به مناسبت دومین سالگرد ارتحال آیت‌الله عزیزالله خوشوقت
«حکیم تقوا»
حجه الاسلام علی جعفری
«آیت الله عزیز الله خوشوقت» یک «عالم اخلاقی» است. در عرف متدینین، «عالم اخلاقی» به فقیهی گفته می‌شود که نسبت به فقهاء و علماء دیگر از درجات بالاتر تهذیب و تقوا برخوردار بوده و عملکرد، رفتار و گفتار او در ارتباط با دیگران واجد بهره‌های معنوی و تربیتی بیشتری باشد. عالم اخلاقی در عرف متدینین، معادل «عالم ربانی» در عرف اهل علم است. «عالم ربانی» یا «عالم اخلاقی» علاوه بر اینکه در مقام فهم منطق دین و ملاکات شرعی به مرحله استقلال نظر علمی(اجتهاد) در شناخت اسلام رسیده است، همچنین؛ در مقام تنظیم جریان زندگی فردی و جمعی خود، عامل به دانسته‌های دینی است. «عالم ربانی» فقیهی است که علم را در درجه اول برای إعمال در زندگی خود و در درجه دوم برای إعلام به دیگران می‌آموزد و می‌اندوزد. «تقوا» و پارسایی مهمترین شاخصی است که یک عالم ربانی را از علماء دیگر متمایز می‌کند. براین اساس «آیت الله خوشوقت» یک عالم ربانی تمام عیار است.
«آیت الله عزیز الله خوشوقت» به جهت تمرکز عمده‌ای که در بهسازی سویه ربانی شخصیت علاقه مندان به مسیر تقوا و معنویت و خصوصا دلهای مشتاق طلاب نوجوان و روحانیون جوان داشت، حتی در میان علمای اخلاقی معاصر نیز یک عالم ربانی شاخص است. در نیم قرن اخیر، قریب به اتفاق فقهای ربانی، آموزه‌های ناظر به تربیت معنوی و تقوایی را در حاشیه و تکمله آموزش علوم اسلامی و تربیت علمی دنبال کرده‌اند. این در حالی است که در مشی و محضر تربیتی «آیت الله خوشوقت» تحصیل آموزه‌های تقوایی و عملی همواره بیش از تحصیل آموزه‌های علمی در کانون توجه قرار دارد و عکس آنچه مرسوم است، وجه معنوی - تقوایی هرگز به عنوان حاشیه وجه علمی – آموزشی طالب علم تلقی نمی‌شود.
« آیت‌الله خوشوقت» تقوا و پرهیزکاری را محور سبک زندگی انسانی و خصوصا طلبگی قلمداد می‌کرد و علم آموزی و دانش اندوزی را در مرتبه بعدی در نظر می‌گرفت. او تلاش داشت که «تقوا و پارسایی» را که به تدریج به شاخصه دوم شخصیت دانشجو و هویت طلبه تبدیل شده است را به جایگاه اولی اش باز گرداند. در اندیشه تربیتی او طلبه پیش از اینکه در مقام طلب علم دین باشد در مقام طلب عمل به دین است و باید بیش از اینکه بدنبال کسب علم باشد، برای تمرین تقوا و تثبیت آن همت بورزد. در این چارچوب، تکاپوهای علمی و جدیت در درس و بحث اگرچه بسیار لازم و ضروری است اما همواره فرع بر تکاپوی عملی در تمرین تقوا و پارسایی است. «تقدم رتبی پارسایی به دانایی »در تلقی «آیت الله خوشوقت» از سبک زندگی اصیل اسلامی و خصوصا طلبگی از یک طرف و نگاه آسیب شناسانه اش به وضع کنونی که در آن دانایی مقدم بر پارسایی انگاشته می‌شود از طرف دیگر، او را بر آن داشت که عمده توان علمی و تربیتی خود را صرف توجه دادن عموم متدینین و بویژه طلاب و دانشجویان به تقوا کند. این عالم ربانی به لحاظ اینکه نقطه کانونی تلاشهای تبلیغی، آموزشی و حوزوی خود را به تقویت نظری و عملی «گفتمان تقوا و پرهیزکاری» در بین عوام و خواص اختصاص داد، حتی در میان علمای ربانی نیم قرن اخیر تشیع نیز یک عالم ربانی بی‌نظیر است.
