مروری بر مضامین خطبه شعبانیه رسول‌اکرم(ص)
وظایف و تکالیف روزه‌دار از زبان پیامبر(ص)
* مصطفی معینی
ماه رمضان ماه روزه است. از نظر قرآن هدف و حکمت روزه، دست‌یابی به تقواست که میزان و معیار سنجش کرامت و انسانیت انسان است. اگر انسان نتواند در ماه رمضان روشی را اتخاذ کند که او را به تقوا برساند در زمان‌های دیگر سال شاید این امر دست‌یافتنی نباشد؛ چرا که در این ماه دشمن‌های بیرونی انسان درغل و زنجیر هستند و انسان تنها باید با هواهای نفسانی خود مبارزه کند و آنها را تحت کنترل عقل و فطرت سالم درآورد. او اگر نتواند در این ماه بر نفس خود مسلط شود در ماه‌های دیگر می‌بایست به غیر از نفس با وسوسه‌های شیاطین نیز مبارزه کند و شرایط سخت‌تری را برای خودسازی تجربه کند.
نویسنده با مراجعه به خطبه شعبانیه پیامبر(ص) وظایف روزه‌داران و شرایط استثنایی ماه مبارک رمضان را تشریح کرده است.
ماه مبارک رمضان، کارگاه تقوای الهی خداوند به صراحت در آیه 283 سوره بقره حکمت و فلسفه روزه و روزه‌داری را دست‌یابی به تقوا می‌داند. تقوا که از واژه وقایه عربی گرفته شده به معنای سپرگرفتن است. این بدان معناست که انسان در طول زندگی وحیات دنیوی خود همواره از سوی دشمنی تهدید می‌شود و لازم است خود را در میدان مبارزه دائمی بداند و دمی از خود و دشمن غافل نشود. پس لازم است تا سپری را در اختیار گیرد و تحت حفاظت آن، خود را از دشمن و تیرهای آشکار و نهانش در امان نگه دارد.
از آیات قرآن و روایات اسلامی به دست می‌آید که انسان دارای دو دشمن اصلی است. یکی دشمن نفسانی اوست که همواره با اوست. نفس انسانی در شرایط مادی دنیوی به جای آنکه همان اعتدال فطری را رعایت کند (شمس، آیه 7) و فرمان عقل و فطرت را گوش دهد (روم، آیه 21) به برخی از قوای خود بیشتر بها می‌دهد و اجازه می‌دهد که مثلا قوه شهوت یا عضب یا هر دوی آنها زمام امور را در دست گیرند و در مسیر افراط و تفریط درآید. از همین رو گفته شده «اعدی عدوک نفسک التی بین جنبیک؛ دشمن‌ترین دشمنان همان نفس درون آدمی است.»
از سوی دیگر، انسان یک دشمن قسم‌خورده دیگری دارد که اجازه نمی‌دهد تا در مسیر فطرت و عقل و وحی حرکت کند. این دشمن ابلیس و شیاطین پیرو او هستند. ابلیس از دو دسته پیروان جنی و انسانی برخوردار است. او که خواهان مقام خلافت برای خود بود، هنگامی که خلافت به انسان داده شد، کفر و عصیان می‌ورزد و پس از کسب مهلت تا روز معین (حجر، آیه 38؛ ص، آیه 81) سوگند می‌خورد تا نگذارد فرزندان حضرت آدم(ع) در مسیر خلافت حرکت کرده و این مقام را به دست آورند. (حجر، آیه 39)
شرایط ابلیس و جنیان نسبت به انسان‌ها کمی بهتر است؛ زیرا آنان هرچند تنها وسوسه می‌کنند و کار دیگری نمی‌توانند انجام دهند، چون سلطه‌‌ای بر انسان ندارند (ابرهیم، آیه 22) ولی به سبب آنکه دیده نمی‌شود (اعراف، آیه 27) می‌توانند در گوش جان آدمی زمزمه‌های وسوسه‌انگیزی داشته باشند که انسان گمان می‌کند اینها افکار و اندیشه‌ها و تصمیمات خودش است. از این رو، آدمی گناهانی را مرتکب می‌شود و به قوای غضبی و شهوانی خود اجازه می‌دهد تا افراط و ظلم‌هایی را مرتکب شود. این اعمال، اندک‌اندک به قوای ادراکی و شناختی انسان را آسیب می‌رساند (مطففین، آیه 14) به گونه‌ای که گوش و چشم دیگر حقایق را نمی‌تواند بشنود و ببیند و قلب نیز از تحلیل حقیقت باز می‌ماند و واژگونه تحلیل می‌کند و حق را باطل و باطل را حق می‌یابد، (اعراف، آیه 179) چرا که بر گوش و چشم پرده‌هایی کشیده و بر قلب‌ها مهر خورده و بسته شده است. (بقره، آیه 7؛ جاثیه، آیه 23؛ توبه، آیه 87؛ منافقون، آیه 3)
انسان گناهکار که فطرت سالم خود را از دست می‌دهد به جای آنکه از وحی الهی بهره‌مند شود، تحت تاثیر وحی شیطانی قرار می‌گیرد و به جای پذیرش حق، علیه آن موضع‌گیری کرده و به مجادله با آن می‌پردازد. (انعام، آیه 121)
اما خداوند به انسان عنایت خاصی دارد و اجازه نمی‌دهد تا ابلیس و شیاطین به سادگی تسلط یابند. اینجاست که کارهایی را برای بهبود وضعیت بشر انجام داده تا امکان تسلط و چیرگی شیطان به سادگی فراهم نیاید. از جمله این کارها، برنامه‌های خاصی چون روزه‌داری به ویژه در ماه رمضان است؛ زیرا در این ماه مبارک دشمن بیرونی با محدودیت‌های شدیدی مواجه است و دیگر نمی‌تواند آزادانه حرکت و یا کاری علیه انسان بکند.
ماه رمضان یک فرصت استثنایی برای بازسازی و بازگشت به سوی حق و راستی و درستی و توبه به درگاه خداوندی است. رحمت خاص خداوندی در این ماه شامل بندگان می‌شود تا انسان با روزه‌داری و انجام وظایف و تکالیف ویژه آن بتواند نخست بر هواهای نفسانی مسلط شود و آنگاه پس از ماه رمضان به سبب همان بستر تقوایی که فراهم آمده بتواند در برابر وسوسه‌های شیطانی مقاومت کرده و در مسیر تقوای کامل گام بردارد.
ویژگی‌های ماه رمضان از نظر پیامبر(ص)
حضرت امام رضا(ع) از پدرش از جدش این روایت را نقل کرده‌اند که امام علی(ع) چنین فرمود: در روزی از روزهای آخر شعبان و در آستانه ماه مبارک رمضان رسول خدا(ص) خطبه مهمی خواند. این خطبه به خطبه شعبانیه معروف است.
