محمدرضا کلهر

 عربستان سعودی همواره در زمان انتخاب پادشاه جدید با چالش‌ها و مشکلات فراوانی روبه رو شده است. در واقع به علت شمار بسیار بالای شاهزادگان سعودی همیشه جنگ قدرت در خاندان آل سعود مطرح بوده است. در برخی برهه‌ها این جنگ آشکار شده است و در برخی زمان‌ها خاندان پادشاهی آن را مدیریت و از رسانه‌ای شدن آن جلوگیری کرده است. اکنون بار دیگر این مشکل گریبانگیر آل سعود شده است. ملک عبدالله پادشاه 91 ساله این کشور در بستر بیماری و مرگ افتاده و رسانه‌های مختلف از مرگ بالینی وی خبر داده‌اند. این خبر خود کافی است تا گروه‌های مختلف در خاندان سعودی دسته‌بندی‌های قدرت خود را تشکیل دهند و به فکر به قدرت رساندن جناح خود باشند، از این رو جنگی پنهان در حال شکل گرفتن است. در این مطلب ابتدا ضمن مروری بر شکل‌گیری عربستان سعودی مکانیسم‌های انتخاب پادشاه بررسی و سپس سناریوهای پیش روی این کشور ترسیم می‌شود.
مروری بر شکل‌گیری عربستان سعودی
حکومت عربستان در سال ۱۷۵۰ (میلادی) به وسیله محمد بن‌سعود پایه‌ریزی شد. پس از وی عبدالعزیز بن سعود با پشتیبانی شیخ محمد بن عبدالوهاب، شهر ریاض را تصرف کرد. در زمان عبدالعزیز، عسیر، تهامه، حجاز، عمان، احساء، قطیف، زیاره، بحرین، وادی الدّواسر، خرج، محمل، وشم، سُدَیر، قصیم، شمّر، مجمعه، منیح، بیشه، رنیّه و ترابه تحت تصرف وهابیان درآمد. سعود بن‌عبدالعزیز کشورگشایی‌های وهابیان را در شبه جزیره تا خلیج فارس ادامه داد. در زمان ابراهیم بن سعود، عربستان از مصر شکست خورد و طوسون پاشا، فرمانده‌ سپاه مصر، مکّه را فتح کرد امّا نتوانست در مدینه پیشروی کند و به قاهره بازگشت.
 پس از طوسون پاشا، برادرش، ابراهیم پاشا، نجد را گرفت و خود را به درعیّه رسانده پایتخت آل سعود را به محاصره درآورد و مقاومت وهابیان را بار دیگر در هم شکست. دوران فرمانروایی عبدالله بن سعود، اوج نفوذ فرهنگ اروپا در عربستان بود تا اینکه عبدالله بن سعود، شکست خورده، به دستور ابراهیم پاشا، محکوم به اعدام شد.
 نخستین تلاش در زمینه‌ برپایی دوباره‌ فرمانروایی آل‌سعود توسط مشاری بن سعود بود. پس از وی ترکی بن عبدالله، ریاض را اشغال کرد. فیصل بن ترکی ایجاد فرمانروایی دوم آل سعود را اعلام نمود. خالد بن سعود به فرمانروایی نجد منصوب شد اما عرب‌ها بر وی شوریده، او را از ریاض بیرون کردند. در دوران فرمانروایی عبدالله بن ثنیان، مصر ارتش خود را از عربستان فراخواند. عبدالله بن فیصل با همدستی قبیله‌ عجمان و سعود، به بخش احساء حمله کرد. سعود بن فیصل، قطیف را دوباره به سرزمین‌های سعودی افزود. عبدالرحمن بن فیصل به درگیری با فرمانروایی آل رشید پرداخت و سرانجام از آنها شکست خورد و فرمانروایی دوم سعودی نیز از بین رفت. فرمانروایی سوم سعودی را عبدالعزیز بن عبدالرحمن بنیان نهاد. پس از مرگ عبدالعزیز، چهار پسر دیگرش با نام‌های ملک سعود و ملک فیصل و ملک خالد و ملک فهد در چند دوره به پادشاهی رسیدند. با مرگ فهد، برادرش عبدالله بن عبدالعزیز به پادشاهی عربستان برگزیده شد. ولیعهد عبدالله برادرش سلمان بن عبدالعزیز می‌باشد. خاندان آل‌سعود که قدرت را از سال ۱۹۳۲ (میلادی) کشور عربستان در دست دارد، نام این کشور را منصوب به نام خاندان خود کرده‌است.