«آیت الله خوشوقت» یک عالم اخلاقی برآمده از جریان اصیل معنویت و عرفان ناب شیعی است. او برجسته‌ترین شاگرد «مکتب اخلاقی -عرفانی علامه طباطبایی» و از برجستگان «مکتب سیاسی-عرفانی امام خمینی» است. تکاپوهای تربیتی و استنتاجات اخلاقی او از محکم‌ترین و استانداردترین آموزه‌های عرفان شیعی نشأت گرفته است. به جرأت می‌توان گفت که در میان فقهای معاصری که محور دغدغه‌های تبلیغی و کانون برنامه‌های تربیتی شان تقویت «ابعاد تقوایی و معنوی» همگان بوده است، به ندرت بتوان به بزرگانی برخورد که به کفایت و موفقیت «آیت الله خوشوقت» همه مراحل سیر و سلوک را تحت نظر بهترین استادان از صفر تا صد گذرانده باشد.
«آیت الله خوشوقت» از «در دسترس ترین» عالمان تراز اول اخلاقی دوران معاصر است. در میان عالمان اخلاقی او از نوادری است که وقت و محضر آموزشی و مشاوره‌ای خود را به صورتی حداکثری در «مسجد» می‌گذراند. «بیت» - به همان معنای مرسومی که به «بیرونی علما» (در برابر اندرونی شان) اطلاق می‌شود- در سبک زندگی و ارتباطی «آیت الله خوشوقت» دیده نمی‌شود. حضور روزانه (حداقل 6ساعته) در مسجد کوچکی در پایتخت در طول بیش از نیم قرن -که بدون مناسبات ارتباطی و گزینشی خاص، ایشان را در معرض همگان قرار می‌داد- نمونه جالب و شاید بی‌نظیری از تبدیل مسجد به بیت، بیرونی یک عالم ربانی، است. «مسجد داری» مستمر، مستوفا و طولانی ایشان در «مسجد امام حسن مجتبی(ع)» خصوصا از اواخر دهه هفتاد بدین سو -که دوره شهرت و معروفیت ایشان است – موجب شده که به دهها هزار پرسش مذهبی، دغدغه معنوی و مسایل شرعی افراد و جمعیتهای مختلف پاسخ داده شود. مجموعه این «پرسش و پاسخها» -که به فضل الهی هزاران مورد آن ضبط صوتی و بعضا تصویری شده است -اینک به مثابه میراث گرانسنگ و نابی از آموزه‌های تربیتی اسلامی در دسترس است. کتاب فاخر«صراط مستقیم» -که به همت دفتر تنظیم و نشر اثار آیت‌الله خوشوقت در آستانه دومین سالگرد ارتحال معظم له در دست انتشار است- در بخش پایانی هر فصل گلچینی از پرسش و پاسخهای مرتبط با موضوع فصل را ارائه کرده است.
تربیت نسلهای مختلف سنی
بیش از نیم قرن دسترسی آزاد به محضر «آیت الله خوشوقت» همچنین، موجب شده که نسلهای مختلفی از نفوس مستعد و دلهای مشتاق در حلقه تربیتی ایشان حاضر شده و به لیست آموزش دیدگان و تربیت شدگان وارد شوند؛ به نحوی که خروجی‌های دستگاه تربیتی ایشان حداقل 5 نسل سنی از دهه 30 تا دهه 80 را شامل می‌شود. این پدیده بسیار جالب و ممتازی است که مجموعه بهره مندان جدی محضر یک عالم اخلاقی، طیفی را از هفتاد سالگانی که از دهه 30 شاگردی کرده‌اند تا 20 سالگانی که از اواخر دهه هشتاد شاگرد شده‌اند (پنج نسل سنی متفاوت ) در خود داشته باشد. برخورداری از طیف متنوعی از شاگردان نوجوان، جوان، میان سال و پیر سال از مدرسه، دانشگاه، اداره، بازار، سپاه و خصوصا حوزه علمیه، محصول نحوه تعریف و تنظیم مناسبات ارتباطی ایشان بر بستر «ارتباطات مسجدی» است. همچنین زبان به روز، روان و ساده و ادبیات مبتنی بر اختصار و شفافیت که تلاش دارد آموزه‌های اخلاقی و معنوی اسلام را در راحت‌ترین بسته بندی کلامی ارائه کند، بیش از هر عاملی از قرار داشتن ایشان در کانون روابط مسجدی متأثر بوده است. زبان ساده اما جدی و دقیق او در دعوت به تقوا در مقایسه با اغلب زبانهای اخلاقی فخیم و فاخر اما پیچیده و طولانی، خود یکی از مولفه‌های تمایز سبک تربیت اخلاقی ایشان را از سایرین توضیح می‌دهد.
