عوامل اجتماعی فقر و کاهش روزی (پرسش و پاسخ)
پرسش:
براساس آموزه‌های وحیانی چه عواملی در عرصه اجتماعی موجبات فقر و کاهش رزق و روزی انسان را فراهم می‌آورد؟
پاسخ:
در بخش نخست پاسخ به این سؤال به دو عامل اجتماعی فقر و کاهش رزق و روزی شامل: 1- مالکیت خصوصی نامحدود 2- آزادی نامحدود اشاره کردیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم.
3- توزیع ناعادلانه درآمد
بی‌شک منابع و عوامل مختلفی چون موادخام اولیه، نیروی کار، سرمایه نقدی، کالاهای سرمایه‌ای مانند (زمین، ساختمان، ماشین‌آلات، ابزار و تاسیسات) و مدیریت در تولید محصول و به دنبال آن در تحصیل درآمد نقش دارند، و شکی نیست که هر یک از آنها باید سهمی از تولید و درآمد را داشته باشد.
کیفیت توزیع درآمد میان عوامل مذکور چه از جهت انتخاب نوع رابطه حقوقی و چه از جهت میزان سهم هر یک از عوامل، از مسایل پیچیده و مهم نظام‌های اقتصادی است و از آن میان سهم نیروی کار و سهم صاحبان سرمایه، خصوصا سرمایه های نقدی از اهمیت زیادی برخوردار است.
عادلانه‌ترین نظام اقتصادی، نظامی است که به هر یک از عوامل تولید، متناسب با ارزش افزوده‌ای که در تولید ایجاد می‌کند بپردازد، در غیر این صورت به صورت مستمر بخشی از حقوق یک عامل توسط عامل دیگر دریافت می‌شود و به تدریج یک عامل با انباشت ثروت و دیگری با انبوهی از بدهی روبه‌رو خواهد شد.
4- رواج گناه و اعمال ناشایست
در جهان‌بینی اسلامی، عوامل افزایش یا کاهش روزی منحصر در مسایل مادی نیست. وجود روابط سالم و برادرانه میان افراد جامعه، مراعات ضوابط عفاف و تقوا، شکر نعمت و توجه شایسته به دستورات الهی، موجب رحمت پروردگار و گسترش نعمت‌های الهی خواهد شد و در نقطه مقابل، رواج گناه و اعمال ناشایست، بی‌توجهی به نیازمندان و محرومان، کفران نعمت و روی‌گردانی افراد از ارزش‌های الهی، اسباب غضب الهی و قطع نعمت را فراهم خواهد آورد.
به عبارت دیگر، رفتار ناشایست آحاد افراد اجتماع علاوه بر تأثیر‌گذاری منفی بر زندگی شخصی و خانوادگی آنان، تاثیری منفی نیز بر زندگی اجتماعی افراد جامعه خواهد داشت. به این جهت در تعالیم اسلام علاوه بر تاکید روی عوامل گذشته، اصلاح روابط اجتماعی و رعایت تقوا از اسباب نزول برکات الهی به شمار آمده است. قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید: «اگر اهل شهرها و آبادی‌ها ایمان می‌آوردند و تقوا پیشه می‌کردند برکات آسمان و زمین را بر آنها می‌گشودیم.» (اعراف- 96)
5- بی‌اعتنایی به نیازمندان
در هر جامعه‌ای گروهی می‌توانند از طریق کار و فعالیت اقتصادی، نیازمندی‌های خود راتامین کنند. گروهی دیگر تنها بخشی از نیازمندی‌های خود را برآورده می‌کنند، و گروهی به دلیل نداشتن توان فعالیت اقتصادی یا فقدان زمینه فعالیت، قادر به تامین نیازهای خود نیستند، در جوامع مختلف گرچه افراد به جهت داشتن عواطف و احساسات به نیازمندان کمک می‌کنند، اما هیچیک از نظام‌های اقتصادی رایج به صورت نظام‌مند جایگاهی برای آنان و روش‌هایی مشخص برای تامین نیاز مستمندان در نظر نمی‌گیرند. درحالی که در نظام اقتصادی اسلام علاوه بر توصیه‌های کلی و تحریک عواطف انسانی و معنوی برای تامین نیازمندی‌های گروه سوم و تکمیل نیازهای گروه دوم، دو راه مشخص پیش‌بینی شده است:
1- مسئولیت امت: یعنی افراد جامعه نسبت به تامین نیازهای حیاتی یکدیگر مسئولیت متقابل دارند که در حد سایر فرایض لازم‌الاجرا است. پیامبر اکرم(ص) می فرماید: کسی که شب سیربخوابد در حالی که همسایه‌اش گرسنه باشد به من ایمان نیاورده است. (کافی، ج 2، ص 668)
2- مسئولیت دولت: یعنی دولت اسلامی وظیفه دارد با استفاده از منابعی که در اختیار اوست. از طریق فراهم کردن زمینه‌های اشتغال و بسترهای کار و فعالیت مناسب و حمایت‌های همه‌جانبه، معیشت شهروندان جامعه اسلامی را در سطح مناسب کرامت انسانی تامین نماید. پیامبر گرامی اسلام(ص) می‌فرماید: خدا را به یاد هر حاکم اسلامی پس از خود می آورم... مردمان را فقیر نکند که در نتیجه کافرشان خواهد کرد. (الحیات، ج 4، ص 422)
براساس آموزه‌های وحیانی چه عواملی در عرصه اجتماعی موجبات فقر و کاهش رزق و روزی انسان را فراهم می‌آورد؟
پاسخ:
در بخش نخست پاسخ به این سؤال به دو عامل اجتماعی فقر و کاهش رزق و روزی شامل: 1- مالکیت خصوصی نامحدود 2- آزادی نامحدود اشاره کردیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم.
