته‌اند سوغاتی نه بازاریابی و بازارگردی. خرید سوغاتی به قیمت و میزان و مقدار حجم مادی آن بستگی ندارد بلکه به همان ارزش معنوی آن بستگی دارد. حاجی باید حج بگزارد و فارغ از سوغاتی و خرید باشد و اگر وقت دست داد در پایان حج چیزی در حد و اندازه سوغاتی معنوی بخرد و بیاورد نه آن که بازار مکه و مدینه را بار هواپیما و کشتی و ماشین کند و به خانه بازگردد. این حاجی همان حاجی دنیا است و حج او چیزی جز قصد دنیا نیست؛ چون نتوانسته از متعلق و تعلقات دل بکند و به خدا برسد.
اعمال واقعی حج چیست؟
یک مسلمان قبل از آنکه به سفر حج مشرف شود چه باید بکند و در طول سفر معنوی حج نیز چه وظایفی برعهده دارد؟
حجت‌الاسلام محمد آفتابی کارشناس فرهنگی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان در پاسخ به این سؤال می‌گوید: «درمورد اعمال حج خدای سبحان در قرآن و روایات
اهل بیت(ع) واجب کرده که هر فرد مسلمان که شرایط رفتن به حج و تمکن مالی دارد باید به این سفر برای یک بار هم که شده مشرف شود و مناسک حج را بجا آورد و برای شرح وظایف حجاج باید به منابع و آموزه‌های قرآنی و سنت پیامبر و اهل بیت علیهم‌السلام رجوع کند.»
وی به وظایفی که حاجی می‌پردازد و خاطرنشان می‌کند: «فرد قبل از رفتن به حج باید یک آمادگی و ظرفیت روحی و روانی خاصی پیدا کند که این مقدمه مناسک حج است که از منزل شروع می‌شود و بخشی از آن به واسطه اعمال قلبی و بخشی هم به واسطه اعمالی است که یک فرد باید انجام دهد و آن پاک کردن مال است و البته خرید سوغات هم هست که از مال پاک شده (خمس) باید تهیه شود.»
حجت‌الاسلام آفتابی به اعمالی که در سرزمین وحی باید انجام شود هم اشاره کرده و می‌گوید: «آنچه در حین ماقبل و بعد از انجام حج باید مورد توجه حاجی قرار گیرد و آن را رعایت نماید این است که انسان در این سفر مهمان خداست و کمتر سفری است که انسان مهمان خدا باشد، انسان در مناسک حج، هنگام مسجد رفتن و روزه‌گرفتن مهمان خداست و خدا میزبان اوست، این مسئله باید مورد توجه حجاج باشد.
نکته دیگر عبادت حاجی است که از وقتی محرم می‌شود تا خارج شدن از آن حاجی مشغول عبادت است و در راه کسب معارف الهی در حج مسیر جدیدی را ایجاد می‌کند که ذهن و روح او را تحت تاثیر قرار می‌دهد و می‌تواند ملکه ذهنش کند.»
به اعتقاد این کارشناس فرهنگی کسب معرفت و اخلاق در مناسک حج است که باید در وجودش رخ دهد و اتفاق بیفتد معرفت الهی و معرفت نبوت و ولایت یکی از شاخص‌هایی است که در حج صورت می‌گیرد.
حجت‌الاسلام آفتابی با تاکید بر این نکته که حج مسیر انسان را به سوی خدا برای حاجی ترسیم می‌کند می‌گوید: «اعمال حج به گونه‌ای است که حاجی را در راه رسیدن به خدا از نظر روحی بیشتر مهیا می‌کند، همچنین تطهیر صحنه دل بر ذات اعمال حج وجود دارد و اگر انسان زمینه را داشته باشد می‌تواند پاک شود؛ حج با انگیزه غیرالهی نباید اتفاق افتد در غیر این صورت ثمری برای حاجی ندارد و رویگردانی از خدا می‌شود و لو آنکه در سرزمین الهی صورت گرفته باشد.
وی با استناد به روایتی از امام صادق(ع) در خصوص هزینه‌های اضافه در سفر معنوی حج می‌گوید: «امام صادق(ع) نقل فرمودند که از صرف بودجه‌های غیرضروری در حج باید صرف‌نظر کرد و این مصداق حضور حجاج در مکه و مدینه و برگشت آنها و بودجه‌های غیرضروری خارج از عرف است. مثل ولیمه دادن که اصل آن خوب است ولی اسراف کردن خوب و شایسته نیست.»
مادی‌گرایی مغایر با روح حج
تجملات با روح حج ناسازگار است. چرا؟
حجت‌الاسلام آفتابی پاسخ این پرسش کوتاه اما گویا و پر مغز را این طور می‌دهد و می‌گوید: «تجملات در سفر روحانی حج با سنت پیامبر(ص) ناسازگار است همان طور که امام جعفرصادق(ع) فرمودند اگر نکات ضروری در حج رعایت نشود؛ نشاط حج را از انسان می‌گیرد و نشاط معنوی و روحی حاجی از بین می‌رود.»
نظر وی را در مورد خرید سوغاتی از مکه و مدینه می‌پرسم، می‌گوید: «خرید کالاها و سوغاتی از عربستان به صورت مستقیم و غیرمستقیم باعث تقویت وهابیت است که نتیجه آن ریختن بمب بر سر مردم مظلوم یمن با واسطه و بی‌واسطه می‌شود.»
