نگاهی به دلایل رکود بزازی‌ها و چالش‌های پیش روی صنعت نساجی (بخش نخست)
آتش قاچاق در تار و پود طاقه‌های پارچه (گزارش روز)
گالیا توانگر
وارد راسته پارچه فروشی‌های مولوی که می‌شوی رنگ‌ها چشمانت را محسور می‌کنند.بته جقه‌های زمینه پارچه ترمه در آبی لاجوردی خوش نشسته‌اند .
پیچش زیبای اسلیمی‌ها در زمینه پارچه یشمی بیانگر روح جستجوگر ایرانی ست که ذهن را به افلاک می‌کشاند. گوشه گوشه پارچه‌ها با طرح ایرانی روح حساس و ذوق هنرمندانه طراحان بومی را به نمایش می‌گذارد.اما از این دست پارچه‌ها در مقابل طاقه‌های وارداتی انگشت شمارند.اگر هم باشد خیلی خیلی گران‌تر از نمونه‌های کپی شده چینی به فروش می‌رسند. از این رو در طبقه پارچه‌هایی که مشتریان خاص دارند، جا می‌گیرند و البته کمتر هم مورد معامله هستند.این روزها اگرچه قیمت پارچه و دوخت آن نسبت به لباس‌های آماده موجود در بازار چندین برابر است اما باز هم مشتریانی هستند که دنبال پارچه‌های جدید و خلاقانه‌اند. دنبال پارچه‌هایی می‌گردند که در طراحی شان نهایت سلیقه به کار رفته و مثلا بعد از بُرش لباس یک طرح زیبا در زمینه پارچه گوشه‌ای از لباس خوش بنشیند.برای مثال دسته‌ای از شکوفه‌ها گوشه یک کت زنانه جلوه گر شود. بنابراین اگر طراحی پارچه را توسط طراحان داخلی جدی بگیریم و نقش‌های مدرن و سنتی را در هم بیامیزیم به گونه‌ای که مُهر ایرانی بودن با انتخاب نقش‌های اصیل و به یاری سلیقه و طراحی مدرن بدرخشد ما نیز لااقل می‌توانیم بر سکوی طراحی پارچه حرف‌های زیادی برای گفتن داشته باشیم. فراموش نکنید که تعداد فارغ التحصیلان رشته طراحی پارچه در کشورمان کم نیستند.
یکی از بزرگ‌ترین معضلات صنعت پارچه کشورمان بعد از فرسودگی تجهیزات پارچه بافی در کارخانه‌ها بی‌بهره ماندن صنعت پارچه بافی ایران از تکنولوژی‌های جدید که می‌تواند پتانسیل این صنعت را تا سطح رقابت جهانی بالا ببرد، و نیز بها ندادن به طراحی‌های خلاقانه وبومی پارچه، صرفا کپی‌برداری ازنقش‌های وارداتی، قاچاق پارچه است.
چندی پیش در اخبار آمده بود: در راستاي برخورد با شبكه‌ها و باندهاي فعال در زمينه قاچاق كالا، ماموران اداره مبارزه با قاچاق كالا و ارز پليس آگاهي با تشديد اقدامات کنترلي به يک دستگاه کاميونت ايسوزو که از سمت استان کرمانشاه به مقصد تهران در حال حرکت بود در حوالي ايستگاه بازرسي مشکوک شده و جهت بررسي بيشتر آن را متوقف کردند. ماموران در بازرسي به عمل آمده از خودرو که به ظاهر حامل سبد خالي مرغ بود،متوجه جاسازي کالاي قاچاق در لابه لاي سبدهاي خالي حمل مرغ شدند که برهمين اساس راننده و سرنشين را دستگير و به همراه خودرو جهت بررسي بيشتر به اداره مبارزه با قاچاق کالا و ارز منتقل کردند.پس از تخليه سبدهاي حمل مرغ 196 طاقه پارچه خارجي به ارزش تقريبي 800 ميليون ريال کشف شد که در اين خصوص پرونده تشکيل و در مراجع ذي صلاح در حال رسيدگي مي باشد.