1- فضیلت ماه رمضان: پیامبر(ص) نخست به بیان فضیلت ماه رمضان می‌پردازد و می‌فرماید: «ای مردم! ماه خدا، همراه با برکت و رحمت و آمرزش، به شما روی آورده است؛ ماهی که نزد خدا برترین ماه‌هاست و روزهایش برترین روزها، شب‌هایش برترین شب‌ها و ساعاتش برترین ساعات است.»
پیامبر(ص) در این خطبه در بیان فضیلت ماه مبارک رمضان نسبت به دیگر ماه‌های سال مواردی را برمی‌شمارد که از جمله آنها می‌توان به ماه برکت، رحمت و آمرزش، بهترین ماه‌ها در نزد خداوند، ساعاتش بهترین ساعات، خواب مومنان عبادت، ضیافت الهی، ماه میهمان خدا، یک شب برابر هزار شب، دعاهای مومنان مستجاب، نزول قرآن، تلاوت یک آیه از قرآن ثواب یک ختم قرآن، آمرزش گناهان، تسبیح نفس‌ها، ماه سربلندی و سرافرازی مومنین در پیکار با خواسته‌های نفسانی و جبران غفلت انسان‌ها از خدا و توبه و بازگشت به سوی خدا اشاره کرد.
2- ماه مهمانی و ضیافت الهی: پیامبر سپس به نکته دیگری اشاره می‌کند که جایگاه و ارزش این ماه را بسیار بالاتر از هر ماهی قرار می‌دهد؛ پیامبر(ص) می‌فرماید که این ماه، ماه ضیافت‌الله است و خداوند به انسان این کرامت را بخشیده تا مهمان سفره الهی شود: «ماهی است که در آن به مهمانی خدا دعوت شده‌اید و از شایستگان کرامت الهی قرار داده شده‌اید.»
3- پاداش‌های استثنایی: از دیگر ویژگی‌های این ماه این است که خداوند در این ماه حتی برای اعمال غیراختیاری و غیرارادی روزه‌داران چون نفس کشیدن و خوابیدن و مانند آن ثواب و پاداش قرار داده و اعمال خوب و صالح در آن مقبول است و دعاها مورد اجابت قرار می‌گیرد:
نفس‌هایتان در آن، تسبیح است؛ خوابتان در آن، عبادت؛ عملتان در آن، پذیرفته؛ و دعایتان در آن، مورد اجابت الهی است.»
تکالیف و وظایف روزه‌دار
پیامبر(ص) پس از بیان فضیلت ماه رمضان، به تکالیف و وظایف روزه‌داران اشاره می‌کند؛ چرا که حضور در مهمانی و ضیافت الهی نیازمند تحقق شرایطی است.
1- شرط حضور در مهمانی خدا: هر انسانی اگر به مهمانی شخص بزرگی می‌رود، کارها و مقدماتی را انجام می‌دهد تا در مهمانی بهترین و نیکوترین حضور را داشته باشد و به بهترین شکل از آن حضور بهره‌مند شود. پیامبر(ص) شرایط حضور در ضیافت الهی را این‌گونه بیان می‌کند: «با نیت‌های راست و دل‌های پاک، از پروردگارتان بخواهید تا برای روزه‌داری آن و تلاوت کتاب خویش، توفیقتان دهد؛ چرا که بدبخت، کسی است که در این ماه بزرگ، از آمرزش الهی محروم بماند.»
2- معنابخشی به کارها با یاد قیامت: اصولا انسان اگر شناخت و معرفت درستی از هستی نداشته باشد، نمی‌تواند نیت صادقی داشته باشد؛ چرا که شناخت و معرفت نسبت به هستی به ویژه قیامت و آخرت است که فلسفه زندگی دنیایی را دگرگون می‌کند و همه اندیشه‌ها و باورها و نگرش‌ها و رفتارهای ما را متحول می‌سازد. آخرت‌شناسی و آخرت‌گرایی، انسان را برای اهداف بلند آماده کرده و کارها را به شکلی دیگر تنظیم می‌کند. هر کاری که انسان انجام می‌دهد بی‌پذیرش قیامت و آخرت، تنها در دایره محدود دنیوی معنا می‌یابد و ارزش و اعتبار آن تنها در کسب لذات زودگذر مادی و دنیوی خلاصه می‌شود؛ اما اگر فلسفه زندگی ما با شناخت کامل از هستی از جمله قیامت و آخرت و زندگی اخروی همراه شود، هر عملی معنای دیگر پیدا می‌کند و انسان کار را برای آن انجام می‌دهد که آثار آن در آخرت و سازه‌های اخروی نمودار می‌شود. اعمال خیر در چارچوب فلسفه زندگی اخروی انجام می‌شود و سبک زندگی به طور کامل تغییر می‌یابد.
پس وقتی هر کاری را می‌کند تنها لذات دنیوی را مد نظر قرار نمی‌دهد بلکه خواهان رضایت الهی و تاثیر آن در زندگی پس از دنیاست. از این رو پیامبر(ص) به نقش آخرت‌گرایی در تحول معنادار فلسفه و سبک زندگی و رفتار انسانی توجه می‌دهد و می‌فرماید: «با گرسنگی و تشنگی خود در این ماه، گرسنگی و تشنگی روز قیامت را یاد کنید؛ به نیازمندان و بینوایانتان صدقه بدهید؛ به بزرگان خود احترام و بر کوچک‌هایتان ترحم و به بستگانتان نیکی کنید؛ زبانتان را نگه دارید؛ چشم‌هایتان را از آنچه نگاه به آن حلال نیست، بپوشانید؛ گوش‌هایتان را از آنچه شنیدنش حلال نیست، فرو بندید؛ به یتیمان مردم، محبت کنید تا بر یتیمان شما محبت ورزند.»
در این بخش، پیامبر(ص) براموری به ویژه صدقه به فقیران، رعایت اخلاق اجتماعی، تقوا و مهار زبان، چشم و گوش و نیز اکرام یتیمان تاکید می‌کند.