با مرگ خالد، برادرش فهد، به طور رسمی پادشاه عربستان شد و لقب «خادم الحرمین الشریفین» را برای خود برگزید. وی برای گسترش آیین وهابیت کوشش بسیار نمود و روابط و مناسبات سیاسی با غرب ایجاد کرد.
این گروه علاوه بر در دست‌داشتن تمامی امور حساس کشور، ثروت‌های نجومی حاصل از فروش نفت و گاز و تمامی امور کشور را بدون حضور هر گونه نهاد انتخابی و یا نظارت مردمی در اختیار خود گرفته‌اند.
مکانیسم‌های انتخاب پادشاه و ولیعهد
عربستان سعودی با وجود آنکه مانند سایر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس دارای نظام پادشاهی است اما روش  منحصر به فردی در انتخاب ولیعهد و پادشاه  دارد. در این کشور علاوه بر روابط قدرت در خاندان پادشاهی دو سازو کار «شورای بیعت» و «وصیت ملک عبدالعزیز» عوامل تعیین پادشاه و ولیعهد جدید هستند.
بر اساس منشور و وصیت ملک عبدالعزیز موسس عربستان سعودی قدرت از برادر به برادر می‌رسد و تا زمانی که فرزندان وی زنده هستند قدرت به نسل سوم شاهزاده‌ها نمی‌رسد. این وصیت باعث شده که عربستان از آغاز هزاره سوم با مشکل جانشینی روبه رو باشد. چرا که از زمان مرگ ملک عبدالعزیز بیش از شش دهه می‌گذرد و فرزندان وی همگی مسن و بیمار هستند به صورتی که جوانترین فرزند وی نزدیک 80 سال سن دارد. از سوی دیگر این وصیت عربستان را در زمینه انتقال قدرت به نمونه‌ای خاص تبدیل کرده چرا که به صورت مرسوم در جهان عرب قدرت از پدر به فرزند منتقل می‌شود حال آنکه در عربستان بر عکس است و قدرت از برادر به برادر منتقل می‌شود.
از زمان مرگ عبدالعزیز در سال 1953 این روش در عربستان حاکم بوده است. به دنبال مرگ وی پسر بزرگ  او یعنی سعود بن عبدالعزیز به قدرت رسید و برادر دیگر وی یعنی فیصل ولیعهد شد. به دنبال اختلافاتی که در خاندان آل‌سعود به وجود آمد  بعداز یک دوره کشمکش شورای سلطنت سعود بن عبدالعزیز را از قدرت برکنار و فیصل را به عنوان پادشاه جدید جایگزین وی کرد. سرنوشت ملک فیصل از ملک سعود بسیار بدتر شد چرا که او توسط برادرزاده‌اش ترور و خالد بن عبدالعزیز جانشین وی شد. خالد نیز فهد از طایفه سدیری‌ها را به ولیعهدی منصوب کرد. در سال 1982 با مرگ خالد، فهد به عنوان پادشاه جدید انتخاب شد و وی عبدالله پادشاه کنونی را به عنوان ولیعهد انتخاب کرد.
از آنجایی که ملک فهد در دهه 90 میلادی سکته مغزی کرد عبدالله به عنوان ولیعهد تمامی امور را بر عهده گرفت و عملا قدرت برتر بود تا اینکه در سال 2005 با مرگ ملک فهد وی به پادشاهی رسید و تاکنون به عنوان پادشاه فعالیت می‌کند. البته اخیرا برخی رسانه‌ها از مرگ بالینی وی خبر داده‌اند.
