سیدعباس تقوی

 روزه در اسلام به عنوان یکی از مهم‌ترین عبادات به‌شمار می‌رود. این عبادت در ماه رمضان انجام می‌گیرد و در صورت ترک به هر دلیلی می‌بایست قضا شود. در آیات و روایات؛ فواید و آثار بسیاری برای این عمل عبادی بیان شده که نویسنده در این مطلب به برخی از آنها پرداخته است.
 
 اهمیت روزه و روزه‌داری
هر یک از عبادات شرعی دارای فلسفه و اهداف و حکمت‌ها و عللی است که دانستن آنها به ما کمک می‌کند تا شوق و انگیزه برای انجام آن پیدا کنیم. بر اساس آموزه‌های وحیانی اسلام هر حکم شرعی در اسلام دارای مصلحت یا مفسده‌ای در متعلق آن است. بنابراین، اگر چیزی را واجب دانسته مصلحت یقینی برای بشر در آن است و اگر حرام نموده شکی نباید کرد که در آن مفسدتی بزرگ برای انسان است. البته در مستحبات و مکروهات نیز چنین حالتی است اما با این تفاوت که مصلحت یا مفسدت آن درحدی نیست که واجب یا حرام شود. همچنین درباره مباح باید گفت که مصلحت و مفسدت در آن با توجه به شرایط در حالت تساوی است.
اگر بخواهیم اهمیت روزه را بدانیم باید به آثار و فواید آن توجه کنیم و در آن زمان است که ارزش و اهمیت این عبادت که در همه شرایع آسمانی وجود داشته است، (بقره، آیه 183) دانسته می‌شود. از همین رو، برای درک و ایجاد انگیزه و تشویق به انجام عمل روزه برخی از فواید و آثار آن بیان می‌شود.
برخی فواید اجتماعی روزه
در اسلام برای روزه فواید و آثار متعددی در همه حوزه‌های فردی و اجتماعی و دنیوی و اخروی و نیز مادی و معنوی بیان شده که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود. از جمله آثار روزه در حوزه اجتماعی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. پایه‌های اجتماعی اسلام: اسلام یک هویت اجتماعی بر هر شخصی است به‌طوری که او را از دیگران جدا می‌کند و هویت و شخصیت جداگانه‌ای می‌بخشد؛ یعنی همان‌طوری که اختلاف زبانی و نژادی و مانند آن موجب هویت‌بخشی و تمایز اجتماعی انسان‌ها و جوامع بشری از یکدیگر می‌شود(حجرات، آیه 13) برخی از عبادات نیز به شکل خاص موجب هویت‌بخشی جامعه اسلامی می‌شود. البته وجود این امور در شرایع دیگر مانند مسیحی و یهودی به این معنا خواهد بود که اسلام از آدم(ع) تا خاتم(ص) یک هویت دینی خاص است به‌طوری که از دیگر ادیان چون بودایی و هندویی و مانند آنها بازشناخته می‌شود. امام باقر(ع) فرموده است: بنی‌الاسلام علی خمسهًْ اشیاء، علی الصلوهًْ و الزکاهًْ و الحج و الولایه؛ اسلام بر پنج چیز استوار است، بر نماز و زکات و حج و روزه و ولایت یا همان رهبری اسلامی.(فروع کافی، ج 4 ص 62،  ح 1).
