صدیقه توانا
هیچ‌جا مثل مسجدالحرام نمی‌شود. هیچ جا مثل مسجدالنبی نمی‌شود، این فرصت در اختیار شماست، در اختیار حاجی است، خیلی بی‌سعادتی می‌خواهد که کسانی این را رها کنند بروند در بازار، در این دکان، در آن دکان... یک جنس بنجلی را به دو برابر قیمت بخرند، این غلط است، خیلی غلط است... خرید را همه جا می‌شود کرد، بازار را همه جا می‌شود رفت، جنس را همه جا می‌توان خرید، پول را این جوری همه جا می‌شود دور ریخت، این پول دور ریختن است دیگر؛ همه جا پول را انسان دور بریزد، برو سراغ آن کاری که جاهای دیگر نمی‌شود کرد و آنجا می‌شود کرد، آن نگاه کردن به کعبه است، آن نمازگزاردن در مسجدالحرام است، آن بوسیدن جای پای پیغمبر است، پیامبراکرم(ص) در این شهر راه رفته.... حیف نیست انسان در این فضا تنفس نکند، این دیگر کجای دنیا پیدا می‌شود؟ اینها را حجاج ما قدر بدانند، و الا بازار رفتن و گردش کردن و مانند اینها که خب همه جای دنیا می‌شود این کارها را انجام داد، در تهران هم می‌شود انجام داد،... برو سراغ آن کاری که در این‌جاها نمی‌شود انجام داد و مخصوص حج است...
متن فوق فرازی از بیانات ارزشمند حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار مسئولان و دست‌اندرکاران حج با ایشان است که توصیه‌های گهرباری را برای زائران بیت‌الله‌الحرام داشته‌اند.
بی‌تردید حج فرصتی است که شاید تنها یک بار نصیب حاجی شود، سفر حج، سفری است که رنگ آسمانی دارد و شوق دریایی شدن را به نگاه و سرسرای دل می‌افشاند و تو را ستاره‌باران شور و مشحون شراردل‌انگیز عاشقی می‌کند.
واضح‌تر بگویم؛ حج شراره‌های سرکش بلاها و خار دشواری‌ها را بر تو گلستان می‌کند، آن‌گونه که آتش بر ابراهیم خلیل(ع) گلستان شد.
می‌گویند سفر را آدابی است، «سفردل» اما نه تنها آداب نمی‌داند بلکه از هر کجا که باشی و منتسب به هر قبیله و آداب‌دان، ناگهان گریبان روحت را می‌گیرد و عاشقت می‌کند و پرستوی میل به عزیمت و هجرت و سوداگری را به جانت می‌کند. به شرط آنکه اهل دل باشی.
حضرت دوست منتظر یک ترنم عاشقی است تا اقیانوس رحمت و کرم و التفاتش را چون گشودن نیل بر موسی و قومش، بر اهالی مستعد صفا بگشاید و ساحل امن و رهایی و قرار را مهیای پذیرش و ملجاء و نقطه تسلیم و آرامش سازد.
آنها که به حج مشرف شده‌اند می‌گویند حضرت عشق! صفایی دارد که نپرس، ولی ما بی‌توشه‌ایم و او منتظر قدم محدود و کوچک ماست تا ما را به آغوش عنایتش بسپارد و روح لجوج ما را صفا دهد پس روح و دلت را روانه کعبه و خانه معبود کن و دل از غیر و اغیار بکن، همه را رها کن و غرق در دریای بیکران رحمت دوست شو، حیف است! این فرصت شاید یک‌باره را به بازارگردی از دست دهی.
سوغات معنوی با خریدهای میلیاردی
سوغات آوردن از سفر رسم زیبایی است که در فرهنگ ما ایرانی‌ها وجود دارد، اصلی که شریعت اسلام نیز بر آن صحه گذارده است، در دستورات دینی علاوه بر اینکه به هدیه و انفاق به خویشان و دوستان سفارش می‌شود، درباره سوغات توصیه‌های دیگری هم وجود دارد.
چنان‌که در تفسیر عیاشی از امام‌صادق(ع) نقش شده که فرمودند: «وقتی یکی از شما به سفر می‌رود باید به مقدار توانش سوغات برای خانواده‌هایش بیاورد اگرچه سبک باشد.»