حجت‌الاسلام آفتابی می‌افزاید: «شنیدیم که در برخی استانها بازارچه‌هایی برای خرید حجاج و سوغاتی در نظر گرفته شده است این حرکات خیلی خوب است و باعث اشتغال جوانان هم می‌شود و به نفع تولید داخل هم هست.»
وی با اشاره به اینکه عربستان هیچ تولیدی در داخل ندارد و تمام کالاهای آنها وارداتی است که توسط واردکنندگان خارجی صورت می‌گیرد می‌گوید: «خرید سوغاتی از عربستان کمک کردن به ظالم است که مردم مظلوم یمن را مورد حمله قرار می‌دهد، پول خرید سوغاتی نصیب تجاری می‌شود که ریشه در وهابیت دارند، چون بلاشک واردکنندگان این کالاها به دنبال تقویت وهابیت می‌باشند و سود آن به جیب اروپا و آمریکا می‌رود.»
فرصت طلایی حج را غنیمت‌شمار
بنا به فرموده قرآن کریم خداوند خانه کعبه را به عنوان اولین خانه بنا نمود تا موجب هدایت مردم شود و در آن هدایت، برای مردم برکت قرار داده است و یکی از عوامل هدایت عبادت است و بی‌تردید خانه کعبه به عنوان بهترین محل برای عبادت محسوب می‌شود.
اما اینکه چرا به جای آنکه حجاج از این فرصت طلایی بهترین استفاده را ببرند، وقت خود را به بازارگردی و خرید سوغاتی اختصاص می‌دهند سوالی است که حجت‌الاسلام محمدحسین نیک فال استاد حوزه و دانشگاه به آن پاسخ می‌دهد.
وی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان خاطرنشان می‌کند: «طی سالهای اخیر به دلیل افزایش امکانات رفاهی مردم، سفرهای حج عمره و تمتع نیز افزایش یافته و به سنین پایین جامعه رسیده است، هرچند این اتفاق خوب است ولی این عامل باعث شده سفر عبادی حج جای خود را به یک سفر عبادی - تجاری و در برخی مواقع به سفرهای تجاری دهد و بهانه آن هم روایات متعددی است که دستور بر خرید سوغات برای اهل خانه در سفرها بیان شده است، لذا حجاج باید در این سفر معنوی به چند نکته توجه کنند.»
حجت‌الاسلام نیک‌فال در تکمیل توضیحاتش می‌گوید: «خرید سوغاتی یک امر مستحب است و این مستحب نباید یک امر واجب یا مستحب فراتری را که شاید در طول عمر یک بار نصیب انسان می‌شود، تحت‌الشعاع قرار دهد. مستحبی که محل نزول قرآن، محل تنفس امام‌زمان‌(عج) و محل گام نهادن پیامبر اعظم(ص) و اهل‌بیت(ع) بوده است و بهترین مکان برای دعا، نیایش عبادت، تلاوت قرآن و بالاتر از همه امری است که مورد تاکید ائمه بوده و آن 365 بار طواف نمودن در ایام السلام در مکه می‌باشد و همان‌طور که رهبر معظم انقلاب فرمودند: هیچ جا مثل مسجدالنبی و مسجدالحرام نمی‌شود و این فرصت در اختیار حاجی است در حالی‌که همه جا می‌توان بازار رفت و جنس خرید...
این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه با اشاره به اینکه آیا واقعا این بی‌سعادتی و بیچارگی نیست می‌افزاید: «جنس‌هایی که در عربستان خریداری می‌شود جنس بنجل خارجی است که خیلی از آنها یک بار هم قابل استفاده نیست و در بازار ایران جنس بهتری را می‌توان یافت.»
چادر سوری با مارک ایرانی
حجت‌الاسلام نیک‌فال به یک اتفاق بسیار جالبی که برای یکی از اقوام ایشان در سفر به سوریه رخ داده اشاره می‌کند.
وی می‌گوید: یکی از اقوام در سفری که قبلا به سوریه داشته چادر مشکی خریداری کرده بود و پس از مراجعت متوجه شده بود که در گوشه‌ای از چادر نوشته شده ساخت ایران!
این نشان می‌دهد که برخی از این اجناس جنس ایرانی است که به خود ما می‌فروشند.
این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه با طرح سوالی می‌گوید: «آیا دستور دین در خصوص خرید سوغاتی که سود آن تیری بر گلو و قلب یک مسلمان یمنی می‌شود یا در راه هدایت و حمایت از صهیونیست‌ها به کار گرفته می‌شود، همچنان به قوت خود باقی است؟ که قطعا جواب نه خواهیم داشت.»
همچنین چرا باید به نام شیعه علی‌ابن ابی‌طالب زمان نماز و لحظات نورانی آن را در حال قدم زدن در بازار کشورهای وهابی که دنبال ضربه زدن به تشیع می‌باشد بگذرانیم و علاوه بر بی‌مبالاتی خود، مایه سرافکندگی شیعه باشیم؟
حجت‌الاسلام نیک‌فال می‌افزاید: «آیا خرید از عربستان دور ریختن پول نیست که باید حجاج روی این محور و سوالات تفکر کرده و پاسخ مناسبی پیدا کنند تا بتوانند از فرصت زیبا و دلنشین حج استفاده بهینه را ببرند.»