روش دیگر برای انتخاب ولیعهد و یا پادشاه جدید در عربستان، شورای بیعت است.  ملک عبدالله این شورا را در سال 2006 تاسیس کرد. این شورا وظیفه دارد در زمانی که پادشاه یا ولیعهد در اثر بیماری نتواند به کار خود ادامه دهد یا وفات نماید، ولیعهد یا پادشاه جدید را مشخص کند. البته کارکرد این شورا به دست خود ملک عبدالله از بین رفت چرا که وی بر خلاف نظر برخی از اعضای این شورا مقرن بن عبدالعزیز را به عنوان جانشین ولیعهد انتخاب کرد. در ادامه با توجه به سابقه تاریخی جانشینی قدرت و سازو کارهای انتقال قدرت سناریوهای آل‌سعود پس از ملک عبدالله بررسی می‌شود.
سناریوهای پیش روی آل سعود
در شرایط کنونی به شکل ظاهری برای انتقال قدرت هیچ مشکلی وجود ندارد. زیرا سلمان بن عبدالعزیز ولیعهد و «مقرن بن عبدالعزیز» جانشین وی هستند، این یعنی اینکه در صورت مرگ یا کناره‌گیری ملک عبدالله این دو هر کدام با یک پله صعود به قدرت می‌رسند به این صورت که سلمان پادشاه و مقرن ولیعهد می‌شود. اما در این میان مشکلی که وجود دارد و احتمال می‌رود روند انتقال قدرت در عربستان را مختل کند این است که این دو با مشکلات مختلفی روبه‌رو هستند. شاهزاده سلمان که از جناح معروف سدیری است از بیماری آلزایمر رنج می‌برد و بنا به گفته برخی رسانه‌ها وی پس از چند دقیقه صحبت کردن مطالب گفته شده را فراموش می‌کند و دوباره همان صحبت‌های مطرح شده را تکرار می‌کند. این یعنی وی صلاحیت لازم برای اداره کشور را ندارد. از سوی دیگر مقرن بن عبدالعزیز فرزند کنیزی یمنی است که این امر در میان عرب‌ها بسیار مهم است. آنها معتقدند فرزند یک کنیز نمی‌تواند جایگاه مناسبی داشته باشد. حتی مقرن در زمانی که به عنوان جانشین ولیعهد انتخاب شد با مخالفت بسیاری از شاهزادگان مواجه گردید.
بنابراین تحقق این سناریو یعنی پادشاهی سلمان و ولیعهدی مقرن محتمل اما با مشکلات زیادی مواجه است. چرا که در این صورت با توجه به بیماری سلمان عمر پادشاهی وی چندان نمی‌تواند طولانی باشد و مسئله جانشینی بار دیگر در چند سال آینده مطرح خواهد شد. از سوی دیگر طبق اساسنامه نظام حکومتی عربستان،‌ پادشاه اختیار انتخاب و عزل ولیعهد را دارد و به همین خاطر شاهزاده سلمان که اکنون ولیعهد است در صورت پادشاه شدن می‌تواند طبق این اساسنامه،‌ شاهزاده مقرن را عزل و کسی را که مناسب است انتخاب کند.  سناریوی محتمل دیگر در این مورد پادشاهی سلمان و برکناری مقرن است. در این صورت این احتمال وجود دارد که سلمان، محمد بن نایف را به عنوان ولیعهد خود انتخاب کند. شاهزاده «محمد بن نایف بن عبدالعزیز آل‌سعود» یکی از پسران شاهزاده «نایف بن عبدالعزیز آل‌سعود»، ولیعهد پیشین این کشور از همسرش شاهزاده «جوهره بنت عبدالعزیز بن مساعد آل‌سعود» است.  وی چندین سال در بخش خصوصی فعالیت می‌کرد تا اینکه «ملک فهد»، پادشاه پیشین در مه سال 1999 وی را به عنوان معاون وزیر کشور در امور امنیتی و با رتبه عالی منصوب کرد و در سپتامبر 2008 بنا به دستور «ملک عبدالله» برای چهار سال دیگر در آن ابقا شد. سرانجام اینکه نوامبر سال گذشته «ملک عبدالله» با صدور حکمی شاهزاده «محمد بن نایف» را به عنوان وزیر جدید کشور عربستان منصوب کرد. شاهزاده محمد بن نایف تاکنون چهار بار هدف سوء قصد و ترور قرار گرفته، اما هر چهار بار جان سالم به در برده است. آخرین آن در سال 2010 میلادی روی داد. این گزینه با توجه به اینکه محمد بن نایف از جناح قدرتمند سدیری‌ها است دور از ذهن نخواهد بود.