3- تصفیه باطن با توبه و دعا: پیامبر(ص) از مردمان می‌خواهد تا نسبت به کارهای خطا توبه کنند و در مسیر راست فطرت و عقل و وحی قرار گیرند و برای جلب عنایت و رحمت خاص خداوندی دست‌های نیایش خود را به آسمان بردارند؛ چرا که انجام دستورهای خداوندی نیازمند بازگشت به مسیر فطرت و رفتاری مبتنی بر تقوای عقلانی است. لذا لازم است که انسان برای بهره‌مندی از الطاف الهی، نخست خانه دل خود را از هرگونه رذایل و پلیدی پاک کند و با پاک کردن خانه دل، اجازه دهد که انوار الهی وارد شود. اگر دلی از خیالات موهوم و باطل و کینه و حسادت، بغض و عدوات تصفیه نشده باشد، نمی‌تواند کارهای خیر انجام دهد؛ باید خود را باصفا کرد تا کارهای نیک با نیت خیر انجام گیرد. خانه آلوده به گناه همانند نهر و رودی آلوده است که هر آب پاکی را نیز آلوده می‌کند و دست‌کم به تیرگی می‌کشاند و اعمال خیر را به نیت ریا و منت و مانند آن آلوده می‌کند. از این‌رو مسئله توبه و دعا و استغفار به عنوان راهکارهایی برای بسترسازی فضای مناسب در دستور کار قرار می‌گیرد و پیامبر(ص) می‌فرماید: «از گناهانتان به پیشگاه خداوند توبه کنید؛ در هنگام نمازها، دستانتان را بر آستان او به دعا بلند کنید، که آن هنگام (وقت نماز)، برترین ساعت‌هاست و خداوند با نظر رحمت به بندگانش می‌نگرد و هرگاه با او مناجات کنند، پاسخشان می‌دهد و چون او را صدا بزنند، جوابشان می‌گوید و چون او را بخوانند، اجابتشان می‌کند. ای مردم! جان‌های شما در گرو کارهای شماست، پس با آمرزش خواهی خود، آنها را آزاد سازید؛ و پشت‌های شما از بار گناهانتان سنگین است، پس با طول دادن سجده‌های خود، آنها را سبک کنید و بدانید که خداوند- که یادش والاست- به عزت خود، سوگند خورده است که نمازگزاران و سجده کنندگان را عذاب نمی‌کند و در روزی که مردم در پیشگاه پروردگار جهانیان ]برای حساب[ می‌ایستند، آنان را با آتش، هراسان نمی‌سازد.
پاداش افطاری دادن
پیامبر(ص) پس از آنکه وظایف و تکالیف روزه‌دار را از نظر فکری و رفتاری در حوزه‌های عبادیات و اعمال صالح و همچنین اخلاق فردی و اجتماعی بیان می‌کند، راه‌های رهایی از کیفرهای اخروی الهی را با انجام برخی از اعمال خیر در همین دنیا توضیح می‌دهد ای مردم! هر که از شما در این ماه، روزه‌داری را افطار دهد، پاداش او برای آن، نزد خدا، آزاد کردن یک برده و آمرزش گناهان گذشته اوست. پس گفتند: ای پیامبر خدا! همه ما توانایی این کار را نداریم! پیامبر فرمود: «خود را از آتش نگه دارید، هر چند با یک دانه خرما باشد؛ خود را از آتش نگه دارید، هر چند با یک جرعه آب.»
آثار و برکات روزه‌داری
پیامبر(ص) در بخشی دیگر از خطبه شعبانیه که برای استقبال از ماه رمضان و بیان اهمیت و ارزش روزه‌داری و ذکر قوانین آن بوده، آثار و برکات روزه‌داری را بیان می‌کند.
1- آثار خوش خویی در ماه رمضان: پیامبر(ص) مهم‌ترین اثر ماه رمضان را در خوش‌خویی روزه‌دار می‌داند و از همین رو در نخستین سخن خود درباره آثار و برکات ماه رمضان و اعمال آن به نقش ماه رمضان در نیکوکردن خلق و خو اشاره کرده و آن را مورد توجه قرار می‌دهد؛ چرا که آنچه از عبادات مراد است و به عنوان فلسفه بندگی مطرح می‌باشد. دست‌یابی به حسن خلق است. پیامبر(ص) در بیان فلسفه بعثت خویش به اتمام مکارم اخلاقی اشاره کرده و مهم‌ترین عامل ورود انسان را به بهشت داشتن حسن خلق دانسته و گفته که بدخو به بهشت نمی‌رود. ایشان در اینجا نیز می‌فرماید: ای مردم! هر کس اخلاقش را در این ماه، نیکو سازد، برای او وسیله عبور از صراط خواهد بود، در آن روز که گام‌ها بر صراط می‌لغزد.
2- آسان‌گیری درباره زیردستان و مدیریت خشم: از جمله نمودهای حسن خلق که تأثیر مهمی در زندگی فردی و اجتماعی دارد، آسان‌گیری نسبت به زیردستان و کارگزاران است. اگر خداوند اجازه داده تا بر دیگری نوعی سلطه داشته باشید و شما را بردیگری فضیلت بخشیده نمی‌بایست از آن سوء استفاده کرد و بر مردم سخت گرفت. ماه رمضان می‌بایست به شخص بیاموزد که نسبت به دیگران نرم و آسان‌گیر باشد و سخت‌گیری نکند. رحمت آورد تا خداوند بر او رحم آورد. همچنین انسان باید به گونه‌ای رفتار کند که شری به دیگری نرساند و مردم از شر او در امان باشند. پیامبر(ص) به نقش این حسن خلق اشاره می‌کند و می‌فرماید: هر کس در این ماه بر بردگان (زیردستان) خود آسان بگیرد، خداوند حساب او را سبک خواهد گرفت؛ و هر کس در این ماه، شر خود را از دیگران باز دارد، خداوند در روز دیدارش، غضب خویش را از او باز خواهد داشت.
3. یتیم نوازی: یکی از آسیب‌پذیرترین اقشار اجتماعی یتیمان هستند. لذا توجه ویژه به آنان به عنوان یک عمل بسیار مهم اخلاقی بارها در قرآن تأکید شده و پیامبر(ص) اطعام و اکرام آنان در این ماه را بسیار ارزشمند دانسته و به آثار آن اشاره می‌کند و می‌فرماید: «هر که در این ماه، یتیمی را گرامی بدارد، در روز دیدار، خداوند، گرامی‌اش خواهد داشت.»
4. صله‌رحم: این نیز یکی از مسائل مهم اخلاق اجتماعی است که در اسلام مورد تأکید بوده و صله‌رحم را به عنوان عامل برکت و افزایش عمر دانسته‌اند. در اینجا پیامبر(ص) از آثار روزه‌داری را مراعات حال خویشان و تقویت پیوند خویشاوندی دانسته و با اشاره به آثار آن بر آن است تا این اخلاق اجتماعی در ماه رمضان تقویت شود. ایشان می‌فرماید: «هر که در این ماه به خویشاوند خود نیکی کند، در روز دیدار، خداوند با رحمتش به او نیکی خواهد کرد؛ و هر کس در آن از خویشان خود ببرد، خداوند در روز دیدار، رحمتش را از او قطع خواهد نمود.
5. اعمال عبادی بویژه نماز: از نظر آموزه‌های اسلامی نماز مرز میان کفر و ایمان است و مهم‌ترین عمل عبادی در ارتباط میان بنده و خدا، همین نماز است که بارها در آیات قرآن مورد تأکید است. روزه‌دار می‌بایست به نماز بیش از پیش در این ماه اهتمام ورزد. از این رو نماز مستحبی در این ماه بسیار ارزشمند دانسته شده است؛ زیرا ابلیس و شیاطین از نماز و سجده، بسیار عصبانی می‌شوند و چون خود اهل سجده نیستند اهل سجده را دشمن می‌دارند و از این عصبانیت به خود می‌پیچند. پیامبر(ص) با اشاره به آثار نماز در این ماه، روزه‌داران را به انجام آن تشویق و ترغیب می‌کند و می‌فرماید: و هر کس در آن، نماز مستحبی بخواند، برای او دوری از آتش، نوشته می‌شود؛ و هر کس واجبی را در آن ادا کند، پاداش کسی را دارد که هفتاد واجب را در ماه‌های دیگر، ادا کرده است.