قاچاق پارچه‌های بی‌کیفیت و تعطیلی بزازی‌ها
انقلاب صنعتی با ماشینی شدن تولیدات منسوجات آغاز شد و صنعت نساجی به دلیل ماهیت و ویژگی‌های خاص خود زمینه رشد سایر صنایع را فراهم می‌آورد. در ایران نیز این صنعت از قدمت طولانی برخوردار بوده و یکی از مهم‌ترین بخش‌های اشتغال‌زا است که در سال‌های اخیر با مشکلاتی روبرو شده و توجه به مشکلات این صنعت شامل:قاچاق منسوجات به داخل کشور، عدم امکان تامین مواد اولیه با کیفیت مطلوب و با قیمت ارزان، افزایش قیمت تمام شده محصولات نساجی به دلیل پایین آمدن بهره وری و عواملی همچون بالا بودن نرخ بهره بانکی،تورم بالای سالانه،به هم خوردن تعادل عرضه و تقاضا با عنایت به پایین آمدن قدرت خرید مردم و بیمه نبودن نرخ ارز مورد نیاز صنایع،مستهلک بودن ماشین‌آلات تولید در تعدادی از واحدهای تولیدی و... است،سپس باید به اقدامات صورت گرفته توسط کشورهای پیشرو در این صنعت نگاهی انداخت که اهم اقداماتشان برای بهبود شرایط صنعت پارچه شامل کاهش هزینه‌های تولیدی و ضایعات از طریق اتوماسیون پیشرفته به منظور رقابتی کردن کالاهایشان از لحاظ قیمت، بهبود کیفیت و ارائه طرح‌ها و مدل‌های جدید و مشتری پسند، تحقیقات وسیع برای دستیابی به نظرات،خواسته‌ها و علایق واقعی مصرف‌کنندگان در بازارهای داخلی و ... است.
امیر قدیمی نیا رئیس اتحادیه بنکداران و طاقه فروشان تهران می‌گوید:«با توجه به واردات بی‌رویه پوشاک، 60 درصد از اعضای صنف طاقه فروشان مغازه‌های خود را تعطیل کرده‌اند. در حال حاضر تنها 3500 عضو از اعضای این صنف در تهران فعالیت دارند.حدود 4 هزار عضو در سال گذشته فعالیت خود را به خاطر واردات بی‌رویه پوشاک تعطیل کرده و ترجیح دادند به کسب و کاری دیگر مشغول شوند.هم اکنون بازار پوشاک از کالاهای ارزان قیمت و بی‌کیفیت خارجی پر شده به طوری که میزان تولید و فروش پوشاک ایرانی به صفر و یا حتی منفی رسیده است. 70 درصد بازار پوشاک در اختیار کالاهای قاچاق است و پوشاک کشورهای چین، ترکیه و در کنار آنها آلمان در این بازار حاکمیت می‌کنند.بنابراین در این شرایط نامساعد متعاقبا به تولید پارچه و البسه داخلی نیز ضربات کمر شکنی وارد آمده است.»
رئیس اتحادیه بنکداران و طاقه فروشان تهران تولید و فروش پارچه در ایران را بدون حامی دانست و می‌گوید:«چندین سال پیش، دولت قیمت تمام شده پارچه را افزایش داد؛ براین اساس قیمت پوشاک داخلی بالا رفت و از سویی دیگر جنس‌های ارزان قیمت به سمت بازار ایران روانه شد. اما دولت همچنان بر افزایش قیمت تمام شده پارچه تاکید دارد به طوری که رکود هر روز بیش از روز قبل بر بازار طاقه فروشان حاکم می‌شود.»
وی با تاکید بر نبود فضای رقابت در این صنف ادامه می‌دهد:« پوشاک ایرانی بسیار با کیفیت هستند؛ اما متاسفانه پوشیدن لباس خارجی افتخار به شمار می‌رود از این رو نباید انتظار داشت که با وجود حاکمیت پوشاک و برند خارجی در بازار، بتوان سلیقه مصرفی مردم ایران را تغییر داد.»
پارچه معرف فرهنگ و هویت ملی
اگر بگوییم صنعت بافندگی در خون و هنر ایرانی جای دارد به گزاف نگفته ایم. لنگرها و دوک‌هایی که طی سی سال اخیر در حفاری‌های مختلف به‌دست آمده گواه وجود کارگاه‌های بافندگی در ایران کهن است. باستان‌شناسانی چون پروفسور "گیرشمن” و دکتر "فیلیس اکرمن” تایید می‌کنند که عمر این دوک‌ها و لنگرها، با نخستین آثار سکونت انسان در فلات ایران مطابقت کامل دارد. در دوره تمدن شوش (۴۵۰۰ سال قبل از میلاد) فن پارچه‌بافی با توجه به ظرافت پارچه، راه کمال را طی کرده است؛ تیغه مسینی که با سفال‌های عهد اول در شوش به‌دست آمده و اثر املاح مس بر روی پارچه‌ای که تیغه را در آن پیچیده بودند، گواه این مدعاست. هم‌اکنون قسمت‌هایی از این قطعه پارچه در موزه لوور موجود است.