به روزترین نماینده عرفان ناب شیعی
«آیت الله خوشوقت» متاخرترین بازمانده عرفای تراز شیعه و «به روزترین» نماینده عرفان ناب شیعی در سده معاصر نیز است. شاید هیچکدام از بزرگان عرفان شیعی به اندازه ایشان در جریان تحولات اجتماعی- فرهنگی جامعه ایران، خصوصا تغییراتی که طی دو دهه گذشته متاثر از برنامه‌های توسعه و نیز گسترش امکانات ارتباطی در روستاها، شهرها و بالاخص کلان شهرها رخ داد قرار نگرفته باشد. در این وضعیت تغییر یافته، او تلاش داشت که متناسب با اقتضائات نو به نو زندگی، برای نسلهای جدیدی از نوجوانان و جوانان علاقه مند به دین و گرایشهای معنوی اسلام، عصاره آموزه‌های معنوی و میراث عرفان اسلامی را با بهترین صورت بیان کند. می‌توان گفت که تعلیمات «آیت الله خوشوقت» از «طریق بندگی و سلوک الی الله»، پخته‌ترین و واقع گرایانه‌ترین صورت‌بندی از مجموعه معارف معنوی شیعی برای عمل در دوره‌های جدید حیات فردی و اجتماعی ،خصوصا در جامعه ایرانی است. ارتباط گیری تیپ‌های مختلفی از جوانان دانشجو و دانشگاهیان نخبه با «آیت‌الله خوشوقت» و تغییراتی که بر اثر رعایت تدریجی تقوا و پرهیزکاری در زندگی ایشان متأثر از این ارتباط بوجود می‌آمد گواه آشکاری از روزآمدی و فراگیری « سبک اخلاق عملی»ایشان دارد. «آیت الله خوشوقت» علی‌رغم تاکیدات فوق العاده‌ای که بر جایگاه بنیادی «پرهیزکاری و معنویت گرایی» در زندگی طلاب و روحانیون داشت، تلاش بسیاری کرد تا نشان دهد گرایشهای معنوی ناب و تقوامدارانه، یک مؤلفه و آموزه صنفی مربوط به قشر طلبه و روحانی نیست. از نظر او این تلقی که زندگی متقیانه هم شبیه تحصیل علوم دینی عمدتا شأنی از شئون روحانیت است درست نیست. همه اقشار اجتماعی می‌توانند و باید که درخصوص نسبتشان با تقوا و پرهیزکاری جدیت به خرج داده و برای تحصیل معنویت در سایه تقوا برنامه داشته باشند.
«آیت الله خوشوقت» علی رغم بسیاری از اخلاقیون پرطمطراق که ترویج معنویت اسلامی در زمینه‌های نظری و عملی دور و حتی غریبه از تقوامداری را تصمیمی زیرکانه، به روز و کارآمد و راهی میان بر برای جذب نسلهای جدید به آموزه‌های اسلامی می‌دانند، این رویکرد را یک صورت‌بندی نا معتبر، کم رمق، آسیب زا و حتی دور از واقع گرایی و کار آمدی ارزیابی می‌کند. برنامه اخلاقی «آیت الله خوشوقت» در باز گرداندن تقوا به هسته اصلی «گفتمان معنویت گرایی اسلامی» علاوه بر اینکه پشتوانه محکمی در میراث عرفان ناب شیعی دارد، همچنین به‌صورت دقیقی از ناحیه واقع‌گرایی و روز آمدی تجربه تربیتی او پشتیبانی می‌شود. صورت‌بندی جامع او از «تقوا»، به مثابه ستون مرکزی گفتمان عرفان اسلامی، تلاش دارد تا واقع گرایی حداکثری نهفته در این آموزه بنیادی را برای سر و سامان دادن عملی و عینی به زندگی مادی، معنوی و اخلاقی دوران جدید نشان دهد. مشی اخلاقی-تربیتی پرتوفیق ایشان چالشهای جدی و بزرگی را نه تنها در اصالت، بلکه در به روز بودن «اخلاق گرایی تقوا گریز»بوجود می‌آورد و کارآمدی آن را اتفاقا در شرایط جدید زیر سوال می‌برد.