6. صلوات بر پیامبر(ص): از دیگر اعمال بسیار مستحب در ماه رمضان، صلوات است. خداوند و فرشتگان بر پیامبر(ص) صلوات می‌فرستند و انجام این عمل در این ماه به شخص کمک می‌کند تا تحت ولایت پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) قرار گیرد و از ولایت شیطان بیرون رود. کسی که صلوات می‌فرستد پیمانه وجودش را از برکت وجودی ولایت پر می‌کند و کسی که اهل ولایت باشد، در میزان قیامت پر پیمانه خواهد بود؛ چرا که چیزی سنگین‌تر از ولایت و محبت به آن در دنیا و قیامت نیست. از همین رو برای توسل و جلب محبت و بهره‌مندی از شفاعت آن حضرت(ص) بر صلوات به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارها و وسائل تأکید شده و پیامبر(ص) می‌فرماید:
«هرکس در این ماه بر من زیاد صلوات بفرستد، خداوند در روزی که وزنه اعمال، سبک می‌شود، وزنه اعمال او را سنگین می‌کند.
7. تلات قرآن: ماه رمضان بهار قرآن است و در این ماه است که قرآن نازل شده است. این کتاب الهی با نزول در این ماه زندگی انسان را معنای دیگر بخشیده و انسان را به کرامت الهی و خلافت خداوندی بسیار نزدیک کرده است. پس بهره‌مندی از ماه رمضان برای استفاده از قرآن با تلاوت و تدبر در آن بسیار مهم است. پیامبر(ص) در این باره نیز می‌فرماید: و هرکس در آن، آیه‌ای از قرآن تلاوت کند، پاداش کسی را دارد که در ماه‌های دیگر، ختم قرآن کرده است.
8. نیایش به درگاه خداوند: از دیگر کارهای مهم در این ماه دعا است. در این ماه درهای بهشت باز می‌شود و انسان باید از خدا بخواهد تا هرگز درهای دوزخ را بر او نگشاید. این از فضایل این ماه است که درهای بهشت باز و درهای دوزخ بسته است.
پیامبر(ص) می‌فرماید: «ای مردم! در این ماه، درهای بهشت، بازند. پس، از پروردگارتان بخواهید که آنها را بر شما نبندد؛ و درهای دوزخ، بسته‌اند، پس، از پروردگارتان بخواهید که آنها را بر شما نگشاید.
9. دعا و اسارت شیاطین: یکی دیگر از جنبه‌های دعا می‌بایست مربوط به مسئله شیاطین باشد؛ چنانکه گفته شد از فضایل ماه رمضان محدودیت‌هایی است که نسبت به شیاطین روا داشته شده تا انسان‌ها بتوانند در کمال آرامش به خودسازی و تزکیه نفس بپردازند و به دور از وسوسه‌های شیطانی با هواهای نفسانی خود مبارزه کنند. از آن‌جایی که ماه رمضان ماه دعا و تضرع است، یکی از مهم‌ترین دعاها باید این باشد که پس از ماه رمضان شیاطین بر او مسلط نشوند و خداوند همچنان با تقوایی که شخص به دست آورده شیاطین را در بند نگه دارد و اجازه تسلط به آنان ندهد. از این رو پیامبر(ص) به این مسئله توجه داده و می‌فرماید: «و شیطان‌ها دربندند. پس، از پروردگارتان بخواهید که آنها را بر شما مسلط نسازد.»
بهترین اعمال در ماه رمضان
در روایت آمده که در اینجا امیرمؤمنان علی(ع) از جا برمی‌خیزد از پیامبر(ص) می‌پرسد: ای پیامبر خدا! برترین کارها در این ماه چیست؟ حضرت فرمود:«ای ابوالحسن! برترین کارها در این ماه، ورع و پرهیز از حرامهای الهی است.»
این‌که پیامبر(ص) ورع را به عنوان بهترین کار در ماه رمضان مطرح می‌کند، از آن روست که ورع به معنای ترک حرامهای الهی، زمینه‌ساز تقوایی است که هدف از روزه‌داری دانسته شده است. پس در حقیقت انسان با ترک حرامهای کلامی و رفتاری و دیداری و شنیداری و فکری و روحی این فرصت را می‌یابد تا خود را به دایره متقین و اهل تقوا برساند و فرصت مبارزه رو در رو با شیاطین را به دست آورد؛ زیرا از دشمن درون رهایی یافته شده است.
قرآن صامت و قرآن ناطق؛ معنای ولایت
ماه رمضان ماه انزال دفعی قرآن بر قلب پیامبر(ص) و بهار قرآن است. قرآن صامت که در این ماه آغاز می‌شود با شهادت قرآن ناطق نیز همراه است. از این رو پیامبر(ص) وقتی به امیرمؤمنان(ع) می‌نگرد می‌گرید؛ چرا که دین اسلام که به ولایت ایشان کامل و تمام شده است، در همین ماه گرفتار نفاقی می‌شود که جریان اصلی اسلام را از مدار خود خارج می‌کند.
در ادامه روایت آمده است: پیامبر گریست. علی(ع) می‌گوید: گفتم؛ ای پیامبر خدا! سبب گریه شما چیست؟ فرمود:«ای علی! بر این می‌گریم که حرمت تو را در این ماه می‌شکنند. گویا می‌بینم تو در حال نماز برای پروردگار خویشی، که نگون‌بخت‌ترین اولین و آخرین، همو که برادر پی‌کننده ناقه قوم ثمود است، برمی‌خیزد و بر فرق سرت ضربتی می‌زند و محاسنت، از خون سرت، رنگین می‌شود.»
گفتم: ای پیامبر خدا! آیا در آن حالت، دینم سالم است؟ فرمود:«دینت، سالم است». سپس فرمود: «ای علی! هر کس تو را بکشد، مرا کشته است و هر کس تو را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته است و هر کس تو را ناسزا گوید، مرا ناسزا گفته است؛ چرا که تو از من هستی، همچون جان من. روح تو، از روح من است و سرشت تو، از سرشت من. خدای متعال، من و تو را آفرید و من و تو را برگزید و مرا برای پیامبری و تو را برای امامت، انتخاب کرد. هر کس امامت تو را انکار کند، نبوت مرا انکار کرده است. ای علی! تو وصی من، پدر فرزندان من، همسر دختر من و جانشین من بر امتم هستی، در حال حیاتم و پس از مرگم فرمان تو، فرمان من است و نهی تو، نهی من است. سوگند به خدایی که مرا به نبوت برانگیخت و مرا بهترین آفریدگان قرار داد، تو حجت پروردگار بر خلق اویی و امین او بر رازش و جانشین او بر بندگانش هستی»
(منابع: بحارالانوار ج 96 ص 157؛ عیون اخبار الرضا ج 1، ص 295 و وسایل الشیعه کتاب الصوم)
ماه رمضان ماه روزه است. از نظر قرآن هدف و حکمت روزه، دست‌یابی به تقواست که میزان و معیار سنجش کرامت و انسانیت انسان است. اگر انسان نتواند در ماه رمضان روشی را اتخاذ کند که او را به تقوا برساند در زمان‌های دیگر سال شاید این امر دست‌یافتنی نباشد؛ چرا که در این ماه دشمن‌های بیرونی انسان درغل و زنجیر هستند و انسان تنها باید با هواهای نفسانی خود مبارزه کند و آنها را تحت کنترل عقل و فطرت سالم درآورد. او اگر نتواند در این ماه بر نفس خود مسلط شود در ماه‌های دیگر می‌بایست به غیر از نفس با وسوسه‌های شیاطین نیز مبارزه کند و شرایط سخت‌تری را برای خودسازی تجربه کند.
