جمشید سلامی

در مطلب پیش رو راه‌های تعامل صحیح با یتیم تبیین شده است.
مفهوم‌شناسی اصطلاح یتیم
واژه یتیم از یتم به معنای تنها آمده است. وقتی به کودکی یتیم گفته می‌شود که قبل از بلوغ از پدر جدا افتاده باشد یا پدرش را از دست داده باشد. (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 575؛ اقرب الموارد، ذیل واژه) فراهیدی نیز یتیم را به فقدان پدر معنا کرده است. (العین، فراهیدی، ج2، ص 142)
البته برخی از فرهنگ‌های فارسی یتیم را به بی‌مادر نیز اطلاق کرده یا بی‌پدر و مادر را یتیم‌الطرفین گفته‌اند. (آنندراج؛ ذیل واژه)
اما در اصطلاح مفسران و فقیهان، یتیم تنها به کودک پدرمرده اطلاق می‌شود. مرحوم علامه طباطبایی در المیزان می‌نویسد: «یتیم به کسی گفته می‌شود که پدرش را از دست داده و این واژه برای شخصی که مادرش مرده، بکار نمی‌رود. برخی معتقدند یتیم کسی است که پدرش مرده و در حیوانات به کسی که مادرش را از دست داده اطلاق می‌گردد.» (المیزان، ج1، ص 219)
بر این اساس به کودکی که مادر مرده است یا از پدر جدا افتاده، یا کودکی که بالغ است، یتیم گفته نمی‌شود؛ هرچند برخی چون راغب اصفهانی در مفردات و ابن عاشور از مفسران اهل سنت، کودک جدا افتاده را یتیم می‌داند و ابن عاشور می‌نویسد: «از نظر عرب‌ها، کودکی که تنها مانده و پدرش را که حامی و دفاع‌کننده و نفقه‌دهنده او بوده، از دست داده یتیم است و این مطلب درباره مادر صدق نمی‌کند زیرا با از دست دادن او بی‌سرپرست نمی‌ماند.» (تفسیرالتحریر و التنویر، محمد الطاهر بن عاشور، ج4، ص 219)
از دیدگاه حقوقی و قانونی، یتیم فردی است که فاقد ولی و قیم و سرپرست باشد. (حجتی اشرفی، غلامرضا، مجموعه کامل قوانین و مقررات حقوقی، ص40)
در حقیقت دامنه حقوقی یتیم فراتر از اصطلاح قرآنی و فقهی آن است؛ از همین رو، فاقد ولی و قیم و سرپرست را یتیم دانسته است؛ حال این فقدان می‌تواند به سبب مرگ یا جدایی کودک از آنان اتفاق بیفتد. پس اگر کودک پدرش را از دست داده اما ولی داشته باشد، از نظر حقوقی یتیم نیست، در حالی که از نظر اسلام یتیم است، هر چند که دارای ولی باشد.
اصطلاح و عنوان یتیم تا زمانی بر کودک اطلاق می‌شود که به بلوغ نرسیده باشد، اما پس از بلوغ این عنوان بر او اطلاق نمی‌شود و احکام یتیم نیز بر او بار نمی‌گردد.
از امام کاظم(ع) سوال شد که چه زمانی «یتم» قطع می‌شود؟  حضرت پاسخ دادند: وقتی فرزند به سن بلوغ می‌رسد و اخذ و عطا را تشخیص می‌دهد. (وسائل الشیعه، ج10، ص4)
از حدیث این معنا به دست می‌آید که شرط بلوغ جنسی تنها کفایت نمی‌کند، بلکه بلوغ اقتصادی نیز می‌بایست اثبات شود؛ از این رو در آیات قرآنی تا زمانی کودک به بلوغ اقتصادی نرسیده نمی‌تواند اموال خود را در اختیار بگیرد. هرچند به بلوغ جنسی رسیده باشد بر همین اساس باید کودک برای این مسئولیت‌ها آموزش دیده و پرورش یابد و با آزمون و ابتلائات آمادگی کسب مسئولیت را به دست آورد و پس از احراز توانایی اخذ و عطا یعنی بلوغ اقتصادی مسئولیت اقتصادی را به عهده بگیرد.