مشی اخلاقی برآمده از قرآن وعترت
آیت الله خوشوقت «اخلاق گرایی تقوا گریز» را چه در قالبهای به ظاهر اسلامی و چه در شکل «عرفانهای نوظهور غیراسلامی» کاذب و انحرافی می‌داند. «معنویت گرایی تقوا گریز» چه با صورت‌بندی اسلامی و چه با صورت‌بندی سکولار هر دو ریشه در نوعی «اومانیزم معنوی» دارند که نهایتامنویات و تمایلات انسانی را به محور تحرکات و تلاطم‌های ماورایی تبدیل می‌کنند. عرفان ناب اسلامی دقیقا از همین نقطه کانونی حساب خود را از همه صورتهای معنویت گرایی جدا می‌کند، چه اینکه؛ نقطه ثقل همه تکاپوهای معنوی و فعل و انفعالات روحانی آن، چیزی است که «معبود» حقیقی برای بشر تدارک دیده و تعیین کرده است. بنابراین صرف اینکه یک کنش انسانی از صورتی معنوی، اخلاقی و حتی ماورایی برخوردار باشد، ملاک اصالت و اعتبار آن نخواهد بود، بلکه؛ این مبدأ الهی و شرعی کنش است که اصالت آن را تضمین می‌کند. عرفان ناب اسلامی فقط در شرایطی، معنویت «جریانهای معنویت گرا» و اخلاقی بودن «رویکردهای موسوم به اخلاق گرا» را به رسمیت می‌شناسد که از ریشه‌های مستحکمی در آموزه‌های وحیانی قرآن و عترت برخوردار باشند. شاخص اصلی مشی اخلاقی «آیت الله خوشوقت» این است که همه ارکان و مبادی آن از صفر تا صد برآمده از قرآن و عترت است. از نحوه تبیین ایشان در خصوص «مسیر و برنامه رسیدن به خداوند»- که محتوای اصلی کتاب در دست انتشار صراط مستقیم است- مشهود است که در این مقام حتی کلمه، گزاره، مفهوم، نکته یا تکمله‌ای را از خود اضافه نکرده، همه مقدمات و مؤخرات بیان را از متن قرآن و روایات تمهید کرده‌اند. نحوه تبیین کتاب «صراط مستقیم» به نوعی است که خواننده کمترین توقف را در خود بیان یا صاحب آن پیدا می‌کند و در عوض متوجه اهمیت راه بندگی و تسریع برای قرار گرفتن در مسیر آن می‌شود. مشی تربیتی و بیان اخلاقی «آیت الله خوشوقت» و در ادامه آن کتاب «صراط مستقیم» چنان است که تا حد امکان از خودنمایی صاحب بیان در ذهن و جان مخاطب جلوگیری کند.