نویسنده با مراجعه به خطبه شعبانیه پیامبر(ص) وظایف روزه‌داران و شرایط استثنایی ماه مبارک رمضان را تشریح کرده است.
ماه مبارک رمضان، کارگاه تقوای الهی خداوند به صراحت در آیه 283 سوره بقره حکمت و فلسفه روزه و روزه‌داری را دست‌یابی به تقوا می‌داند. تقوا که از واژه وقایه عربی گرفته شده به معنای سپرگرفتن است. این بدان معناست که انسان در طول زندگی وحیات دنیوی خود همواره از سوی دشمنی تهدید می‌شود و لازم است خود را در میدان مبارزه دائمی بداند و دمی از خود و دشمن غافل نشود. پس لازم است تا سپری را در اختیار گیرد و تحت حفاظت آن، خود را از دشمن و تیرهای آشکار و نهانش در امان نگه دارد.
از آیات قرآن و روایات اسلامی به دست می‌آید که انسان دارای دو دشمن اصلی است. یکی دشمن نفسانی اوست که همواره با اوست. نفس انسانی در شرایط مادی دنیوی به جای آنکه همان اعتدال فطری را رعایت کند (شمس، آیه 7) و فرمان عقل و فطرت را گوش دهد (روم، آیه 21) به برخی از قوای خود بیشتر بها می‌دهد و اجازه می‌دهد که مثلا قوه شهوت یا عضب یا هر دوی آنها زمام امور را در دست گیرند و در مسیر افراط و تفریط درآید. از همین رو گفته شده «اعدی عدوک نفسک التی بین جنبیک؛ دشمن‌ترین دشمنان همان نفس درون آدمی است.»
از سوی دیگر، انسان یک دشمن قسم‌خورده دیگری دارد که اجازه نمی‌دهد تا در مسیر فطرت و عقل و وحی حرکت کند. این دشمن ابلیس و شیاطین پیرو او هستند. ابلیس از دو دسته پیروان جنی و انسانی برخوردار است. او که خواهان مقام خلافت برای خود بود، هنگامی که خلافت به انسان داده شد، کفر و عصیان می‌ورزد و پس از کسب مهلت تا روز معین (حجر، آیه 38؛ ص، آیه 81) سوگند می‌خورد تا نگذارد فرزندان حضرت آدم(ع) در مسیر خلافت حرکت کرده و این مقام را به دست آورند. (حجر، آیه 39)
شرایط ابلیس و جنیان نسبت به انسان‌ها کمی بهتر است؛ زیرا آنان هرچند تنها وسوسه می‌کنند و کار دیگری نمی‌توانند انجام دهند، چون سلطه‌‌ای بر انسان ندارند (ابرهیم، آیه 22) ولی به سبب آنکه دیده نمی‌شود (اعراف، آیه 27) می‌توانند در گوش جان آدمی زمزمه‌های وسوسه‌انگیزی داشته باشند که انسان گمان می‌کند اینها افکار و اندیشه‌ها و تصمیمات خودش است. از این رو، آدمی گناهانی را مرتکب می‌شود و به قوای غضبی و شهوانی خود اجازه می‌دهد تا افراط و ظلم‌هایی را مرتکب شود. این اعمال، اندک‌اندک به قوای ادراکی و شناختی انسان را آسیب می‌رساند (مطففین، آیه 14) به گونه‌ای که گوش و چشم دیگر حقایق را نمی‌تواند بشنود و ببیند و قلب نیز از تحلیل حقیقت باز می‌ماند و واژگونه تحلیل می‌کند و حق را باطل و باطل را حق می‌یابد، (اعراف، آیه 179) چرا که بر گوش و چشم پرده‌هایی کشیده و بر قلب‌ها مهر خورده و بسته شده است. (بقره، آیه 7؛ جاثیه، آیه 23؛ توبه، آیه 87؛ منافقون، آیه 3)
انسان گناهکار که فطرت سالم خود را از دست می‌دهد به جای آنکه از وحی الهی بهره‌مند شود، تحت تاثیر وحی شیطانی قرار می‌گیرد و به جای پذیرش حق، علیه آن موضع‌گیری کرده و به مجادله با آن می‌پردازد. (انعام، آیه 121)
اما خداوند به انسان عنایت خاصی دارد و اجازه نمی‌دهد تا ابلیس و شیاطین به سادگی تسلط یابند. اینجاست که کارهایی را برای بهبود وضعیت بشر انجام داده تا امکان تسلط و چیرگی شیطان به سادگی فراهم نیاید. از جمله این کارها، برنامه‌های خاصی چون روزه‌داری به ویژه در ماه رمضان است؛ زیرا در این ماه مبارک دشمن بیرونی با محدودیت‌های شدیدی مواجه است و دیگر نمی‌تواند آزادانه حرکت و یا کاری علیه انسان بکند.
ماه رمضان یک فرصت استثنایی برای بازسازی و بازگشت به سوی حق و راستی و درستی و توبه به درگاه خداوندی است. رحمت خاص خداوندی در این ماه شامل بندگان می‌شود تا انسان با روزه‌داری و انجام وظایف و تکالیف ویژه آن بتواند نخست بر هواهای نفسانی مسلط شود و آنگاه پس از ماه رمضان به سبب همان بستر تقوایی که فراهم آمده بتواند در برابر وسوسه‌های شیطانی مقاومت کرده و در مسیر تقوای کامل گام بردارد.
ویژگی‌های ماه رمضان از نظر پیامبر(ص)
حضرت امام رضا(ع) از پدرش از جدش این روایت را نقل کرده‌اند که امام علی(ع) چنین فرمود: در روزی از روزهای آخر شعبان و در آستانه ماه مبارک رمضان رسول خدا(ص) خطبه مهمی خواند. این خطبه به خطبه شعبانیه معروف است.
1- فضیلت ماه رمضان: پیامبر(ص) نخست به بیان فضیلت ماه رمضان می‌پردازد و می‌فرماید: «ای مردم! ماه خدا، همراه با برکت و رحمت و آمرزش، به شما روی آورده است؛ ماهی که نزد خدا برترین ماه‌هاست و روزهایش برترین روزها، شب‌هایش برترین شب‌ها و ساعاتش برترین ساعات است.»