خداوند در آیه 4 سوریه نساء می‌فرماید: وابتلوا الیتامی حتی اذا بلغوا النکاح فان آنستم منهم رشدا فادفعوا الیهم ولا تأکلوها اسرافا و بدارا أن یکبروا و من کان غنیا فلیستعفف و من کان فقیرا فلیأکل بالمعروف فاذا دفعتم الیهم أموالهم فأشهدوا علیهم و کفی بالله حسیبا؛ و یتیمان را بیازمائید تا وقتی به سن ازدواج برسند پس اگر در ایشان رشد فکری یافتید، اموالشان را به آنان رد کنید و آن را از بیم آنکه مبادا بزرگ شوند، به اسراف و شتاب مخورید. و آن‌کس که توانگر است باید از گرفتن اجرت سرپرستی خودداری ورزد و هر کس تهیدست است باید مطابق عرف از آن بخورد پس هرگاه اموالشان را به آنان رد کردید بر ایشان گواه بگیرید، خداوند برای حسابرسی کافی است.
در این آیه دو شرط بلوغ جنسی یا همان النکاح و بلوغ رشدی  مطرح شده است. پس اگر بلوغ جنسی به طور طبیعی تحقق نمی‌یابد، بلوغ فکری و رشدی با تعلیم و آموزش و پرورش در کودک ایجاد می‌شود و پس از آنکه بلوغ رشدی در فکر و عمل اقتصادی و به تعبیر امام(ع) اخذ و عطا فراهم آمد، دیگر یتیم نیست و باید مسئولیت‌های خودش را به عهده گیرد.
تاکید قرآن بر ایناس (فان آنستم)  که از انسان (به معنی مردمک چشم) گرفته شده، به معنای مشاهده‌ای است که با تکرار، به یک امر عادی تبدیل می‌شود و انسان را از وحشت و نفور دور می‌کند همان طوری که حضرت موسی(ع) در شب‌هایی که چوپانی می‌کرد با آتش‌گله‌داران و رمه‌داران مانوس شد و وقتی از دور آتشی دید گفت که این آتش برایم مانوس است. (طه، آیه 10؛ نمل، آیه 7؛ قصص، آیه 27) پس باید کودک را با کارهای اقتصادی در یک کارگاه و دوره‌های نظری و عملی قرارداد تا رشد فکری و اقتصادی را برای مسئولیت به دست آورد و پس از بلوغ جنسی بتواند بر اساس رشدی که بدان مأنوس است و صلاحیت یافته، عمل اقتصادی داشته و مسئولیت کارهای اقتصادی‌اش را به عهده گیرد. (نگاه کنید: مجمع‌البیان، طبرسی، ذیل آیه 4 سوره نساء)
حقوق یتیمان و مسئولیت دیگران
در آیات قرآنی برای یتیم حقوقی بیان شده که به طور طبیعی تکالیفی را برای دیگران پدید می‌آورد؛ زیرا اگر حقی برای کسی ثابت شود، تکلیفی برای دیگران اثبات شده است. در اینجا به برخی از حقوق یتیمان و تکلیف دیگران از جمله جامعه اسلامی اشاره می‌شود:
1- یتیم نوازی: خداوند یکی از کارهای نیک را یتیم نوازی دانسته است. چنانکه می‌فرماید: ولکن البر من آمن بالله و الیوم الاخر و الملائکه و الکتاب و النبیین و آتی المال علی حبه ذوی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السبیل و السائلین؛ بلکه نیکی آن است که کسی به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورد و مال خود را با وجود دوست داشتنش به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان و سائلان بدهد. (بقره، آیه 177)
در این آیه بر واژه محبت تاکید شده است. به معنا که نیکی را در حق یتیمان  دیگران با محبت انجام می‌دهد و این گونه نیست که تنها مالی بدهد و انفاق و اطعامی داشته باشد، بلکه با آنکه خود بدان نیاز دارد و آن چیزی که می‌دهد محبوب اوست؛ اما با محبت و عشق به دیگران این عمل را انجام می‌دهد تا محبوب خداوند شود. (آل عمران، آیه 92) در حقیقت بر اساس قاعده ارحم ترحم: رحم کن تا مورد مهربانی و رحمت الهی قرار گیری، عمل می‌کند.