2. تساوی افراد جامعه: ‌یکی از فواید  و آثار روزه‌داری آن است که افراد جامعه در یک سطح تساوی قرار می‌گیرند و تفاوت‌هایی چون ثروت و فقر نمی‌تواند موجب هویت‌های جداگانه از برای افراد جامعه شود. هر یک از افراد جامعه خود را در سطحی می‌یابد که دیگران در آن سطح قرار داشته و ملاک‌های اعتباری و ظاهری و دنیوی جایگاه خودش را از دست می‌دهد و امر دیگری چون تقوا به عنوان معیار ارزش‌گذاری‌ها قرار می‌گیرد به طوری که هر کسی که روزه می‌گیرد به عنوان متقی در جامعه اسلامی ارزش یافته و کسی که روزه را ترک می‌‌کند به عنوان غیرمتقی از جامعه طرد شده و نژاد و پول و دیگر امور نمی‌تواند او را در جایگاه اجتماعی ارزشمندی قرار دهد؛ چرا که تقوا معیار سنجش در جامعه اسلامی است(حجرات، آیه 13) و ثروت و فقر نشانه ارزش اجتماعی به‌ویژه در پیشگاه خداوند و علامتی برای کرامت و اهانت نیست. (فجر، آیات 15 و 16) امام صادق(ع) در این باره می‌فرماید: انما فرض‌ الله الصیام لیستوی به الغنی و الفقیر، خداوند روزه را واجب کرده تا بدین وسیله دارا و ندار و غنی و فقیر مساوی گردند (من لا یحضره الفقیه، ج 2 ص 43، ح 1) امام رضا(ع) نیز در این‌باره می‌فرماید: مردم به انجام روزه امر شده‌اند تا درد گرسنگی و تشنگی را بفهمند و به واسطه آن فقر و بیچارگی آخرت را بیابند.(وسائل الشیعه، ج 4 ص 4 ح 5 علل الشرایع، ص 10) پس کسی که روزه می‌گیرد خود را در سطح دیگر افراد جامعه می‌بیند و فقیر و غنی یک چیز را با هم تجربه می‌کنند و خود را در پیشگاه الهی یکسان می‌یابند.
3. آموزش اطاعت از اولیای امور: روزه به آدمی می‌آموزد که مطیع باشد و اما و اگر نکند. کسی که روزه می‌گیرد از خوردن و نوشیدن که امور مباح است پرهیز می‌کند. بنابراین ترک گناهان برای او بسیار ساده‌تر خواهد بود؛ چرا که از مهم‌ترین نیازهای طبیعی و مباحات، چشم‌پوشی کرده است. روزه‌داری موجب می‌شود تا یاد بگیرد همواره مطیع خداوند و رهبران دینی باشد. امام باقر(ع) ضمن بیان مواردی که روزه‌داری را ناقص می‌کند به مسئله اطاعت از رهبری اشاره کرده و می‌فرماید: روزه این افراد کامل نیست: 1- کسی که امام(رهبر) را نافرمانی کند؛ 2- بنده فراری تا زمانی که برگردد؛ 3- زنی که اطاعت شوهر نکرده تا اینکه توبه کند؛ 4- فرزندی که نافرمان شده تا اینکه فرمانبردار شود.(بحارالانوار ج 93،‌ ص 295) البته از این روایت ابعاد دیگری از اطاعت از اولیا بیان شده است؛‌ زیرا در همه این موارد نوعی ولایت برای شوهر، مالک برده و پدر ثابت است که در صورت عصیان، این ولایت نادیده گرفته می‌شود و همین موجب می‌شود که عمل عبادی ارزش و اعتبار شرعی و تاثیر خود را از دست بدهد. به سخن دیگر، روزه‌داری به آدمی می‌آموزد تا چگونه مطیع اولیای خویش به‌ویژه اولیای امور دینی و اجتماعی خویش باشد؛ زیرا در صورت تخلف و عصیان، گویی روزه نگرفته و عبادتی را انجام نداده است.