متاسفانه این رسم زیبا امروزه در سفر زائران خانه خدا، دستخوش تغییرات نامطلوبی شده است، ره‌آورد و سوغات حج که در روایات جزو نفقه حج محسوب می‌شود، سادگی و بی‌آلایشی خود را از دست داده و مثل زیبای «دوست مرا یاد کند یک هل‌پوچ» را به خریدهای پرزرق و برق تجملی و میلیونی تبدیل نموده است.
علاوه بر این خرید از بازارهای عربستان که مملو از اجناس بی‌کیفیت خارجی بویژه چینی است، جیب وهابیت که دشمن شیعه بلکه دشمن اسلام است را پر می‌کند. همچنین تردد زائران ایرانی در بازارها چهره زشتی از شیعیان ایران در اذهان دیگر مسلمین ایجاد کرده تا آنجا که رهبر معظم انقلاب را بارها و بارها به تذکر واداشته است که: «من با سوغاتی خریدن مخالف نیستم، اما با بازارگردی‌ها چرا؛ خیلی بد است، یک عده‌ای عطش بازارگردی دارند اینها ملت را مردم ما را سبک می‌کند، حیف است. می‌روند یک جنس‌هایی را می‌خرند غالبا هم جنس‌های بی‌کیفیت از کشورهای دوردست سودجو که با همان کمپانی‌های داخل آن کشور میزبان بند و بست دارند.
برای حجاج جنس بی‌کیفیت درست می‌کنند، می‌آورند توی این بازارها می‌ریزند، شماها که می‌روید این ارز خودتان را و عِرض خودتان را می‌ریزید برای اینکه این کالاهای بی‌کیفیت را خریداری کنید، امروز در کشور ما خوشبختانه کالاهای داخلی با کیفیت خوب، متنوع، زیبا و ساخته شده دست کارگر ایرانی - برادر خودتان - فراوان است. بعضی‌ها قبل از اینکه سفر مکه بروند، سوغاتی‌های سفر را در اینجا می‌خرند، کار خوبی است...»
طبق یک نظرسنجی که سالهای گذشته از حجاج ایرانی انجام شده، 30 درصد وقت مفید زائران ایرانی در سفر حج برای بازارگردی و خرید سوغات تلف می‌شود.
بسیاری از مسئولان دست‌اندرکار حج بویژه مسئولان هواپیمایی و حمل‌ و نقل بارها از خرید کالای زیاد توسط زائران ایرانی گلایه و انتقاد کرده‌اند، هر ساله آماری که از میزان خرید کالا توسط زائران ایرانی در مکه و مدینه منتشر می‌شود، نگران کننده است.
حجت‌الاسلام محسن قرائتی درباره خرید سوغاتی سخنانی دارد و در این باره می‌گوید: «موضوع هدیه دادن و سوغاتی آوردن در اسلام مورد توجه بوده و به آن سفارش شده است تا آنجا که امام‌صادق(ع‌) می‌فرماید: هدیه حج نیز جزو حج است و پولی که صرف تهیه آن می‌شود، پاداش همان مالی را دارد که صرف اصل حج می‌شود ولی در خرید سوغات باید نکاتی رعایت شود.»
حجت‌الاسلام قرائتی با اشاره به اینکه خرید به صورت اتلاف وقت و پرسه‌زدن در بازار در سفر حج، باعث حسرت و خسارت در قیامت و خلاف رضای خداست به زائران توصیه می‌کند: «از خرید اشیای تجملاتی که با شأن زائران خانه خدا سازگار نیست دوری کنید همچنین از خرید اجناسی که سودش به جیب دشمنان اسلام می‌رود هم جدا باید خودداری شود.»
آب زمزم، بهترین سوغات سفر حج
چند سالی از سفر معنوی‌اش به خانه خدا می‌گذرد. هر از گاهی چمدانش را باز می‌کند و یک جانماز و تسبیح متبرک شده را توی سجاده‌اش می‌گذارد و یاد آن روزهای پر از فیض و کرامت را گرامی می‌دارد.