پیامبر (ص) درباره ضرورت یتیم نوازی می‌فرماید: اتحب ان یلین قلبک و تدرک حاجتک؟ ارحم الیتیم و امسح راسه و اطعمه من طعامک یلین قلبک و تدرک حاجتک؛ آیا دوست داری دلت نرم و آرزویت برآورده شود؟ بر یتیم ترحم کن و دست محبت بر سر او بکش و از غذای خود به او بخوران تا قلبت نرم و حاجتت روا گردد. (کنز العمال، ج3، ح 6002)
آن حضرت (ص) در جایی دیگر می‌فرماید: ما من مومن و لا مومنهًْ یضع یده علی راس یتیم ترحما الا کتب الله له بکل شعرهًْ مرت یده علیها حسنهًْ؛ هر مرد و زن با ایمانی که از روی مهربانی دست خود را روی سر یتیمی بکشد خدای متعال به عدد هر مویی که دست خود را روی آن می‌گذارد یک ثواب برای او می‌نویسد. (ثواب الاعمال، ص 237)
در سیره پیامبر (ص) آمده که آن حضرت (ص) روزی در راه اصلی مدینه می‌گذشت، چند کودک را دید که طفلی را دوره کرده و او را به نداشتن پدر سرزنش می‌کنند و می‌گویند که تو پدر نداری ولی پدر ما فلان است و دارای شان و مقام می‌باشد، کودک یتیم بنای گریستن گذاشت.
پیامبر گرامی نزد او رفت و پرسید: چرا گریه می‌کنی؟ گفت: من پسر فلانی هستم که در جنگ احد کشته شد، مادرم شوهر کرد و مرا از خود راند و خواهرم نیز فوت کرده است. پیامبر مهربان، او را نوازش و آرام کرد، فرمود: اگر پدرت را کشتند، من پدر توام و همسرم مادرت و فاطمه خواهرت است، کودک خوشحال شد و فریاد برآورد: بچه‌ها اکنون مرا سرزنش نکنید که پدر و مادر و خواهر من از همه شما بهتر و برتر است سپس حضرت او را به حضرت فاطمه (س) سپرد، حضرت فاطمه نیز او را نوازش و پاکیزه کرد و لباسی تمیز بر او پوشانید و تا رحلت پیامبر در خانه آن بانو بود. (مستدرک الوسائل، محدث نوری، ج 2، ص 474)
2. حفظ مال یتیم: از دیگر حقوق یتیم آن است که اموالش را تا بلوغ جنسی و رشدی حفظ کنند. این مسئولیتی است که بر عهده جامعه اسلامی است. البته از باب اقرب یمنع الابعد؛ اول باید اولیای او این کار را انجام دهند و در نهایت این مسئولیت بر حاکم شرع و جامعه اسلامی قرار داده می‌شود. پس هر کس باید مسئولیت خویش را در برابر یتیم و حفظ مال او انجام دهد. (نساء، آیه 4) همچنین از آیه 2 سوره نساء که می‌فرماید: وآتوا الیتامی اموالهم؛ اموال یتیمان را به آنان بدهید، به دست می‌آید که حفظ مال تا زمانی که باید مال به آنان داده شود.
 واجب است خداوند از کسانی که مال یتیم را در اختیار دارند حتی اولیای یتیم خواسته است تا مال یتیم را از مال خود جدا کنند و به شکل اختلاط و در هم نگه ندارند؛ زیرا این ترکیب موجب اختلاط خبیث و طیب می‌شود و خوردن اختلاطی از مال خود و یتیم اختلاط حلال و حرام است. خداوند می‌فرماید: و آتوا الیتامی اموالهم ولا تتبدلوا الخبیث بالطیب ولا تاکلوا اموالهم الی اموالکم انه کان حوبا کبیر؛ و اموال یتیمان را پس از بلوغ به دست آنها دهید، و مال بد و نامرغوب خود را به مرغوب (آنها) تبدیل نکنید و اموال آنان را به ضمیمه اموال خود مخورید، که این گناهی بس بزرگ است. (نساء، آیه 2)
3. سرپرستی یتیم: افراد جامعه مسئولیت دارند تا از یتیمان مراقبت کنند؛ اما براساس قاعده «الاقرب ثم الاقرب یا الاقرب یمنع الابعد؛ اول مسئولیت بر عهده خویشان و اقربای او و سپس دیگران است. امام باقر (ع) فرمود «چهار خصلت در هر کس باشد خداوند خانه‌ای در بهشت برای او بنا کند: کسی که یتیمی را پناه دهد و بر ناتوانی دلسوزی کند و به پدر و مادر خود مهر ورزد و با زیر دست خود مدارا کند.
