عوامل فردی کاهش رزق و روزی ( پرسش و پاسخ )
پرسش:
براساس آموزه‌های اسلام چه عواملی در عرصه فردی موجبات فقر و کاهش رزق و روزی را فراهم می‌آورد؟
پاسخ:
در بخش‌های قبلی پاسخ به این سؤال به عواملی همچون: بیکاری، تنبلی، بی‌برنامگی در امر معاش، توکل بر غیرخدا، گناه و نافرمانی، زنا و اخلاق بد (سوءخلق) اشاره کردیم. اینک در بخش پایانی دنباله بحث را پی می‌گیریم.
7-حقوق بگیری (اجیر شدن)
فردی که نیروی کار خود را در اختیار دیگری گذارد و در مقابل آن، مزد و حقوق دریافت کند، نیروی کار و درآمد خود را محدود کرده است. چنین فردی که اجیر یا مستخدم نامیده می شود، گاهی توسط اشخاص حقیقی اجیر می‌شود، و گاهی توسط اشخاص حقوقی مانند شرکت‌ها و سازمان‌ها و نهادهای خصوصی و دولتی، در هر دو صورت، رزق او محدود به حقوق معین او خواهد بود. امام صادق(ع) در این زمینه می‌فرمایند: «من اجر نفسه فقد حظر علی نفسه الرزق» هر کس خود را اجیر کند، از رزق خود جلوگیری کرده است. (وسایل الشیعه، ج 19، ص 103)
در نقطه مقابل، کسی که مالک نیروی کار خود باشد و آن را در بازار آزاد تجارت به کار گیرد، از رزق و درآمد بیشتری برخوردار است، چرا که خداوند بخش اعظم درآمد را در کار تجاری قرار داده است. در همین زمینه امام علی(ع) توصیه فرمودند:
«تجارت کنید که خداوند به شما برکت خواهد داد. من از پیامبر(ص) شنیدم که می‌فرمود: رزق ده جزء است که نه جزء آن در تجارت و یک جزء آن در غیر تجارت است. (همان، ج17، ص 12)
8- اسراف در مصرف و انفاق
میانه‌روی و مشی معتدل در تمامی ابعاد زندگی، از جمله ویژگی‌های مومنان خردمند است. در نقطه مقابل تندروی و کندروی، افراط یا تفریط و اسراف یا بخل ورزیدن از جمله ویژگی‌های نابخردانه به شمار می‌رود.
اسراف و تندروی در هر زمینه‌ای حتی در صفات پسندیده انسانی مورد سرزنش قرار گرفته است. انفاق و بخشش مال نیز از این قاعده مستثنی نیست. قرآن کریم ضمن آنکه مومنان را به انفاق مالشان توصیه می‌کند، آنان را از اینکه خود را در اثر زیاده‌روی در بخشش مال به گرفتاری بیندازند، برحذر داشته است: «در راه خدا انفاق کنید و خود را به دست خود به هلاکت نیفکنید».(بقره- 195)
قرآن کریم در توصیه‌ای دیگر همگان را به اعتدال در انفاق می‌خواند تا در اثر افراط در انفاق، به ملامت شنیدن و حسرت خوردن دچار نشوند: «هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن (ترک انفاق و بخشش منما و بیش از حد نیز) دست خود را مگشای تا مورد سرزنش قرار گیری و از کار فرومانی». (اسراء- 29). چنانچه فردی در اثر افراط و اسراف، مال و ثروت خود را از دست دهد و دچار مشکل شود، چاره‌ای جز اعتدال و میانه‌روی ندارد و ثروت از دست رفته را نمی‌توان با «دعا و نیایش» بازگرداند. امام صادق(ع) می‌فرمایند: «سه گروهند که دعای آنان مستجاب نمی‌شود: کسی که خداوند به او ثروتی روزی کرده است، اما آن را در غیر جای خود انفاق می‌کند. سپس دعا می‌کند: خدایا! رزق مرا برسان. پس به او خطاب شود: آیا به تو روزی ندادم؟!(کافی، ج2، ص 511)
در روایت مشابهی نیز دعای گروهی که در اثر رعایت نکردن میانه‌روی در مصرف، مال خود را تباه کرده و سپس جبران آن را خواهانند، مردود شمرده شده است. (همان، ج 4، ص 56)، همچنان که اسراف و تبذیر نیز موجب زدودن نعمت‌ها دانسته شده است.
9- شرم ناروا
شرم و حیای نابجا در امور اقتصادی یکی از عوامل کاهنده رزق و روزی معرفی شده است. فروشنده‌ای که به دلیل کم‌رویی و یا حرمت نگهداری بیش از حد، از بیان قیمت مطلوب خود خودداری کند یا از قدرت چانه‌زنی و صراحت لهجه برخوردار نباشد و یا نسیه‌فروشی را پیشه خود سازد، رفته رفته از درآمد او کاسته خواهد شد و مخارج او بر درآمدهایش غلبه خواهد کرد. امام علی(ع) می‌فرماید:
«الحیاء یمنع الرزق» حیاء (نابجا) از رزق جلوگیری می‌کند. (غررالحکم)
10-خیانت در امانت
همچنان که امانتداری و حفظ حرمت مال مردم موجب افزایش رزق و روزی است، خیانت در امانت و بی‌حرمتی به مال مردم نیز، موجب فقر و کاهش رزق خواهد بود. براساس فرموده پیامبر گرامی اسلام(ص)؛
«امانتداری موجب بی‌نیازی و خیانت در امانت موجب فقر می‌شود.»
(بحارالانوار، ج 75، ص 114)