حاجیه‌خانم طاهره نرگسی دو بار سعادت تشرف به خانه خدا را داشته است. پرستار بازنشسته است که برای مأموریت کاری به سفر حج انتخاب و اعزام شده بود الان که بازنشسته شده درمورد خرید سوغاتی از مکه و مدینه در گفت‌وگوی تلفنی خود با گزارشگر کیهان می‌گوید: «در سفری که به حج داشتم دلم می‌خواست برای خانواده و آشنایان سوغاتی بیاورم که همیشه به یاد آن سفر باشند و برایشان ارزش معنوی داشته باشد از این رو برای تک‌تک اقوام تسبیح و جانماز و سجاده و البته کمی آب زمزم آوردم و بیشتر وقتم را صرف خدمت به بیماران و البته عبادت کردم.»
به او می‌گویم یعنی شما هیچ چیز دیگری خرید نکردید؟ لباس، پوشاک و کیف... چون می‌گویند آنجا جنس ارزان است؟ می‌خندد و می‌گوید: «در دو بار سفرم به خانه خدا و مدینه منوره شاید یک یا دوبار آن هم برای همراهی با دوستانم به بازار رفتم. من اعتقاد دارم اگر برای هر یک از اهل خانواده دو رکعت نماز بخوانم و دعا کنم و نهایتاً یک تبرکی ببرم ارزشش بیشتر از کیف و کفش و اجناس چینی است!»
حاجیه خانم نرگسی دل پردردی از کسانی که وقت خود را در بازارهای مکه و مدینه می‌گذرانند دارد، برای همین بی‌وقفه می‌گوید: «به دوستانم زیاد توصیه می‌کردم سوغانی را از شهر و کشور خودمان بخرید و وقتتان را در این سفر به زیارت و عبادت بپردازید. به نظرم بهترین سوغات حج، آب زمزم است که به نیت تبرک هر کس جرعه‌ای بنوشد و ثواب ببرد.»
سوغاتی، ریشه در فرهنگ اسلامی دارد، اما...
در روایات می‌خوانیم در ایامی که رسول خدا(ص) در مدینه بودند، علاقه‌مندان از مکه برای حضرت آب زمزم را به عنوان سوغات می‌آوردند و ایشان با روی باز می‌پذیرفتند.
حسام‌الدین بهادری کارشناس فرهنگی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان درا ین‌باره خاطرنشان می‌کند: «بحث سوغات ریشه در فرهنگ اسلامی ما دارد، اما کاری که امروز می‌شود، فراتر از آن چیزی است که در فرهنگ اسلامی ما وجود دارد.»
وی می‌گوید: «به نظر من برخی از زائران درست می‌گویند و اصلاح فرهنگ سوغاتی وظیفه رسانه‌های همگانی است که موقعیت یک زائر را برای مردم تشریح کنند تا وقتی به کشورش بازمی‌گردد، مردم انتظاری از آنان نداشته باشند.»
به او می‌گویم به نظر شما بهترین سوغاتی که یک حاجی می‌تواند با خود به ایران بیاورد چیست؟ و آقای بهادری در پاسخم چنین می‌گوید: «بهترین سوغات حج، سوغات معنوی و دستاوردهای معنوی است که زائر از این سفر با خودش می‌برد و در حقیقت زائری که از حج بازمی‌گردد باید خاطرات معنوی خودش را به کشورش آورد و برای میهمانانش بازگو کند.»
ابراهیم نکو عضو کمیسیون اقتصادی مجلس هم با بیان اینکه کشورهای مسلمان می‌توانند با حمایت خوب و بجا از تولیدات داخلی خود به اقتصاد کشورهای اسلامی کمک کنند، در این رابطه می‌گوید: «خرید کالا به عنوان سوغاتی برای اعضای خانواده نه‌تنها هیچ عیبی ندارد بلکه مورد تأکید هم قرار گرفته است اما بهتر است که زائران این کالاها را از کشور خود خریداری کنند چون با این کار هم به توسعه و رشد تولید در کشورهای اسلامی کمک می‌کنند و هم به نوعی اجناس نامرغوب را تحریم می‌کنند.»