پیامبر(ص) در این خطبه در بیان فضیلت ماه مبارک رمضان نسبت به دیگر ماه‌های سال مواردی را برمی‌شمارد که از جمله آنها می‌توان به ماه برکت، رحمت و آمرزش، بهترین ماه‌ها در نزد خداوند، ساعاتش بهترین ساعات، خواب مومنان عبادت، ضیافت الهی، ماه میهمان خدا، یک شب برابر هزار شب، دعاهای مومنان مستجاب، نزول قرآن، تلاوت یک آیه از قرآن ثواب یک ختم قرآن، آمرزش گناهان، تسبیح نفس‌ها، ماه سربلندی و سرافرازی مومنین در پیکار با خواسته‌های نفسانی و جبران غفلت انسان‌ها از خدا و توبه و بازگشت به سوی خدا اشاره کرد.
2- ماه مهمانی و ضیافت الهی: پیامبر سپس به نکته دیگری اشاره می‌کند که جایگاه و ارزش این ماه را بسیار بالاتر از هر ماهی قرار می‌دهد؛ پیامبر(ص) می‌فرماید که این ماه، ماه ضیافت‌الله است و خداوند به انسان این کرامت را بخشیده تا مهمان سفره الهی شود: «ماهی است که در آن به مهمانی خدا دعوت شده‌اید و از شایستگان کرامت الهی قرار داده شده‌اید.»
3- پاداش‌های استثنایی: از دیگر ویژگی‌های این ماه این است که خداوند در این ماه حتی برای اعمال غیراختیاری و غیرارادی روزه‌داران چون نفس کشیدن و خوابیدن و مانند آن ثواب و پاداش قرار داده و اعمال خوب و صالح در آن مقبول است و دعاها مورد اجابت قرار می‌گیرد:
نفس‌هایتان در آن، تسبیح است؛ خوابتان در آن، عبادت؛ عملتان در آن، پذیرفته؛ و دعایتان در آن، مورد اجابت الهی است.»
تکالیف و وظایف روزه‌دار
پیامبر(ص) پس از بیان فضیلت ماه رمضان، به تکالیف و وظایف روزه‌داران اشاره می‌کند؛ چرا که حضور در مهمانی و ضیافت الهی نیازمند تحقق شرایطی است.
1- شرط حضور در مهمانی خدا: هر انسانی اگر به مهمانی شخص بزرگی می‌رود، کارها و مقدماتی را انجام می‌دهد تا در مهمانی بهترین و نیکوترین حضور را داشته باشد و به بهترین شکل از آن حضور بهره‌مند شود. پیامبر(ص) شرایط حضور در ضیافت الهی را این‌گونه بیان می‌کند: «با نیت‌های راست و دل‌های پاک، از پروردگارتان بخواهید تا برای روزه‌داری آن و تلاوت کتاب خویش، توفیقتان دهد؛ چرا که بدبخت، کسی است که در این ماه بزرگ، از آمرزش الهی محروم بماند.»
2- معنابخشی به کارها با یاد قیامت: اصولا انسان اگر شناخت و معرفت درستی از هستی نداشته باشد، نمی‌تواند نیت صادقی داشته باشد؛ چرا که شناخت و معرفت نسبت به هستی به ویژه قیامت و آخرت است که فلسفه زندگی دنیایی را دگرگون می‌کند و همه اندیشه‌ها و باورها و نگرش‌ها و رفتارهای ما را متحول می‌سازد. آخرت‌شناسی و آخرت‌گرایی، انسان را برای اهداف بلند آماده کرده و کارها را به شکلی دیگر تنظیم می‌کند. هر کاری که انسان انجام می‌دهد بی‌پذیرش قیامت و آخرت، تنها در دایره محدود دنیوی معنا می‌یابد و ارزش و اعتبار آن تنها در کسب لذات زودگذر مادی و دنیوی خلاصه می‌شود؛ اما اگر فلسفه زندگی ما با شناخت کامل از هستی از جمله قیامت و آخرت و زندگی اخروی همراه شود، هر عملی معنای دیگر پیدا می‌کند و انسان کار را برای آن انجام می‌دهد که آثار آن در آخرت و سازه‌های اخروی نمودار می‌شود. اعمال خیر در چارچوب فلسفه زندگی اخروی انجام می‌شود و سبک زندگی به طور کامل تغییر می‌یابد.
پس وقتی هر کاری را می‌کند تنها لذات دنیوی را مد نظر قرار نمی‌دهد بلکه خواهان رضایت الهی و تاثیر آن در زندگی پس از دنیاست. از این رو پیامبر(ص) به نقش آخرت‌گرایی در تحول معنادار فلسفه و سبک زندگی و رفتار انسانی توجه می‌دهد و می‌فرماید: «با گرسنگی و تشنگی خود در این ماه، گرسنگی و تشنگی روز قیامت را یاد کنید؛ به نیازمندان و بینوایانتان صدقه بدهید؛ به بزرگان خود احترام و بر کوچک‌هایتان ترحم و به بستگانتان نیکی کنید؛ زبانتان را نگه دارید؛ چشم‌هایتان را از آنچه نگاه به آن حلال نیست، بپوشانید؛ گوش‌هایتان را از آنچه شنیدنش حلال نیست، فرو بندید؛ به یتیمان مردم، محبت کنید تا بر یتیمان شما محبت ورزند.»
در این بخش، پیامبر(ص) براموری به ویژه صدقه به فقیران، رعایت اخلاق اجتماعی، تقوا و مهار زبان، چشم و گوش و نیز اکرام یتیمان تاکید می‌کند.