نفی تقوا گرایی سیاست گریز
«آیت الله خوشوقت» همان‌قدر که «اخلاق گرایی تقوا گریز» را به رسمیت نمی‌شناسد، به همان میزان و چه بسا بیشتر از آن، «تقوا گرایی سیاست گریز» را نیز تخطئه می‌کند. از نظر او «پرهیزکاری اسلامی» شبیه خود دین اسلام، نه یک مفهوم عبادی صرف، بلکه مجموعه‌ای عبادی- سیاسی از هنجارهاست که اجرای تک تک آنها -چه دستورات سیاسی و چه دستورات عبادی- در ارتقاء معنویت عبد و قرابت بیش از پیش او به معبود، واجد موضوعیت است. به عبارت دیگر، مسئولیت شناسی اجتماعی و موضع گیری‌های سیاسی به موقع سالک در دفاع از اسلام و نظامات مربوط به آن، از ارکان و لوازم اصلی معنویت و سلوک اسلامی است. در این چهارچوب شناختی، نه تنها «سیاست ما عین دیانت ما و دیانت ما عین سیاست ماست»، بلکه «سیاست ما عین عرفان ما و عرفان ما عین سیاست ماست». بنابراین، سیر و سلوک گریزان از سیاست نمیتواند سیری در مسیر وصال حضرت حق باشد و طی طریق‌کننده را در سلک عارفان و شاهدان بارگاه قدس احدیت قرار دهد. یک «عارف مسلمان» که آموزه‌ها و سبک زندگی اسلامی، سکوی جهش‌های عرفانی و عروج معنوی اوست، اصولا نمیتواند نسبت به تضعیف یا تقویت اصل مبدا سیر خود و نیروهایی که از آن حمایت می‌کنند بی‌تفاوت باشد. اینگونه است که در مشی «آیت الله خوشوقت» بی‌حرمتی و حتی بی‌تفاوتی در قبال حفظ «نظام اسلامی» یکی از نشانه هائی است که به مدد آن می‌توان عرفان و «عارف کاذب» را از عرفان و «عارف واصل» تمییز داد. در این چارچوب، حمایت سیاسی از نظام اسلامی نه تنها رفتاری واگرا از تقوا و معنویت اسلامی به شمار نمی‌آید، بلکه برعکس، پاسداری از نظام «ولایت فقیه» به مهمترین شاخصه معنویت ناب اسلامی تبدیل می‌شود. معنویت فوق العاده این مرد بزرگ که در عین حال با حضور تمام قدش در پاسداری از «جمهوری اسلامی ایران» و پایداری بر حقانیت مشی «امام خمینی» و «امام خامنه ای» عجین شده بود از فاخرترین اسناد جدایی ناپذیری عرفان و سیاست در چارچوب گفتمان عرفان ناب شیعی است.
«آیت الله خوشوقت» صاحب یک سبک اخلاقی بدیع، جامع و منحصر به فرد در تبیین راه بندگی و کمک به متربی برای قرارگرفتن در مسیر آن است و چنانکه گفته شد تمام مبادی و بن مایه‌های آن در محکمات قرآن و سنت قرار دارد. نسبت این همانی «روش اخلاق عملی» ایشان با آنچه که از «طریق بندگی» مدنظر قرآن و حضرات معصومین علیهم السلام بوده است بقدری بالاست که حقیقتا نمی‌توان از واقعیتی به‌نام «سبک آقای خوشوقت» نام برد. اما چون ایشان به بهترین صورت ممکن و با دقت نظر و اشراف برازنده یک فقیه آل محمد صلوات الله علیهم ما را به حقیقت این مطلب در قرآن و روایات دلالت می‌کنند، مسامحتا و صرفا برای تمایز از تقریرات و تبیین‌های دیگر ،از عبارت «سبک اخلاق عملی آیت‌الله خوشوقت» استفاده می‌کنیم. به جرأت می‌توان گفت که مهمترین شاخص مشی تربیتی و تهذیبی ایشان در نوعی تلقی راهبردی، چندلایه و در برگیرنده از «تقوا»؛ آنجا که تقوا -به معنای انجام واجبات و ترک محرمات از ثانیه اول رسیدن به سن تکلیف تا آخر عمر- بن مایه هر نوع سلوک معنوی و بهسازی اخلاقی محسوب می‌شود. در این تلقی،پروژه اصلاحات معنوی و اخلاقی نه بر پایه مبارزه با تک تک صفات رذیله و تقویت تک تک صفات فاضله انسانی قرار می‌گیرد، بلکه