(خصال صدوق، ج 1، ص 231، حدیث 53)
پیامبر (ص) نیز که خود کودکی یتیم بودند و با درد یتیمی به خوبی آشنا هستند در مورد اجرا و پاداش سرپرستی یتیم فرمودند: «کسی که یتیمی را سرپرستی کند تا از او بی نیازی شود خداوند بهشت را بر وی واجب می‌کند، همان گونه که اگر کسی در مال یتیم خیانت کند مستحق دوزخ می‌شود» (امالی طوسی، ج 2، ص 99)
در آیات سوره ضحی به این مطلب اشاره شده و خداوند به پیامبر (ص) می‌فرماید همان طور که یتیم بودی و تو را پناه دادیم تو نیز یتیمان را نوازش کن و آنها را از خود دور نکن. (مهدوی کنی، نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، ص 503)
انسان اگر با دیدی عمیقتر نسبت به اطرافیان خود بنگرد، کودکان و خانواده‌های بی سرپرستی را خواهد دید که نیازمند کمک مالی و محبت هستند، در حالی که ممکن است ما از آنها غافل باشیم و دچار سهل‌انگاری در مورد آنان شده باشیم، حال آنکه پدر یتیمان، امیر مومنان (ع) به شهادت تاریخ مدام به حال ایتام و ضعیفان رسیدگی می‌کرد و سرپرست و حمامی‌شان بود، علاوه بر اینها ایشان نزدیک شهادت خود فرمودند: «خدا را،
خدا را در مورد یتیمان،‌ نکند آنها گاهی سیر و گاهی گرسنه بمانند، نکند آنها در حضور شما در اثر عدم رسیدگی از بین بروند.» (نهج‌البلاغه، چاپ صبحی صالح، وصیت 47) این وصیت امام حاکی از مسئولیت سخت در قبال یتیمان است، که امام این چنین بدان سفارش دارند، پس در رفتارمان با دیگران و به‌خصوص قشر درد کشیده باید بسیار تامل و دقت کرد؛ چرا که این یک آزمایش الهی است برای هر دو طرف؛ «یتیمان از آن جهت که والد خود را از دست داده‌اند و دیگران از جهت برخورد با آنان» (الدر المنثور، ج 9، ص 46، ذیل نساء، آیه 9)
4. اصلاح کار یتیمان: یکی از وظایف و  تکالیف امت و حقوق یتیمان توجه ویژه به امور آنان است به‌طوری که اگر فسادی در کار آنان یافت شد و یا به هر دلیلی مشکلی دارند، باید امت برای اصلاح کار آنان اقدام کند. خداوند می‌فرماید:  یسئلونک عن الیتامی قل اصلاح لهم خیر و ان تخالطوهم فاخوانکم؛ از تو درباره یتیمان می‌پرسند، بگو: اصلاح کار آنان بهتر است و اگر زندگی خود را با زندگی آنها بیامیزید، آنها برادران دینی شما هستند. (بقره، آیه 220)
5. اختلاط عادلانه با یتیمان: در آیه پیش گفته بر اختلاط با آنان تاکید شده  است؛ پس نباید به این دلیل واهی که ممکن است به آنان ظلم روا داریم یا کوتاهی کنیم اصولا به سمت آنان نرفته و با آنان اختلاط نداشته باشیم. خداوند در آیه 3 سوره نساء حتی نسبت به اختلاط بلکه ازدواج با یتیمان می‌فرماید: «و  اگر می‌ترسید که (به هنگام ازدواج با دختران یتیم) عدالت را رعایت نکنید، (از ازدواج با آنان، چشم‌پوشی کنید و) با زنان پاک (دیگر) ازدواج نمایید. علامه طباطبایی مورد نزول آیه یاد شده را ازدواج سرپرستان ایتام با دختران یتیم به خاطر بهره‌مندی از مالشان و سپس رها کردن آنها در حالی که تهی دست شده و کسی مایل به آنها نیست، دانسته است. (المیزان فی تفسیر القران، علامه سیدمحمدحسین طباطبایی، ج 4، ص 167-166)
6. اکرام و احسان یتیم: یکی دیگر از حقوق یتیمان و تکلیف جامعه اسلامی، اکرام و احسان در حق یتیمان است. احسان به یک معنا اعم است و شامل اکرام یعنی نیکی در برابر بدی نیز می‌شود؛ اکرام معنای اخص از احسان دارد؛ اما هرگاه جدا به کار رود شامل معنای دیگری نیز می‌شود؛ به هر حال، اکرام مرتبه بسیار والایی است و انسان باید بیش از آنکه یتیم چیزی بخواهد بی‌ هیچ منت و ریایی و خالصانه و از روی محبت به او اکرام کند.