اگر پارچه و سبک لباس کشورها بومی باشد مطمئنا در زمینه پارچه و سبک لباسشان می‌توان به راحتی رگه‌های فکری ،هنری و فرهنگی ایشان را حدس زد اما هم اکنون یکدستگی که در نوع پارچه‌ها و مدل‌ها تحت تاثیر فرهنگ وارداتی غربی مستولی شده این حدس زدن در باب فرهنگ و گرایش‌های ملت‌ها از روی لباس هایشان را دشوار ساخته است.
مریم محمدیان یک فارغ التحصیل طراحی پارچه برایمان توضیح می‌دهد:«در تاریخ می‌خوانیم استیلای مغول با آنکه نخست در سفال‌سازی و فلزکاری تاثیر مهمی نداشت، طراحی پارچه را به‌کلی تغییر داد. نقش‌هایی که از پیش از اسلام رواج داشت به‌کلی متروک شد. ترکیب‌ها و تصاویر همه از رواج افتادند. رنگ روشن و حتی سفید که برای زمینه‌های طرح‌ها انتخاب می‌شد تا طرح و شکل را برجسته‌تر جلوه دهد دیگر به‌کار نرفت و به‌جای آن رنگ‌های تند و تیره برای زمینه معمول شد. حتی روش کار هم تغییر کرد. سبک پارچه‌ها کم‌وبیش یکنواخت بود و اصل و منشاء طرح‌های این دوره غالباً نامعلوم است. هجوم سبک چینی و مغولی که سرشار از خشونت بود در پارچه‌بافی موثر افتاد. در دوره تیموری پارچه‌بافان را از شهرهای مختلف جمع‌آوری، و به سمرقند اعزام کردند تا در آنجا مشغول کار گردند. بدیهی است آنچه در قالب دستور و سلیقه تیموریان به‌وجود آمد نمی‌توانست گامی به‌سوی پیشرفت باشد.»
وی ادامه می‌دهد:«امروز نیز اگر تسلیم طرح‌ها و نقش‌های وارداتی شویم اندک اندک صنعت نساجی خود را بر باد می‌دهیم.هم از نظر فرهنگی ضربات جبران ناپذیری می‌خوریم،چون در همه جای دنیا هویت هر فرد را ابتدا از نوع پوشش حدس می‌زنند. در ثانی وقتی لباس به سبک وارداتی دوخته شده از پارچه‌های وارداتی را به تن می‌کنیم در حقیقت اولین گام در زمینه نفی فرهنگ خودی و پذیرش فرهنگ بیگانه را برداشته ایم.اگر لباس خودی آن‌قدر اهمیت نداشت ماهاتما گاندی در راستای نشان دادن اعتراض خود به انگلیسی‌ها تمام عمر آن پارچه سفید ساده بافته شده به دست هموطنانش را ترجیح نمی‌داد.»
این کارشناس در تکمیل صحبت هایش می‌گوید:«درهر دوره از تاریخ کشورمان بعینه می‌توان حساسیت نگرش‌های مختلف سیاسی و فرهنگی را در باب انتخاب پارچه‌ها و سبک لباس‌ها به خوبی لمس کرد.برای مثال در دوره تیموریان با چیره شدن مغولان همه تلاش خود را برای یک جا گرد آمدن طراحان به خرج دادند اما چون پشت سلیقه توام با خشونت مغولان ایده‌های لطیف منطبق با روح آزاد اندیش ایرانی وجود نداشت،لذا تیموریان از لحاظ پارچه بافی پیشرفت چندانی نداشتند.اما بر عکس پس از اسلام در دوره صفویه توفیق عظیمی در پارچه‌بافی به‌دست آمد.پارچه‌هایی که در این دوره بر گرفته از نقوش و طرح‌های ایرانی-اسلامی بافته شده اند،در تمام تاریخ هنر نساجی جهان همتا ندارد.»
400 هزار شغل مستقیم و درآمد زایی
یک و نیم میلیاردی
علیمردان شیبانی نایب رئیس انجمن صنایع نساجی ایران با اشاره به اهمیت صنعت نساجی در کشور وظرفیت آن در ایجاد 400 هزار شغل مستقیم و درآمد زایی یک و نیم میلیاردی آن تنها در سال گذشته می‌گوید:«متاسفانه این صنعت با وجود چنین پتانسیل و ظرفیتی با مشکلات و موانع بسیاری روبه‌روست.»
وی با اشاره به مشکلاتی که اجرای قانون مالیات بر ارزش افزوده برای این صنعت بوجود آورده است، می‌گوید:«فعالان این حوزه جز اجرای صحیح این قانون چیز دیگری از دولت و مجلس نمی‌خواهند.»
