پرسش:
از ظاهر بعضی آیات قرآن کریم نسبت دادن مکرو و حیله به خداوند متعال فهمیده می‌شود، آیا مکر و حیله خداوند همان مکر و حیله‌ای است که در میان جوامع انسانی رواج دارد؟
پاسخ:
مکر در لغت به معانی گوناگونی استعمال شده است، و در اصل به معنی تدبیر، حیله و چاره آمده است، اعم از اینکه خیر باشد یا شر، خوب و نیکو باشد یا زشت و قبیح. اما کید، حیله، خدعه و غدر بر معانی آن غلبه یافته است. واژه مکر با 13 اشتقاق آن در 22 آیه و جمعاً 43 مرتبه در قرآن کریم استعمال شده است در قرآن کریم گاهی «ماکر» با «خیر» ذکر شده است: «والله خیرالماکرین» (آل‌عمران- 54) و گاهی با سیئ آمده است: «ولا یحیق المکر السیئ الا باهله» (فاطر-43)
سنت مکر خداوند متعال عبارت است از یک نوع عقوبت و انتقام و قهر که در مقابل عمل زشت بنده‌اش جاری می‌نماید و بر بنده مخفی باشد. بنابر سنت الهی، هر انسانی که برای زیان رساندن به دیگران نقشه‌های شیطانی تدارک ببیند باید اطمینان داشته باشد که نتیجه عملش روزی دامنگیر او خواهد شد. همان‌گونه که در سوره فاطر آیه 43 می‌فرماید: تدبیرکننده سوء به جز تدبیرکننده‌اش را دربر نمی‌گیرد.
بنابراین کاربرد معنای مکر درمورد خداوند با کاربرد آن درمورد انسان کاملاً متفاوت است. مکر در انسان‌ها نوعاً از موضع ضعف و ناتوانی صورت می‌گیرد که آنان با ترفندها و روش‌های غیرعقلانی، الهی و انسانی قصد رسیدن به اهداف خود را دارند. ولی در ذات پاک خداوند سبحان، ضعف و عجز و قصوری راه ندارد، تا نعوذ بالله خداوند برای رسیدن به اهداف خود به این روش‌ها متوسل شود. بنابراین معنای مکر و کلمات مشابه آن، «کید، استهزاء، اضلال و...» همان برنامه‌ها و سنت‌های الهی در آفرینش است، که عاملان با آن مواجه خواهند شد. ولی از آن جهت که جریان این امور مخفی، پیچیده و دور از انظار است، کلمه مکر درباره آن به کار رفته است.
امام رضا(ع) می‌فرماید که معنای مکر الهی به معنای مجازات الهی است. (تفسیر صافی، ج2، ص222) همچنین از امام رضا(ع) درمورد انتساب خدعه، استهزاء و مکر به خداوند که در قرآن آمده است سؤال شد: حضرت فرمودند: «خدای عز و جل نه استهزاء می‌کند و نه مکر، بلکه جزای استهزا، و مکر و خدعه را می‌دهد» (توحید صدوق، ص163) پس مکر الهی مختص کسانی است که با خدا مکر و حیله می‌کنند و جزایی متناسب با عمل آنها از خدا می‌بینند. این مکر درجاتی متناسب با نوع مکر انسان‌ها دارد که هیچ کس نباید خود را از آن در امان ببیند.
علامه طباطبایی در المیزان ذیل آیه 26 و 27 سوره بقره می‌نویسد: در قرآن مجید، اضلال (گمراه کردن) خدعه و مکر، کمک‌رسانی به بندگان برای عصیانگری و طغیان، مسلط ساختن شیطان بر انسان و نظائر آن به نحوی به خداوند متعال نسبت داده شده است که با ساحت قدسی او و منزه بودنش از آلودگی به نقص و زشتی و مکر سازگار باشد.
بنابراین مکری که به خدا نسبت داده می‌شود، همان کیفر و مجازات الهی است که بر اثر گناه و معصیت بنده محقق می‌شود و یا حداقل امکان تحققش وجود دارد، اما این که چرا به مجازات و کیفر الهی «مکر» می‌گویند، از این‌رو است که شخص معصیت کار متوجه نمی شود از چه ناحیه‌ای یا چگونه بلا بر او نازل شده است. در تفسیر مجمع‌البیان، ج4، ص315 ذیل آیه99 سوره اعراف در این‌باره آمده است: به عذاب الهی مکر اطلاق شده است، از آن‌رو که اهل عذاب از جایی یا به‌گونه‌ای که علم و آگاهی ندارند، به آن دچار می‌گردند، همچنان که مکری که از ناحیه مکرکننده به مردم می‌رسد، از جایی است یا به‌گونه‌ای است که آنان بدان آگاهی ندارند.» نکته قابل ذکر دیگر آن است که گاهی عذاب الهی به صورت نعمت‌هایی چون سلامتی و تندرستی، طول عمر و فزونی ثروت و نعمت‌ها برای برخی از انسان‌ها ظاهر می‌گردد به‌طوری که چنین انسان‌هایی حتی گمان می‌کنند موردنظر و عنایت خاص خداوند قرار گرفته‌اند، حال آنکه در واقع مبتلا به سنت مکر الهی شده‌اند. در چنین حالی است که مکرشدگان به غفلت و خوشگذرانی می‌پردازند تا عمرشان به‌سر آید، یا ناگهان به بلایی آشکار گرفتار گردند، از این‌رو است که برخی مکر الهی را به استدراج (یعنی گام‌به‌گام و پله‌ به پله در ورطه هلاکت افکندن) معنا و ترجمه کرده‌اند. (همان، ج4، ص315) خداوند در آیه 182 سوره اعراف می‌فرماید: و آنها که آیات ما را تکذیب کردند، به تدریج از جایی که نمی‌دانند گرفتار مجازاتشان خواهیم کرد.