از آیه 17 سوره حجر به دست می‌آید که عدم توجه به این حق یتیمان موجب می‌شود تا انسان گرفتار خشم الهی و دوزخ شود: کلا بل لاتکرمون الیتیم؛ ولی نه بلکه شما با یتیم کریمانه برخورد نکردید و اکرام ننمودید.
خداوند در آیه 88 سوره بقره، یکی از میثاق‌های مهم با یهودیان را احسان به یتیمان برشمرده است. البته مفاد میثاقی که با یهودیان بسته شده اموری عام است که بر عهده هر مسلمان و مؤمنی به خدا و قیامت است؛ از این رو این مفاد در آیات دیگر قرآنی برای امت اسلامی نیز واجب دانسته شده است.
7- اطعام و اهتمام به خوراک و پوشاک یتیم: خداوند در آیات بسیاری چون آیه 8 و 127 سوره نساء و آیه 8 سوره انسان و آیه 17 سوره فجر و 6 سوره ضحی و 2 سوره ماعون بر توجه به تغذیه و اطعام یتیمان تأکید می‌کند و می‌فرماید: «با یتیمان سخن نیکو و دلپسند بگویید، به آنها اطعام دهید، آنها را گرامی داشته و به آنها پناه دهید و هرگز آنها را آزرده خاطر نکرده و از خود دور نکنید». حضرت علی(ع) قبل از شهادتش فرمودند: الله الله فی‌الایتام فلاتغبوا افواههم و لا یضیعوا بحضرتکم فقد سمعت رسول الله یقول من عال یتیما حتی یستغنی اوجب الله عز و جل له بذلک الجنه کما واجب لاکل مال الیتیم النار؛ درباره یتیمان از خدا بترسید و مبادا یک روز سیرشان کنید و یک روز گرسنه بمانند و مبادا که با حضور شما حقوقشان ضایع شود. زیرا از رسول خدا(ص) شنیدم که هر کس یتیمی را سرپرستی کند تا آن که بی‌نیاز شود خداوند عزوجل با این کار، بهشت را بر او واجب می‌گرداند همچنان که جهنم را برخورنده مال یتیم واجب ساخته است (کافی ج 7 باب 51 حدیث 7، نهج‌البلاغه، نامه 47)
8. تعلیم و تربیت: از دیگر حقوق یتیمان و تکالیف امت، تعلیم و تربیت یتیمان است که از آیه 4 سوره نساء نیز به دست می‌آید؛ زیرا باید آموزش و تربیت به شکلی انجام گیرد که یتیم به رشد فکری و عملی دست یافته و بتواند مسئولیت‌های خود را به عهده گیرد و زندگی مستقلی را تشکیل دهد. امیرمومنان علی(ع) درباره تربیت یتیمان نیز می‌فرماید: ادب الیتیم مما تؤدب منه ولدک و اضربه مما تضرب منه ولدک؛ همانطور که فرزندان خود را تربیت می‌کنید، یتیمان را نیز ادب نمایید و همانطور که در هنگام ضرورت فرزندان خویش را می‌زنید، از یتیمان نیز غفلت نکنید (چنانچه نیاز باشد می‌توان متوسل تنبیه مجاز شرعی شد) تا بچه‌های لوس بار نیایند (وسائل الشیعه، ج 5، ص 125)
پاداش یتیم‌نوازی
اگر کسی به این مسئولیت‌های الهی خویش در قبال یتیمان عمل کند و حقوق آنان را مراعات نماید، از پاداش‌های عام و خاصی برخوردار می‌شود که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
1. اهل اکرام و احسان: کسی که حقوق یتیمان را مراعات کند و به اکرام و احسان با آنان برخورد نماید،‌ از اهل اکرام و احسان خواهد بود که در آیات قرآنی برای چنین افرادی ثواب بسیاری در دنیا و آخرت بیان شده است.