3- تصفیه باطن با توبه و دعا: پیامبر(ص) از مردمان می‌خواهد تا نسبت به کارهای خطا توبه کنند و در مسیر راست فطرت و عقل و وحی قرار گیرند و برای جلب عنایت و رحمت خاص خداوندی دست‌های نیایش خود را به آسمان بردارند؛ چرا که انجام دستورهای خداوندی نیازمند بازگشت به مسیر فطرت و رفتاری مبتنی بر تقوای عقلانی است. لذا لازم است که انسان برای بهره‌مندی از الطاف الهی، نخست خانه دل خود را از هرگونه رذایل و پلیدی پاک کند و با پاک کردن خانه دل، اجازه دهد که انوار الهی وارد شود. اگر دلی از خیالات موهوم و باطل و کینه و حسادت، بغض و عدوات تصفیه نشده باشد، نمی‌تواند کارهای خیر انجام دهد؛ باید خود را باصفا کرد تا کارهای نیک با نیت خیر انجام گیرد. خانه آلوده به گناه همانند نهر و رودی آلوده است که هر آب پاکی را نیز آلوده می‌کند و دست‌کم به تیرگی می‌کشاند و اعمال خیر را به نیت ریا و منت و مانند آن آلوده می‌کند. از این‌رو مسئله توبه و دعا و استغفار به عنوان راهکارهایی برای بسترسازی فضای مناسب در دستور کار قرار می‌گیرد و پیامبر(ص) می‌فرماید: «از گناهانتان به پیشگاه خداوند توبه کنید؛ در هنگام نمازها، دستانتان را بر آستان او به دعا بلند کنید، که آن هنگام (وقت نماز)، برترین ساعت‌هاست و خداوند با نظر رحمت به بندگانش می‌نگرد و هرگاه با او مناجات کنند، پاسخشان می‌دهد و چون او را صدا بزنند، جوابشان می‌گوید و چون او را بخوانند، اجابتشان می‌کند. ای مردم! جان‌های شما در گرو کارهای شماست، پس با آمرزش خواهی خود، آنها را آزاد سازید؛ و پشت‌های شما از بار گناهانتان سنگین است، پس با طول دادن سجده‌های خود، آنها را سبک کنید و بدانید که خداوند- که یادش والاست- به عزت خود، سوگند خورده است که نمازگزاران و سجده کنندگان را عذاب نمی‌کند و در روزی که مردم در پیشگاه پروردگار جهانیان ]برای حساب[ می‌ایستند، آنان را با آتش، هراسان نمی‌سازد.
پاداش افطاری دادن
پیامبر(ص) پس از آنکه وظایف و تکالیف روزه‌دار را از نظر فکری و رفتاری در حوزه‌های عبادیات و اعمال صالح و همچنین اخلاق فردی و اجتماعی بیان می‌کند، راه‌های رهایی از کیفرهای اخروی الهی را با انجام برخی از اعمال خیر در همین دنیا توضیح می‌دهد ای مردم! هر که از شما در این ماه، روزه‌داری را افطار دهد، پاداش او برای آن، نزد خدا، آزاد کردن یک برده و آمرزش گناهان گذشته اوست. پس گفتند: ای پیامبر خدا! همه ما توانایی این کار را نداریم! پیامبر فرمود: «خود را از آتش نگه دارید، هر چند با یک دانه خرما باشد؛ خود را از آتش نگه دارید، هر چند با یک جرعه آب.»
آثار و برکات روزه‌داری
پیامبر(ص) در بخشی دیگر از خطبه شعبانیه که برای استقبال از ماه رمضان و بیان اهمیت و ارزش روزه‌داری و ذکر قوانین آن بوده، آثار و برکات روزه‌داری را بیان می‌کند.
1- آثار خوش خویی در ماه رمضان: پیامبر(ص) مهم‌ترین اثر ماه رمضان را در خوش‌خویی روزه‌دار می‌داند و از همین رو در نخستین سخن خود درباره آثار و برکات ماه رمضان و اعمال آن به نقش ماه رمضان در نیکوکردن خلق و خو اشاره کرده و آن را مورد توجه قرار می‌دهد؛ چرا که آنچه از عبادات مراد است و به عنوان فلسفه بندگی مطرح می‌باشد. دست‌یابی به حسن خلق است. پیامبر(ص) در بیان فلسفه بعثت خویش به اتمام مکارم اخلاقی اشاره کرده و مهم‌ترین عامل ورود انسان را به بهشت داشتن حسن خلق دانسته و گفته که بدخو به بهشت نمی‌رود. ایشان در اینجا نیز می‌فرماید: ای مردم! هر کس اخلاقش را در این ماه، نیکو سازد، برای او وسیله عبور از صراط خواهد بود، در آن روز که گام‌ها بر صراط می‌لغزد.
2- آسان‌گیری درباره زیردستان و مدیریت خشم: از جمله نمودهای حسن خلق که تأثیر مهمی در زندگی فردی و اجتماعی دارد، آسان‌گیری نسبت به زیردستان و کارگزاران است. اگر خداوند اجازه داده تا بر دیگری نوعی سلطه داشته باشید و شما را بردیگری فضیلت بخشیده نمی‌بایست از آن سوء استفاده کرد و بر مردم سخت گرفت. ماه رمضان می‌بایست به شخص بیاموزد که نسبت به دیگران نرم و آسان‌گیر باشد و سخت‌گیری نکند. رحمت آورد تا خداوند بر او رحم آورد. همچنین انسان باید به گونه‌ای رفتار کند که شری به دیگری نرساند و مردم از شر او در امان باشند. پیامبر(ص) به نقش این حسن خلق اشاره می‌کند و می‌فرماید: هر کس در این ماه بر بردگان (زیردستان) خود آسان بگیرد، خداوند حساب او را سبک خواهد گرفت؛ و هر کس در این ماه، شر خود را از دیگران باز دارد، خداوند در روز دیدارش، غضب خویش را از او باز خواهد داشت.
3. یتیم نوازی: یکی از آسیب‌پذیرترین اقشار اجتماعی یتیمان هستند. لذا توجه ویژه به آنان به عنوان یک عمل بسیار مهم اخلاقی بارها در قرآن تأکید شده و پیامبر(ص) اطعام و اکرام آنان در این ماه را بسیار ارزشمند دانسته و به آثار آن اشاره می‌کند و می‌فرماید: «هر که در این ماه، یتیمی را گرامی بدارد، در روز دیدار، خداوند، گرامی‌اش خواهد داشت.»
4. صله‌رحم: این نیز یکی از مسائل مهم اخلاق اجتماعی است که در اسلام مورد تأکید بوده و صله‌رحم را به عنوان عامل برکت و افزایش عمر دانسته‌اند. در اینجا پیامبر(ص) از آثار روزه‌داری را مراعات حال خویشان و تقویت پیوند خویشاوندی دانسته و با اشاره به آثار آن بر آن است تا این اخلاق اجتماعی در ماه رمضان تقویت شود. ایشان می‌فرماید: «هر که در این ماه به خویشاوند خود نیکی کند، در روز دیدار، خداوند با رحمتش به او نیکی خواهد کرد؛ و هر کس در آن از خویشان خود ببرد، خداوند در روز دیدار، رحمتش را از او قطع خواهد نمود.
5. اعمال عبادی بویژه نماز: از نظر آموزه‌های اسلامی نماز مرز میان کفر و ایمان است و مهم‌ترین عمل عبادی در ارتباط میان بنده و خدا، همین نماز است که بارها در آیات قرآن مورد تأکید است. روزه‌دار می‌بایست به نماز بیش از پیش در این ماه اهتمام ورزد. از این رو نماز مستحبی در این ماه بسیار ارزشمند دانسته شده است؛ زیرا ابلیس و شیاطین از نماز و سجده، بسیار عصبانی می‌شوند و چون خود اهل سجده نیستند اهل سجده را دشمن می‌دارند و از این عصبانیت به خود می‌پیچند. پیامبر(ص) با اشاره به آثار نماز در این ماه، روزه‌داران را به انجام آن تشویق و ترغیب می‌کند و می‌فرماید: و هر کس در آن، نماز مستحبی بخواند، برای او دوری از آتش، نوشته می‌شود؛ و هر کس واجبی را در آن ادا کند، پاداش کسی را دارد که هفتاد واجب را در ماه‌های دیگر، ادا کرده است.