شیبانی همچنین تامین مواد اولیه را از دیگر موانع و معضلات صنعت نساجی کشور بر شمرده و می‌گوید:«این صنعت سالانه به 180 هزار تن پنبه نیاز دارد که متاسفانه تولید داخل حداکثر 60 هزار تن است و مابقی 120 هزار تن را مجاز هستیم از طریق واردات تنها از دو کشور تامین کنیم. در چنین شرایطی طبیعی است اگر کشورصادر‌کننده بداند که تنها تامین‌کننده مواد اولیه ما است محدودیت‌هایی را به میل خود اعمال می‌کند، و خواسته فعالان صنعت نساجی از دولت این است که با از میان برداشتن موانع، زمینه‌ای فراهم شود تا بتوانند از هر کشوری که محصول مرغوب‌تری دارد و به نفع صنعت است اقدام به واردات پنبه کنند.»
وی در رابطه با مواد اولیه مصنوعی مورد نیاز کارخانه‌های نساجی می‌گوید:«با راه اندازی تاسیسات پتروشیمی صنعت نساجی کشور به طور100 درصد از واردات مواد اولیه مصنوعی بی‌نیاز شد، اما متاسفانه در حال حاضر با وجود نیاز مبرم واحدهای تولیدی نساجی به یک تن مواد اولیه صنایع پتروشیمی، دولت اقدام به صادرات این محصولات می‌کند. واقعا جای سوال است که در کدام قانون گنجانده شده است که وقتی کارخانه داخلی برای تامین مواد اولیه اش با مشکل روبه‌روست دولت اجازه صادرات این مواد را به خارج از کشور می‌دهد.»
نایب رئیس هیئت مدیره انجمن نساجی کشور همچنین در ادامه با اشاره به مشکلات ناشی از نوسانات نرخ ارز در این صنعت تصریح می‌کند:«ده سال پیش برخی تولید کنندگان با تایید وزرات صنعت، بانک مرکزی و تمامی نهادهای مربوطه اقدام به واردات ماشین آلات با نرخ ارز 780 تومان کردند، که متاسفانه امروز مجبورند به دلیل افزایش نرخ ارز 4 برابر تسهیلاتی که دریافت کرده‌اند را بازگردانند. اگر چاره‌ای برای حل این مسئله اندیشیده نشود کمر آن عده از صنعتگران و صنایعی که از این ارز استفاده کردند شکسته خواهد شد. صنعتگران قصد بد حسابی و عدم پرداخت بدهی خود را ندارند، اما امروز قادر به پرداخت 4 برابر بدهی خود نیستند، چراکه در بوجود آمدن چنین شرایطی دخیل نبوده اند.»
سرمایه گذاری برای بازاریابی
محصولات نساجی کشور
برای دستیابی به توان رقابتی لازم است از تکنولوژی نوین و وسایل جدید برای تولید بهتر استفاده شود و به دلیل بالا بودن دستمزد در مقابل سایر تولید کنندگان بهتر است روش‌های سرمایه گذاری در این بخش اصلاح شود زیرا با وجود صنایع عظیم پتروشیمی، صنعت نساجی از مزیت عمده‌ای در جهت تهیه مواد اولیه ارزان قیمت برخوردار است.
عامر وحید زاده یکی از فعالین صنعت نساجی برایمان توضیح می‌دهد:«صنعت نساجی یکی از مهم‌ترین صنایع کشور بعد از صنعت پتروشیمی، نفت و مواد غذایی است اما اگر نتواند همگام با سایر کشورها صادرات داشته باشد صنعت مفیدی نخواهد بود. همچنین مساعد نبودن وضعیت کشت پنبه در ایران بخشی از صنایع نساجی را در تهیه مواد اولیه با کیفیت دچار مشکل کرده است به همین دلیل برای تامین پنبه مورد نیاز مجبوربه تهیه مواد اولیه از کشورهای قزاقستان و ترکمنستان هستیم که کیفیت پایین تری نسبت به پنبه ایرانی دارند.»
وی ادامه می‌دهد:«اغلب دستگاه‌های نساجی در کشور فرسوده است و باید کل تجهیزات صنایع نساجی در ایران نوسازی شود از این رو باید با یک جهش ملی سرمایه ملی را به سمت ماشین آلات نو در نساجی سوق داد.»
برخی صاحبنظران و کارشناسان اساسی ترین مشکل صنعت نساجی را عدم سرمایه‌گذاری در بخش‌های مهم این صنعت در سنوات گذشته اعلام می‌کنند و تاکید دارند که سرمایه‌گذاری در بخش محصول نهایی، تولید، بسته‌بندی و بازاریابی از جمله بخش‌های مهم است که باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد. علاوه بر این بازاریابی محصولات، مهم‌ترین مشکل صنعت نساجی در جهان و در ایران است که متاسفانه در این زمینه نیز سرمایه‌گذاری کمتری انجام شده است.