4- اهتمام به اقشار جامعه: از حضرت امام حسن عسکری(ع) پرسیدند: چرا روزه واجب شده است؟ فرمودند: تا ثروتمند درد گرسنگی را دریابد و به فقیر توجه کند. (کافی، ج 4، ص 181) و هشام از امام صادق(ع) علت روزه را پرسید فرمود: «خداوند روزه را واجب کرد تا غنی و فقیر با هم مساوی باشند. و بدان جهت که غنی رنج و گرسنگی را لمس کرده تا به فقیر رحم کند و هر وقت چیزی خواسته قدرت به دست آورن آن را داشته است و خدا خواسته است که میان بندگانش یکنواختی به‌وجود آورد و خواسته است ثروتمند طعم گرسنگی را بچشد و اگر جز این بود ثروتمند بر مستمند و گرسنه ترحم نمی‌کرد.» (وافی، ح 2، ص 8)
آثار معنوی روزه
عمده آثار روزه در حوزه معنوی است؛ زیرا به انسان کمک می‌کند تا در مسیر تعالی اخلاقی و فضایل برتر انسانی گام بردارد و خود را از هرگونه آلودگی‌های تفاخر و تکاثر و خودبینی و خودپسندی و مانند آن رها سازد. از جمله آثار معنوی روزه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- اخلاص: روزه فرصتی است تا انسان به اخلاص برسد و خود را از هرگونه منیت‌ها و خودخواهی‌ها و ریاورزی‌ها پاک سازد. در روایات از روزه به‌عنوان آزمون اخلاص یاد شده است. امام علی(ع) فرموده است: فرض‌الله... الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق؛ خداوند روزه را واجب کرد تا به وسیله آن اخلاص خلق را بیازماید. (نهج‌البلاغه، حکمت 252)
2- سپر از آتش دوزخ: از فواید روزه می‌توان به کسب تقوایی اشاره کرد که در آیه 183 سوره بقره به آن اشاره شده است. تقوا عامل حفظ انسان از خشم و جلال الهی و نماد اصلی آن یعنی دوزخ و آتش سوزان آن است. رسول خدا(ص) فرمود: الصوم جنهًْ من النار؛ روزه سپر آتش جهنم است. (الکافی، ج 4 ص 162)؛ یعنی به واسطه روزه گرفتن انسان از آتش جهنم در امان خواهد بود. امام علی(ع) نیز در این باره می‌فرماید:‌«علیکم بصیام شهر رمضان فان صیامه جنهًْ حصینهًْ؛ بر شما باد به روزه گرفتن در ماه رمضان؛ زیرا روزه گرفتن در آن، دژ استواری است.» (امالی طوسی، ص 136)
3- پاداش خاص الهی: خداوند خود پاداش و مزد روزه‌دار را می‌دهد. رسول خدا از قول خدای تعالی فرمود: الصوم لی و انا اجزی به؛ روزه برای من است و من پاداش آن را می‌دهم. (وسائل الشیعه ج 7 ص297، ح 15 و 16؛ 27 و 30)
4- بهره‌مندی از بهشت و غذاهای آن: رسول خدا(ص) فرمود: کسی که روزه، او را از غذاهای مورد علاقه‌اش بازدارد بر خداست که به او از غذاهای بهشتی بخوراند و از شراب‌های بهشتی به او بنوشاند. (بحارالانوار ج 93، ص 331)
5- سیرابی در قیامت: رسول خدا(ص) فرمود: طوبی لمن ظما او جاع لله اولئک الذین یشبعون یوم القیامهًْ؛ خوشا به‌حال کسانی که برای خدا گرسنه و تشنه شده‌اند اینان در روز قیامت سیر می‌شوند. (وسائل الشیعه، ج 7 ص 299، ح 2)
6- حمایت و بشارت فرشتگان الهی در دنیا و آخرت: امام صادق(ع) فرمود:  هر کس که در روز بسیار گرم برای خدا روز بگیرد و تشنه شود خداوند هزار فرشته را می‌گمارد تا دست به چهره او بکشند و او را بشارت دهند تا هنگامی که افطار کند. (الکافی، ج 4 ص 64 ح 8؛ بحارالانوار ج 93 ص 247)
7- لقای الهی: امام صادق(ع) فرمود: للصائم فرحتان فرحهًْ عند افطاره و فرحهًْ عند لقاء ربه؛ برای روزه‌دار دو سرور و خوشحالی است: 1- هنگام افطار 2- هنگام لقاء پروردگار (وسائل الشیعه، ج 7 ص 290 و 294 ح 6 و 26)
8- ورود از در خاص بهشت: رسول خدا(ص) فرمود: ان للجنهًْ بابا یدعی الریان لا یدخل منه الا الصائمون؛ برای بهشت دری است به نام ریان که از آن فقط روزه‌داران وارد می‌شوند. (وسایل الشیعه، ج 7 ص 295، ح 31؛ معنای الاخبار ص 116)