وابستگی تامی به «انجام واجبات شرعی» و «ترک محرمات شرعی» در شخصیت هر فرد پیدا می‌کند. در اینجا با نوعی بهسازی تقوایی از هسته مواجه هستیم که مقدمه هر نوع بهسازی روحی و اخلاقی در لایه‌ها و پوسته‌های دیگر است. از نظرگاه «آیت الله خوشوقت» به پا داشتن ملکه تقوا، ارتقاء تدریجی ایمان به خدا را به دنبال می‌آورد و در اثر افزایش تدریجی ایمان به خدا در هر مرحله، تمایلات انسان به صفات رذیله به‌صورتی خودکار کمرنگ شده و از بین می‌رود و در مقابل گرایش او به صفات فاضله اخلاقی افزایش می‌یابد. بنابراین لازم است که همت معنوی و اخلاقی انسان در درجه اول بر تقویت و تثبیت «تقوا» متمرکز باشد. در نظریه اخلاقی «آیت الله خوشوقت» انواع ریاضتهای روحی، تمرینهای اخلاقی و تکاپوهای معنوی بدون فراهم شدن زیرساخت قبلی تقوا فعالیتهایی بی‌فایده و چه بسا مضر است. تصور کنید یک بالن هوایی آماده پرواز را که خلبان قبل از اینکه طنابهای وصل‌کننده بالن به زمین را از آن جدا کرده باشد، مدام برشدت و حجم آتش بالا برنده اضافه کند. در این شرایط اگرچه ممکن است که در اثر افزایش گازگرم، حرکت رو به آسمان مختصری هم ایجاد شود، اما بدلیل قفل بودگی بالن به زمین، نهایتا همه ذخیره سوختی بالن در حالی از بین رفته است که هیچ پروازی هم اتفاق نیفتاده است. در چارچوب این مثال، تمرینهای اخلاقی و تکاپوهای معنوی بدون زیر ساخت تقوایی همان دمیدن در حجم آتش بدون آزادکردن طنابهاست.
اخلاق گرایی تقوا مدار
«نظریه و روش اخلاق عملی آیت‌الله خوشوقت» که شاید تحت عنوان «اخلاق گرایی تقوا مدار» قابل بیان باشد، عملا مرز مرسوم میان «دانش فقه» و «دانش اخلاق» را از بین می‌برد. در نظرگاه او زندگی مبتنی بر انجام واجبات و ترک محرمات نه تنها همان زندگی اخلاقی است بلکه زندگی اخلاقی بدون آن، امکان پذیر نیست. از دیدگاه ایشان «رساله عملیه» مهمترین و موثرترین کتاب و رساله اخلاقی است؛ کتابی که مراجعه روزانه به آن برای یادگیری واجب و حرام از بزرگ‌ترین فضایل اخلاقی و پیش برنده‌ترین تقویت کننده‌های معنوی است. حجم و قدرت تحولی که در اثر مطالعه رساله عملیه و عمل به احکام آن در انگیزه‌های معنوی و منش اخلاقی انسان ایجاد می‌شود هزاران برابر بیشتر از عمل صرف به توصیه‌های کتب اخلاقی مرسوم است.
این «نظریه اخلاقی»، پشتوانه علمی بیش از نیم قرن تکاپوی تبلیغی و تربیتی یکی از موثرترین و موفق‌ترین علمای اخلاقی معاصر شیعه بوده است. «طریق بندگی» عنوان کتابی است که سعی کرده از مجموعه بیانات بجای مانده از «آیت الله خوشوقت» محورهای اصلی این روش عملی را صورت‌بندی کند. چاپ اول «طریق بندگی» به همت «موسسه فرهنگی هنری محبین صاحب الأمر (عج)»-دفتر تنظیم و نشر آثار آیت‌الله خوشوقت- در حالی منتشر می‌شود که قریب به دوسال از ارتحال آن عالم ربانی می‌گذرد. کتاب براساس 4 سخنرانی مهم معظم له در جلسه درس اخلاق عمومی در مسجد اعظم حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها -که طی آن عصاره دیدگاه اخلاقی و تقوایی خود را تبیین کرده اند- استخراج شده است و البته برای تکمیل و اتقان مباحث از مجموعه بیاناتی که در طی سالیان متمادی در مکانهای مختلف (قم- مشهد- ورامین – تهران و شهرهای دیگر) در همین موضوع ضبط شده، بهره‌برداری شده است.