3- توزیع ناعادلانه درآمد
بی‌شک منابع و عوامل مختلفی چون موادخام اولیه، نیروی کار، سرمایه نقدی، کالاهای سرمایه‌ای مانند (زمین، ساختمان، ماشین‌آلات، ابزار و تاسیسات) و مدیریت در تولید محصول و به دنبال آن در تحصیل درآمد نقش دارند، و شکی نیست که هر یک از آنها باید سهمی از تولید و درآمد را داشته باشد.
کیفیت توزیع درآمد میان عوامل مذکور چه از جهت انتخاب نوع رابطه حقوقی و چه از جهت میزان سهم هر یک از عوامل، از مسایل پیچیده و مهم نظام‌های اقتصادی است و از آن میان سهم نیروی کار و سهم صاحبان سرمایه، خصوصا سرمایه های نقدی از اهمیت زیادی برخوردار است.
عادلانه‌ترین نظام اقتصادی، نظامی است که به هر یک از عوامل تولید، متناسب با ارزش افزوده‌ای که در تولید ایجاد می‌کند بپردازد، در غیر این صورت به صورت مستمر بخشی از حقوق یک عامل توسط عامل دیگر دریافت می‌شود و به تدریج یک عامل با انباشت ثروت و دیگری با انبوهی از بدهی روبه‌رو خواهد شد.
4- رواج گناه و اعمال ناشایست
در جهان‌بینی اسلامی، عوامل افزایش یا کاهش روزی منحصر در مسایل مادی نیست. وجود روابط سالم و برادرانه میان افراد جامعه، مراعات ضوابط عفاف و تقوا، شکر نعمت و توجه شایسته به دستورات الهی، موجب رحمت پروردگار و گسترش نعمت‌های الهی خواهد شد و در نقطه مقابل، رواج گناه و اعمال ناشایست، بی‌توجهی به نیازمندان و محرومان، کفران نعمت و روی‌گردانی افراد از ارزش‌های الهی، اسباب غضب الهی و قطع نعمت را فراهم خواهد آورد.
به عبارت دیگر، رفتار ناشایست آحاد افراد اجتماع علاوه بر تأثیر‌گذاری منفی بر زندگی شخصی و خانوادگی آنان، تاثیری منفی نیز بر زندگی اجتماعی افراد جامعه خواهد داشت. به این جهت در تعالیم اسلام علاوه بر تاکید روی عوامل گذشته، اصلاح روابط اجتماعی و رعایت تقوا از اسباب نزول برکات الهی به شمار آمده است. قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید: «اگر اهل شهرها و آبادی‌ها ایمان می‌آوردند و تقوا پیشه می‌کردند برکات آسمان و زمین را بر آنها می‌گشودیم.» (اعراف- 96)
5- بی‌اعتنایی به نیازمندان
در هر جامعه‌ای گروهی می‌توانند از طریق کار و فعالیت اقتصادی، نیازمندی‌های خود راتامین کنند. گروهی دیگر تنها بخشی از نیازمندی‌های خود را برآورده می‌کنند، و گروهی به دلیل نداشتن توان فعالیت اقتصادی یا فقدان زمینه فعالیت، قادر به تامین نیازهای خود نیستند، در جوامع مختلف گرچه افراد به جهت داشتن عواطف و احساسات به نیازمندان کمک می‌کنند، اما هیچیک از نظام‌های اقتصادی رایج به صورت نظام‌مند جایگاهی برای آنان و روش‌هایی مشخص برای تامین نیاز مستمندان در نظر نمی‌گیرند. درحالی که در نظام اقتصادی اسلام علاوه بر توصیه‌های کلی و تحریک عواطف انسانی و معنوی برای تامین نیازمندی‌های گروه سوم و تکمیل نیازهای گروه دوم، دو راه مشخص پیش‌بینی شده است:
1- مسئولیت امت: یعنی افراد جامعه نسبت به تامین نیازهای حیاتی یکدیگر مسئولیت متقابل دارند که در حد سایر فرایض لازم‌الاجرا است. پیامبر اکرم(ص) می فرماید: کسی که شب سیربخوابد در حالی که همسایه‌اش گرسنه باشد به من ایمان نیاورده است. (کافی، ج 2، ص 668)
2- مسئولیت دولت: یعنی دولت اسلامی وظیفه دارد با استفاده از منابعی که در اختیار اوست. از طریق فراهم کردن زمینه‌های اشتغال و بسترهای کار و فعالیت مناسب و حمایت‌های همه‌جانبه، معیشت شهروندان جامعه اسلامی را در سطح مناسب کرامت انسانی تامین نماید. پیامبر گرامی اسلام(ص) می‌فرماید: خدا را به یاد هر حاکم اسلامی پس از خود می آورم... مردمان را فقیر نکند که در نتیجه کافرشان خواهد کرد. (الحیات، ج 4، ص 422)