9- رهایی از بند شیاطین: رسول خدا(ص) فرمود: ماه رمضان ماه مبارکی است که خداوند واجب فرموده است که در این ماه روزه بگیرید؛ پس در این ماه، تمام درهای بهشت گشوده و تمام شیاطین دربند و زنجیر کشیده شده و در این ماه؛ شب قدری است که از هزار ماه بهتر است پس هر کس از (فیض‌های) آن بی‌بهره بماند به راستی که بی‌بهره و محروم مانده است و این سخن را حضرت سه بار تکرار فرمود. (بحار، ج 93، ص 366)
10- رهایی از عذاب الهی: رسول خدا(ص) فرمودند: پنج چیز بر امت من در ماه رمضان عطا شده است که به امت هیچ پیغمبری پیش از من عطا نشده است. 1- چون شب اول ماه رمضان شود خدای عز و جل به آنان نظر کند و هر کس مورد توجه خدا شد هرگز او را عذاب نخواهد فرمود؛ 2- آنکه بوی دهانشان به هنگام عصر نزد خدای عز و جل از مشک خوشبوتر باشد؛ 3- آنکه فرشتگان شبانه‌روز برای آنان طلب آمرزش کنند؛ 4- آنکه خدای عز و جل بهشت را مامور فرماید که برای بندگانم آمرزش بطلب و خود را برای آنان بیارای تا خستگی و آزار دنیا از جانشان به در آید و به بهشت و پذیرایی من درآیند؛ 5- آنکه چون شب آخر فرا رسد همگی آنان آمرزیده شوند.(خصال صدوق، ج 1، ص 353)
11- بهره‌مندی از هفت صفت خوب: رسول خدا(ص) فرمود: هیچ مؤمنی نیست که ماه رمضان را فقط به حساب خدا روزه بگیرد مگر آنکه خداوند تبارک و تعالی هفت صفت را برای او ثابت و لازم فرماید: 1- آنکه هر چه حرام در پیکرش باشد گداخته شود؛‌2- به رحمت خدای عز و جل نزدیک می‌شود؛ 3- کفاره گناه پدرش آدم را پرداخت نموده است؛ 4- خداوند لحظات جان کندن را بر وی آسان گرداند؛ 6-  از گرسنگی و تشنگی روز قیامت در امان خواهد بود؛ 5- خدای عز و جل از خوراکیهای لذیذ بهشتی او را نصیب دهد؛ 7- خدای عز و جل بیزاری از آتش دوزخ به او عطا فرماید.(خصال صدوق، ج 1، ص 356؛ بحارالانوار، ج 96، ص 369)
12- آمرزش الهی: امام باقر(ع) فرمودند: خداوند ملائکه‌ای دارد که موکل به روزه‌داران هستند و برای آنان در هر روز ماه رمضان تا آخر ماه رمضان طلب آمرزش می‌کنند و هر شب، وقت افطار روزه‌داران را ندا می‌کنند که ای بندگان خدا بشارت باد شما را که گرسنگی کمی تحمل کردید و سیری بسیار در پیش دارید و چون شب آخر ماه رمضان فرا رسد، روزه‌داران را ندا می‌کنند که ای بندگان! بشارت باد شما را که خداوند گناهان شما را آمرزید و توبه شما را قبول کرد، ببینید در آینده چگونه عمل خواهید کرد. (وسایل الشیعه، ج 7، ص 176)
13- پاداش مضاعف الهی: رسول گرامی اسلام(ص) فرمود: بدانید ماه رمضان ماه بزرگی است، خداوند حسنات و نیکی‌ها را در این ماه مضاعف می‌کند، گناهان و بدی‌ها را محو می‌فرماید و درجات روزه‌داران را بالا می‌برد، هر کس در این ماه رمضان صدقه‌ای بدهد خداوند او را می‌آمرزد و هر کس به مملوکان و کارگران خود احسان کند پروردگارش او را می‌آمرزد، هر کس خوش‌رفتاری و خوش اخلاقی کند خداوند او را می‌آمرزد، هر کس خشم خود را فرو برد خداوند او را می‌آمرزد، هر کس صله‌رحم کند خدا او را می‌آمرزد. سپس رسول خدا(ص) فرمود: این ماه شما مانند ماه‌های دیگر نیست، زیرا چون به شما روی آورد، با برکت و رحمت روی کند و چون بر شما پشت کند و برود، با آمرزش گناهان می‌رود... بدبخت واقعی کسی است که این ماه تمام بگذرد و گناهانش آمرزیده نشود و موقعی که نیکوکاران به دریافت پاداش پروردگار کریم موفق شوند او زیانکار و متاسف باشد. (امالی شیخ صدوق، م13) همچنین رسول خدا(ص) فرمود: اگر بنده خدا می‌دانست که ماه رمضان چیست (چه برکتی وجود دارد) دوست می‌داشت که تمام سال، رمضان باشد. (بحارالانوار، ج 93، ص 346)
فواید تربیتی و اخلاقی
روزه فواید تربیتی و اخلاقی هم دارد. همان طوری که روزه‌دار با روزه گرفتن به معنویت دست می‌یابد همچنین از این راه خود را به گونه‌ای تربیت می‌کند تا فردی اخلاقی شود.