2. بهشت: مراعات حقوق یتیمان موجب ورود در بهشت است. معصوم(ع) می‌فرماید: «من اراد ان یدخله‌الله عز و جل فی‌ رحمته و یسکنه جنته فلیحسن خلقه... و لیرحم الیتیم؛ کسی که بخواهد مشمول رحمت خداوند گردد و وارد بهشت شود... باید نسبت به یتیمان دلسوز و مهربان باشد. (امالی صدوق، صفحه 318، مجلس 61، حدیث 15)
پیامبر(ص) می‌فرماید: «من عال یتیما حتی یستغنی اوجب‌الله له بذلک الجنهًْ؛ کسی که یتیمی را در خاندان خود نگاهداری کند تا دوران کودکی‌اش سپری گردد و از سرپرستی بی‌نیاز شود،  خداوند با این عمل بهشت را بر او واجب می‌کند. (تحف‌العقول، ص 198)
امام باقر(ع) می‌فرماید: اربع من کن فیه بنی‌الله بیتا فی‌ الجنهًْ: من آوی الیتیم و رحم الضعیف و اشفق علی والدیه و رفق بمملوکه؛ هر کس دارای چهار خصلت باشد خداوند خانه‌ای در بهشت برایش بنا می‌کند؛ یتیمی را سرپرستی کند، بیچاره‌ای را ترحم کند، با پدر و مادر مهربان باشد و با مملوک خود نیکی و مدارا کند (خصال صدوق، ص 176)
3. همسایگی پیامبر(ص) در بهشت: پیامبر اکرم(ص) فرمودند: أنا و کافل الیتیم کهاتین فی‌الجنهًْ و اشار باصبعیه السبابهًْ و الوسطی؛ پیامبر اکرم(ص) انگشت اشاره و میانی خود را نشان داد و فرمود من و سرپرست یتیم در بهشت مانند این دو هستیم. (مستدرک، ج 2، ص 474)
4. رهایی از قساوت قلب: از آثار دنیوی یتیم‌نوازی، رهایی از قساوت قلب و مشکلات روحی و روانی است. رسول خدا(ص) می‌فرماید: «من انکر منکم قساوهًْ قلبه فلیدن یتیما فیلاطفه و لیمسح راسه یلین قلبه باذن‌الله للیتیم حقا؛ کسی که از قساوت قلب خود ناراضی است یتیمی را مورد ملاطفت قرار دهد،‌ دست نوازش بر سرش بکشد امید است دلش به اذن خدا مهربان شود،‌ یتیم در اجتماع حقی دارد، با نوازش، حق او ادا می‌شود. (وسائل‌الشیعه، ج 1، ص 157؛ الترغیب و الترهیب ج 3 ص 349 حدیث 14)
5. بهره‌مندی از حسنات: برخی از اعمال یک حسنه و پاداش بیشتر ندارد، اما برخی از اعمال چون قرض‌الحسنه دارای چندین برابر از حسنات است. یتیم‌نوازی هم این‌گونه است. رسول خدا(ص) می‌فرمایند: من مسح راس یتیم کانت له بکل شعرهًْ مرت علیها یده حسنات؛ کسی که دست‌ نوازش و محبت بر سر یتیمی بکشد به عدد هر مویی که از زیر دستش گذشته خداوند پاداش به او عنایت می‌فرماید. (مستدرک‌الوسایل، ج 2، ص 616)
6. مغفرت و بخشایش خداوندی: از دیگر آثار و برکات یتیم‌نوازی مغفرت الهی است. رسول خدا(ص) در این باره فرموده‌اند: «من کفل یتیما من المسلمین فادخله الی طعامه و شرابه، ادخله‌الله الجنهًْ البتهًْ الا ان یعمل ذنبا لایغفر؛ کسی که متکفل یتیمی شود، او را به خانه خود ببرد و در خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها شریک خویش کند البته پاداش او بهشت است مگر آنکه گناه غیرقابل بخششی مرتکب شده باشد. (مستدرک، ج 1، ص 148)
7. بهترین و نیکوترین خانه: اگر بخواهیم خانه‌ای داشته باشیم که خانه خیر و نیک شود، باید یتیم‌نوازی کنیم تا مشکلات از خانه ما رخت بربندد. رسول خدا(ص) می‌فرماید: خیر بیوتکم بیت فیه یتیم یحسن الیه و شر بیوتکم بیت یساء الیه؛ بهترین خانه‌های شما خانه‌ای است که در آن یتیمی مورد احسان قرار گیرد و بدترین خانه‌ها خانه‌ای است که در آن به یتیمی بدرفتاری و ستم شود. (مستدرک الوسائل، ج 1، ص 148)