این نماینده مجلس در ادامه توضیحاتش می‌گوید: «بنابراین باید تولیدکنندگان تولیدات خود را به‌گونه‌ای سر و سامان دهند که بنگاه‌های اقتصادی حداکثر سود خود را ببرند و مصرف‌کننده هم از کیفیت آن کالاها راضی باشد.»
حجاج ایرانی کلید اقتصاد بازارهای عربستان
متأسفانه اکثر ایرانی‌ها رفتن به حج را به خاطر سوغاتی خریدن، ولیمه دادن، تشریفات و چشم و هم‌چشمی سخت می‌گیرند. برخی از حجاج ایرانی قبل از اعزام مبالغ زیادی را برای مناسک غیرضروری بعد از حج اعم از برپایی مهمانی، کرایه سالن، فیلمبرداری و... کنار می‌گذارند که در برخی از موارد حتی این مبالغ را قرض می‌گیرند.
رضا پهلوانی که به اتفاق همسر و دو فرزند خود سال گذشته به سفر حج عمره مفرده مشرف شده بود نظرش را درمورد این سفر معنوی و سختی های بعد از آن این‌طور بیان می‌کند: «قبل از سفر کلی وام گرفتم تا برای بعد از سفر هزینه کنیم. خرید سوغاتی تا پاسی از نیمه‌های شب در مکه و مدینه واقعاً دشوار بود. خیلی دلم می‌خواست به جای این مغازه و آن مغازه رفتن در مسجدالحرام و مسجدالنبی تهجد و شب‌زنده‌داری می‌کردم ولی وقت کافی نداشتم.» به او می‌گویم مجبور نبودید وقت خود را صرف خرید کنید، از تهران خرید می‌کردید و سوغاتی می‌دادید. سری با تأثر تکان می‌دهد و می‌گوید: «نمی‌شود خانم، مگر می‌شود. جواب فامیل و دوستان را چه بدهیم. همه کادو برایمان می‌آورند و ما باید سوغاتی برای آنها بخریم.»
و موضوع وقتی برایم جالب‌تر و البته تأسف‌بار شد که همسر این خانم در ادامه صحبت‌های همسرش می‌گوید: «سفر حج و کربلا و حتی مشهد مقدس رسم و رسوم خاصی دارد. از جمله اینکه حاجی نباید از فرودگاه تا خانه خودش پشت رل (ماشین) بنشیند. در شهر ما بد می‌دانند که حاجی رانندگی کند حتماً باید یکی از دوستان و اقوام ما را به منزل برسانند و مراسم بدرقه بگیرند.» به راستی با این همه رسم و رسوم و سنت‌های غلط چه باید کرد؟ حجت‌الاسلام مهدی هدایت‌پناه کارشناس حج در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان در توضیحاتی می‌گوید: «برای شکستن و تغییر این فرهنگ غلط باید قبل از اعزام به حج، حجاج را با اصل اثربخشی حج در روح و روان آدمی و دلبستگی از هوی و هوس‌های دنیوی آشنا کرد تا خرید از فروشگاه‌های پر زرق و برق مکه و مدینه را جزو مناسک اصلی حج لحاظ نکنند.»
این راهنمای مذهبی حجاج ایرانی در مناسک حج درمورد نهادینه کردن حج آسان و کم‌هزینه پیشنهاد می‌کند: «باید اطلس فرهنگ حج در کشور تعریف شود که در آن نقش صداوسیما، رسانه‌ها و نهادهای فرهنگی مرتبط با مناسک حج تعریف شده و براساس یک برنامه‌ریزی مشخص حج ایرانی با الگوبرداری از حج ائمه اطهار و بزرگان دین برگزار شود.»
وی می‌گوید: «خرید سوغات توسط حاجی باید به نفع بلاد اسلامی باشد نه اینکه با خرید کالاهای خارجی بازارها و کارخانه‌های کفار فعال شود درحالی که در کشورهای اسلامی بیکاری وجود دارد، همچنین سوغاتی سفر حج باید مناسب باشد و فرد را به یاد مکه و مدینه اندازد نه آنکه مسلمان برای فرزندش عروسک‌های باربی و... بخرد که فرهنگ منحط غربی را به او منتقل کند و رعایت اعتدال نیز در همه حال لازم است.»