وقتی روزه‌دار خود را با دیگر افراد جامعه در این امر عبادی یکسان می‌یابد، خودبرتربینی را کنار می‌گذارد همان طور که عبادت حج و نماز جماعت و جمعه این گونه تاثیرات تربیتی و اخلاقی دارد.
از جمله آثار تربیتی روزه‌داری می‌توان به امور زیر اشاره کرد:
1- خودسازی برای آخرت: روزه‌داری انسان را نسبت به آخرت آگاه می‌سازد؛ زیرا انسان درمی‌یابد با روزی مواجه است که اگر ره توشه تقوا را با خود از دنیا نبرد در آن روز هیچ چیزی نیست که او را ثروتمند کند. ره توشه انسان در جهان آخرت روزه و دیگر اعمال عبادی است که تقوا را می‌سازد و انسان را به خداوند نزدیک می‌کند و این گونه است که از فقر به غنا دست می یابد. (فاطر، آیه 15) روزه‌، نقش بسیار سازند‌ه‌ای دارد تا انسان با فقر و نداری آشنا شود و بداند که باید خود را برای روزی آماده کند که همه فقیر و ندار هستند مگر کسانی که به خداوند پیوسته‌اند. امام رضا(ع) روزه را یادآور قیامت دانسته و آن را عامل خودسازی و تزکیه نفس می‌داند و می‌فرماید: مردم به انجام روزه امر شده‌اند تا درد گرسنگی و تشنگی را بفهمند و به واسطه آن فقر و بیچارگی آخرت را بیابند. (وسائل‌الشیعه، ج4، ص 4، ح 5؛ علل‌الشرایع، ص10) البته هرچه شرایط سخت‌تر باشد انسان بهتر می‌تواند خود را بسازد و از همین‌روست که روزه‌داری در تابستان و روزهای بلند و گرمای سوزان آن بهتر و تاثیرگذارتر خواهد بود، زیرا انسان را قوی‌تر و محکم‌تر می‌کند؛ چرا که درختی که در بیابان و تندبادهای سهمگین رشد کند با هر بادی نمی‌لرزد و از جا کنده نمی‌شود. رسول خدا(ص) فرمود: الصوم فی‌الحر جهاد؛ روزه گرفتن در گرما، جهاد است. (بحارالانوار، ج 96، ص 257) امام علی(ع) نیز فرمود کسی که بتواند چشم از لذات دنیا از خورد و خواب و شهوت و مانند آن بگذرد می‌تواند نفس را چنان تربیت کند که دنیا فریبش ندهد. ایشان فرموده است: صوم‌النفس عن لذات انفع الصیام؛ روزه نفس از لذت‌های دنیوی سودمندترین روزه‌هاست. (غررالحکم، ج1، ص 416 ح 64)
2- پرهیز از گناهان: روزه تمرینی است تا انسان از گناهان پرهیز کند. انسانی که روزه می‌گیرد در کارگاه یک‌ماهه روزه، تمرین می‌کند تا در طول سال از گناه اجتناب ورزد. امام علی(ع) فرمود: روزه پرهیز از حرام‌ها است همچنان که شخص از خوردنی و نوشیدنی پرهیز می‌کند. (بحار، ج 93، ص 249)
3- روزه نفس: انسان باید بیاموزد چگونه نفس و هوی‌های آن را مهار و مدیریت کند. از آن جایی که نفس انسانی همه قوا را داراست اگر در حالت اعتدال باقی نماند ممکن است هر یک بر دیگری طغیان کند. طغیان شهوت و غضب، مهم‌ترین طغیان‌های قوای نفسانی علیه کلیت نفس و کمال‌یابی آن است. روزه به سبب آن که با شهوات انسانی درگیر است این امکان را به نفس می‌دهد تا قوای خود را مهار و مدیریت کند.