یکی دیگر از سناریوهای محتمل این است که سلمان به عنوان پادشاه آینده ضمن برکناری مقرن از ولیعهدی، متعب بن عبدالله را به عنوان ولیعهد انتخاب کند. این گزینه از آنجا مطرح است که پادشاهان سعودی برای جلوگیری از اختلاف در خاندان حکومتی به نوعی پست ولیعهدی و پادشاهی را بین دو جناح سدیری‌ها و غیرسدیری‌ها تقسیم کرده‌اند. در شرایط پادشاهی سلمان که از سدیری‌ها است احتمال ولیعهدی متعب که از غیرسدیری‌ها است زیاد است. امیر متعب 58 ساله فرزند ملک عبداللّه پادشاه کنونی عربستان است. وی در حال حاضر رئیس گارد ملی(حرس الوطنی) است. گارد ملی در کنار ارتش یکی از نیروهای مسلح عربستان است. متعب که یک نظامی تمام عیار و دارای درجه‌ سرلشکری است، در میان نظامیان سعودی محبوبیت زیادی دارد.
در مورد دوران پس از ملک عبدالله چند سناریوی دیگر نیز وجود دارد ولی احتمال وقوع آنها اندک است و به همین دلیل از بررسی آن خودداری می‌کنیم.
نتیجه
پیش‌بینی آینده بسیار دشوار است. به ویژه اگر در مورد سیستم حکومتی عربستان سعودی باشد که دارای پیچیدگی خاصی است. بنابراین طرح این سناریوها صرفا براساس بررسی برخی از رفتارهای شاهزادگان سعودی و همچنین تاریخ گذشته این خاندان ممکن شده است.  براساس آنچه که بررسی شد می‌توان نتیجه گرفت که عربستان سعودی با مرگ عبدالله در کوتاه مدت بعید است با چالش‌های عمیقی روبه رو شود. چون پادشاه آینده این کشور یعنی سلمان انتخاب شده است و مهم‌تر از این سلمان از فرزندان عبدالعزیز است و وصیت وی با پادشاهی وی محقق می‌شود. اما چالش اساسی برای عربستان زمانی است که دیگر کسی از فرزندان عبدالعزیز باقی نمانده و قدرت اداره امور را نداشته باشند. در این شرایط قدرت به نسل سوم شاهزادگان منتقل خواهد شد و جنگ قدرت بین آنها شکل می‌گیرد. باید دید که سلمان تا چه زمان قادر خواهد بود به فعالیت خود ادامه دهد و مهم‌تر از آن سرنوشت ملک عبدالله به کدام سمت می‌رود؟
البته در کنار عوامل ذکر شده نباید از نقش آمریکا غافل بود. براساس شواهد موجود آمریکا بیش از همه از محمد بن نایف حمایت می‌کند و در چند سال اخیر بین اوباما و محمد بن نایف دیدارهایی صورت گرفته است. گرایش آمریکا به محمد بن نایف و تایید کاخ سفید برای تبدیل او به پادشاه آینده عربستان سعودی در استقبال گسترده از او در سفر ماه فوریه گذشته به واشنگتن آشکار شد. در اقدامی کم سابقه «باراک اوباما» رئیس جمهوری، « جان کری» وزیر خارجه و «جان برنان» مدیرسازمان اطلاعات مرکزی(سیا) با محمد بن نایف دیدار و گفت وگو کردند تا نشان دهند که او به طرف سعودی مورد اعتماد کاخ سفید تبدیل شده است. روابط بسیار نزدیک، گسترده و تنگانگ محمد بن نایف به عنوان وزیر کشور سعودی با دستگاه‌های امنیتی و اطلاعاتی آمریکا در زمینه‌های امنیتی، آمریکا را به این نتیجه رسانده است که دست همکاری به عنوان پادشاه آینده سعودی به او بدهد. اما در هر حال باید منتظر اقدامات بعدی شاهزاده‌های سعودی بود و اینکه دسته‌بندی‌های قدرت اوضاع را چگونه رقم خواهد زد.
برخی منابع مورد استفاده: فارس، ایرنا،
باشگاه خبرنگاران