کیفر و مجازات یتیم آزاری
در آیات قرآن تنها به حقوق و مسئولیت‌های مردم در قبال یتیمان اشاره نشده است؛ بلکه مجازات و کیفرهایی نیز برای کسانی که به هر شکلی حقوق یتیمان را مراعات نمی‌کنند و یا حتی بدتر موجب اذیت و آزار آنان می‌شوند، بیان شده است که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود:
1. آتش‌خوری: خوردن مال یتیم، خوردن آتش است که درون آدمی را می‌سوزاند. این از باب مثال نیست، بلکه بیان حقیقت ملکوتی است؛ زیرا اگر چشم ملکوتی داشته و اهل یقین بودیم همین الان در دنیا می‌دیدیم که مال یتیم‌خوری آتش‌خوری است. (تکاثر، آیات 5 و 7)
خداوند در این باره می‌فرماید: ان الذین یاکلون اموال الیتامی ظلما انما یاکلون فی بطونهم نارا و سیصلون سعیرا؛ آنان که اموال و دارایی یتیمان را به ستم می‌خورند، جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می‌برند و به زودی در آتشی فروزان درآیند. (نساء، آیه 10)
همچنین خداوند می‌فرماید: ان الذین یکتمون ما انزل الله من الکتاب و یشترون به ثمنا قلیلا اولئک ما یاکلون فی بطونهم الا النار؛ کسانی که آیات خدا را کتمان می‌کنند و به وسیله درآمد ناچیزی فراهم می‌نمایند آنها جز آتش چیزی نمی‌خورند. (بقره، آیه 174) شخصی از امام معصوم(ع) سؤال کرد: این مجازات آتش درباره چه مقدار از غصب مال یتیم است؟‌فرمود: «در برابر دور درهم!» (نگاه کنید: تفسیر البرهان، ج 1، ص 347)
در مجمع‌البیان آمده است: روز قیامت، آتش از دهان و گوش و بینی مال یتیم‌خوردگان زبانه می‌زند تا مردم بدانند که آنها مال یتیمان را خورده‌اند. امام باقر(ع) از پیامبر گرامی روایت کرده است که روز قیامت مردمی سر از قبر بیرون می‌آورند که آتش از دهانشان زبانه می‌زند پرسیدند اینها چه کسانی هستند؟ حضرت همین آیه را قرائت کردند.
2. گناه کبیره: خوردن مال یتیم گناه کبیره است و خداوند در قرآن مرتکب گناه کبیره را اهل دوزخ دانسته است. چنانکه می‌فرماید: مال یتیمان را به یتیمان دهید و حرام را با حلال مبادله مکنید و اموال آنها را همراه با اموال خویش مخورید، که این گناهی بزرگ است. (نساء/2)
3. تنگدستی و فقر: یکی از عواملی که موجب فقر می‌شود، عدم تکریم یتیمان است. خداوند به این مطلب در آیات 16 و 17 سوره فجر اشاره کرده است. در این آیات توضیح داده شده که اهانتی از سوی خداوند صورت نگرفته و فقر و نداری افراد به سبب عدم تکریم یتیمان است. پس یکی از آزمون‌ها، آزمون با یتیمان است که موجب تنگنای مالی می‌شود. (بل لاتکرمون الیتیم)
4. گرفتاری نسل‌ها: آثار مال یتیم‌خوری به خود فرد محدود نمی‌شود، بلکه در نسل‌های آینده او نیز می‌ماند. حلبی، از امام صادق(ع) روایت کرده است که در کتاب امیرمؤمنان علی(ع) آمده است: آن که از روی ستم و به ناروا مال یتیم را حیف و میل می‌کند، فرجام کار خود را خواهد دید، و مکافات این عمل زشت او، در دنیا گریبانگیر نسل او و در عالم آخرت دامنگیر خود او خواهد شد.
5. بدترین خوردنی‌ها: خداوند خوردن مال یتیم را مانند خوردن خبیث معرفی کرده است. از امام صادق(ع) از پدرانش از پیامبر(ص) نقل کرده که فرمود: شر الماکل اکل مال الیتیم ظلما؛ بدترین خوردنیها، خوردن مال یتیم از روی ستم است. (امالی الصدوق: 395/ 1 منتخب میزان الحکمهًْ: (620)