در این میان برخی از قوای انسانی نیازمند توجه و اهتمام بیشتری است که از مهم‌ترین آنها قلب است که قوه ادراکی و عاطفی بشر را شکل می‌بخشد. البته باید توجه داشت که نفس به اعتبار حالاتی که به آن دست می‌دهد نامگذاری می‌شود و قلب نیز مرتبه‌ای از نفس است نه چیزی بیرون از آن؛ به سخن دیگر، نفس انسانی دارای درجات و مراتبی است که برای هر مرتبه‌ای نامی مشخص دارد. قلب یک مرتبه از مراتب نفس است که به سبب اهمیت می‌بایست بیشترین توجه به آن شود. از همین رو تربیت قلب بسیار مهم ارزیابی می‌شود. در ادبیات اسلامی روزه، عنوان عامی چون زکات دارد که اختصاص به امساک خوردن و نوشیدن نیست بلکه فراتر از آن را معنا می‌کند.
امام علی(ع) درباره مدیریت قلب در قالب روزه می‌فرماید: صوم‌القلب خیر من صیام اللسان و صوم‌اللسان خیر من صیام البطن؛ روزه قلب بهتر از روزه زبان است و روزه زبان بهتر از روزه شکم اسم. (غررالحکم، ج1، ص 417، ح80) پس برای هر چیزی صوم و صیامی است؛ به این معنا که باید مدیریت و مهار شود و امساک انجام گیرد و هر سخنی گفته نشود و هر چیزی شنیده نشود و مانند آن. در همین رابطه امام صادق(ع) فرموده است: آنگاه که روزه می‌گیری باید چشم و گوش و مو و پوست تو هم روزه‌دار باشند. «یعنی از گناهان پرهیز کند.» (الکافی ج 4 ص 87، ح1)
4- صبر: روزه کارگاه صبر و استقامت در برابر بزرگ‌ترین فشارهای درونی است که خوردن و نوشیدن و ترک گناه و وسوسه‌های شیطانی از جمله آنهاست.
از همین‌رو خداوند روزه را صبر دانسته است؛ زیرا امام صادق(ع) درباره کلام الهی «واستعینوا بالصبر و الصلوه» فرموده است: قال: الصبر، الصوم؛ خداوند عزوجل که فرموده است: از صبر و نماز کمک بگیرید، مراد از صبر، همان روزه است. (وسائل‌الشیعه، ج 7، ص 298، ح3)
5- رهایی از امیال شیطانی: امام رضا(ع) درباره فلسفه روزه می‌فرماید: «علت روزه، برای فهمیدن درد گرسنگی و تشنگی است تا بنده، ذلیل و متضرع و مأجور و صابر باشد و شدائد آخرت را درک کند، علاوه بر این در روزه امیال نفسانی شکسته شده و موعظه‌ای هست برای امر آخرت و آگاهی از حال اهل فقر و تنگدستی در دنیا و آخرت.» (عیون اخبارالرضا، ج 2، صفحه 178؛ بحارالانوار، ج 96، ص 370)
آثار و برکات روزه تنها منحصر به موارد یاد شده در بالا نیست و زمینه‌های دیگری از جمله اقتصادی و بهداشتی و غیره را شامل می‌شود که برای رعایت اختصار به همین مقدار بسنده می‌شود.