6. صلوات بر پیامبر(ص): از دیگر اعمال بسیار مستحب در ماه رمضان، صلوات است. خداوند و فرشتگان بر پیامبر(ص) صلوات می‌فرستند و انجام این عمل در این ماه به شخص کمک می‌کند تا تحت ولایت پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) قرار گیرد و از ولایت شیطان بیرون رود. کسی که صلوات می‌فرستد پیمانه وجودش را از برکت وجودی ولایت پر می‌کند و کسی که اهل ولایت باشد، در میزان قیامت پر پیمانه خواهد بود؛ چرا که چیزی سنگین‌تر از ولایت و محبت به آن در دنیا و قیامت نیست. از همین رو برای توسل و جلب محبت و بهره‌مندی از شفاعت آن حضرت(ص) بر صلوات به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارها و وسائل تأکید شده و پیامبر(ص) می‌فرماید:
«هرکس در این ماه بر من زیاد صلوات بفرستد، خداوند در روزی که وزنه اعمال، سبک می‌شود، وزنه اعمال او را سنگین می‌کند.
7. تلات قرآن: ماه رمضان بهار قرآن است و در این ماه است که قرآن نازل شده است. این کتاب الهی با نزول در این ماه زندگی انسان را معنای دیگر بخشیده و انسان را به کرامت الهی و خلافت خداوندی بسیار نزدیک کرده است. پس بهره‌مندی از ماه رمضان برای استفاده از قرآن با تلاوت و تدبر در آن بسیار مهم است. پیامبر(ص) در این باره نیز می‌فرماید: و هرکس در آن، آیه‌ای از قرآن تلاوت کند، پاداش کسی را دارد که در ماه‌های دیگر، ختم قرآن کرده است.
8. نیایش به درگاه خداوند: از دیگر کارهای مهم در این ماه دعا است. در این ماه درهای بهشت باز می‌شود و انسان باید از خدا بخواهد تا هرگز درهای دوزخ را بر او نگشاید. این از فضایل این ماه است که درهای بهشت باز و درهای دوزخ بسته است.
پیامبر(ص) می‌فرماید: «ای مردم! در این ماه، درهای بهشت، بازند. پس، از پروردگارتان بخواهید که آنها را بر شما نبندد؛ و درهای دوزخ، بسته‌اند، پس، از پروردگارتان بخواهید که آنها را بر شما نگشاید.
9. دعا و اسارت شیاطین: یکی دیگر از جنبه‌های دعا می‌بایست مربوط به مسئله شیاطین باشد؛ چنانکه گفته شد از فضایل ماه رمضان محدودیت‌هایی است که نسبت به شیاطین روا داشته شده تا انسان‌ها بتوانند در کمال آرامش به خودسازی و تزکیه نفس بپردازند و به دور از وسوسه‌های شیطانی با هواهای نفسانی خود مبارزه کنند. از آن‌جایی که ماه رمضان ماه دعا و تضرع است، یکی از مهم‌ترین دعاها باید این باشد که پس از ماه رمضان شیاطین بر او مسلط نشوند و خداوند همچنان با تقوایی که شخص به دست آورده شیاطین را در بند نگه دارد و اجازه تسلط به آنان ندهد. از این رو پیامبر(ص) به این مسئله توجه داده و می‌فرماید: «و شیطان‌ها دربندند. پس، از پروردگارتان بخواهید که آنها را بر شما مسلط نسازد.»
بهترین اعمال در ماه رمضان
در روایت آمده که در اینجا امیرمؤمنان علی(ع) از جا برمی‌خیزد از پیامبر(ص) می‌پرسد: ای پیامبر خدا! برترین کارها در این ماه چیست؟ حضرت فرمود:«ای ابوالحسن! برترین کارها در این ماه، ورع و پرهیز از حرامهای الهی است.»
این‌که پیامبر(ص) ورع را به عنوان بهترین کار در ماه رمضان مطرح می‌کند، از آن روست که ورع به معنای ترک حرامهای الهی، زمینه‌ساز تقوایی است که هدف از روزه‌داری دانسته شده است. پس در حقیقت انسان با ترک حرامهای کلامی و رفتاری و دیداری و شنیداری و فکری و روحی این فرصت را می‌یابد تا خود را به دایره متقین و اهل تقوا برساند و فرصت مبارزه رو در رو با شیاطین را به دست آورد؛ زیرا از دشمن درون رهایی یافته شده است.
قرآن صامت و قرآن ناطق؛ معنای ولایت
ماه رمضان ماه انزال دفعی قرآن بر قلب پیامبر(ص) و بهار قرآن است. قرآن صامت که در این ماه آغاز می‌شود با شهادت قرآن ناطق نیز همراه است. از این رو پیامبر(ص) وقتی به امیرمؤمنان(ع) می‌نگرد می‌گرید؛ چرا که دین اسلام که به ولایت ایشان کامل و تمام شده است، در همین ماه گرفتار نفاقی می‌شود که جریان اصلی اسلام را از مدار خود خارج می‌کند.
در ادامه روایت آمده است: پیامبر گریست. علی(ع) می‌گوید: گفتم؛ ای پیامبر خدا! سبب گریه شما چیست؟ فرمود:«ای علی! بر این می‌گریم که حرمت تو را در این ماه می‌شکنند. گویا می‌بینم تو در حال نماز برای پروردگار خویشی، که نگون‌بخت‌ترین اولین و آخرین، همو که برادر پی‌کننده ناقه قوم ثمود است، برمی‌خیزد و بر فرق سرت ضربتی می‌زند و محاسنت، از خون سرت، رنگین می‌شود.»
گفتم: ای پیامبر خدا! آیا در آن حالت، دینم سالم است؟ فرمود:«دینت، سالم است». سپس فرمود: «ای علی! هر کس تو را بکشد، مرا کشته است و هر کس تو را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته است و هر کس تو را ناسزا گوید، مرا ناسزا گفته است؛ چرا که تو از من هستی، همچون جان من. روح تو، از روح من است و سرشت تو، از سرشت من. خدای متعال، من و تو را آفرید و من و تو را برگزید و مرا برای پیامبری و تو را برای امامت، انتخاب کرد. هر کس امامت تو را انکار کند، نبوت مرا انکار کرده است. ای علی! تو وصی من، پدر فرزندان من، همسر دختر من و جانشین من بر امتم هستی، در حال حیاتم و پس از مرگم فرمان تو، فرمان من است و نهی تو، نهی من است. سوگند به خدایی که مرا به نبوت برانگیخت و مرا بهترین آفریدگان قرار داد، تو حجت پروردگار بر خلق اویی و امین او بر رازش و جانشین او بر بندگانش هستی»
(منابع: بحارالانوار ج 96 ص 157؛ عیون اخبار الرضا ج 1، ص 295 و وسایل الشیعه کتاب الصوم)